HrilH H ttii U JîîiMntuI ίί Π »«mt « 1. ; TRACTATUS DOGMATICUS DE POENITENTIA TOM. III. DE SATISFACTIONE ET ABSOLUTIONE EMMANUEL DORONZO, O.M.I. S.T.D., Ph.D. Associate Professor of Theology The Catholic University of America EX TYPOGRAPHIA BRUCE Milwaukee ι··Χ] Imprimi potest: Stanislaus Larochelle, Superior Provincialis Nihil obstat: Joseph C. Fenton, Censor Deputatus Imprimatur: «^Joannes M. McNamara, D.D., Episcopus Euineniae, Administrator Archidioecesis Baltimorensis et Washingtoniensis September 5, 1947 Copyright, 1952 The Bruce Publishing Company Printed in the United States of America * * iτ - ORDO PARTIUM DE POENITENTIA Tom. III. De Satisfactione et Absolutione CAPUT VI. DE SATISFACTIONE Art. 46. Utrum satisfactio, accepta in sensu pleno ac ge­ nerali, convenienter definiatur: Voluntaria et aequalis compensatio pro injuria Deo illata per peccatum; accepta vero in sensu strictiori et particulari, sit: Voluntaria et aequalis compen­ satio pro debito poenae temporalis inducto per peccatum. 6—25 Art. 47. Utrum satisfactio sit actus elicitus virtutis Poeni­ tentiae. 25-30 Art. 4S. Utrum purus homo possit Deo pro debito peccati satisfacere. 30-35 Art. 49. Utrum purus homo possit pro peccato mortali satisfacere ex toto rigore justitiae. 35-37 Art. 50. Utrum purus homo possit pro peccato mortali satisfacere de condigno. 37-112 Art. 51. Utrum purus homo possit pro peccato mortali satisfacere saltem de congruo. 112-126 Art. 52. Utrum purus homo possit satisfacere de condigno pro peccato veniali. 127-142 Art. 53. Utrum homo possit vere satisfacere pro poena temporali, relicta post remissionem culpae. 142-211 Art. 54. Utrum homo pro poena temporali possit satisfa­ cere non solum de congruo, sed etiam de con­ digno, quamvis non de toto rigore justitiae. 211-222 Art. 55. Utrum unus homo possit pro alio satisfacere de condigno quoad poenam temporalem. 223—253 Art. 56. Utrum ad satisfaciendum requiratur actus liber. 253-255 Art. 57. Utrum ad satisfactionem requiratur intentio satis­ faciendi. 255-257 Art. 58. Utrum ad satisfaciendum requiratur actus bonus seu honestus. 257-258 Art. 59. Utrum ad satisfaciendum requiratur actus supernaturalis, et quidem quoad substantiam. 258-259 v ORDO PARTIUM Art. 60. Utrum ad satisfaciendum requiratur actus poena­ lis seu laboriosus. Art. 61. Utrum ad satisfaciendum requiratur status gratiae. Art. 62. Utrum ad satisfaciendum requiratur status viae. Art. 63. Utrum ad satisfaciendum requiratur acceptatio Dei. Art. 64. Utrum valor seu efficacia actus satisfactorii pro­ veniat ac mensuretur ex sola ratione poenalitatis ejusque gradu. .Art. 65. Utrum efficacitas satisfactionis pro poena sit in­ fallibilis relate ad proprium objectum quod est extinctio poenae vitae futurae. Art. 66. Utrum omne opus bonum et poenale sit satisfactorium, sive sit internum sive externum, sive sit libere assumptum sive physica vel morali neces­ sitate impositum. Art. 67. Utrum opus satisfactorium dividatur in eleemosy­ nam, jejunium et orationem, tanquam in partes subjectivas et quodammodo potentiales, ad quas, sicut ad praecipuas et cardinales, reducuntur cetera opera satisfactoria. Art. 68. Utrum satisfactio adaequate distinguatur a merito, quamvis communem cum eo habeat generalem indolem et conditionem. Art. 69. Utrum sacerdos habeat jus et obligationem impo­ nendi satisfactionem in sacramento Poenitentiae. Art. 70. Utrum satisfactio sit pars integralis sacramenti Poenitentiae. Art. 71. Utrum satisfactio sacramentalis causet ex opere operato remissionem poenae temporalis, non ta­ men gratias actuales et augmentum gratiae habitualis. Art. 72. Utrum in satisfactionem sacramentalem iniungi possit quodlibet opus poenale, seu omne opus quod est satisfactorium ex opere operantis. Art. 73. Utrum sacerdos obligetur sub gravi ad imponen­ dam modo praeceptivo satisfactionem proportionatam tum indoli peccati tum conditioni poenitentis. Art. 74. Utrum poenitens obligetur sub gravi ad acceptan­ dam et exequendam sacramentalem satisfactio­ nem. 259-270 270-306 306-313 313-317 318-324 325-328 329-351 351-361 361-366 366-373 373-375 376-395 395-404 404-430 430-462 ORDO PARTIUM •9 Vll Art. 75. Utrum satisfactio sacramentalis persolvi possit tam ante quam post absolutionem. 462-466 Art. 76. Utrum poenitens possit sacramentalem satisfac­ tionem implere per alium. 466-477 Art. 77. Utrum ad implendam sacramentalem satisfactio­ nem requiratur status gratiae. 477-499 CAPUT VII. DE ABSOLUTIONE Art. 78. Utrum absolutio, seu forma sacramenti Poeniten­ tiae, consistat essentialiter in vocali expressione verborum ‘‘Ego te absolvo” aut aliorum for­ maliter aequivalentium. 504—545 Art. 79. Utrum forma absolutionis convenienter et proprie exprimatur praedictis verbis “Absolvo te”, horumque sensus recte a S. Thoma sic assigne­ tur: “Sacramentum absolutionis tibi impendo”. Art. 80. Utrum absolutio conditionata sit valida et licita. Art. 81. Utrum absolutio deprecativa sit valida. Art. 82. Utrum impositio manuum sacerdotis requiratur ad valorem hujus sacramenti. Art. 83. Utrum Ecclesia habeat potestatem mutandi seu determinandi formam absolutionis, ita ut haec dicatur esse a Christo instituta non specifice sed tantum generice. 545-582 582-611 611-679 679-698 698-708 INDICES INDEX INDEX INDEX INDEX INDEX BIBLICUS............................................................. [l]-[3] EXEGETICUS.............................................. [4] THOMISTICUS..............................................[5]-[8] ONOMASTICUS.................................................... [9]-[14] ANALYTICUS.................................................. [15]-[27] CAPUT VI DE SATISFACTIONE1 OBJECTUM. Tertius actus virtutis Poenitentiae, necnon TERTIA PARS MA­ TERIAE HUJUS SACRAMENTI, est satisfactio sacramentalis, in­ tellecta in sensu restricto, sed usuali, de satisfactione pro poena tem­ porali peccatis debita. Porro haec satisfactio dupliciter accipitur et dupliciter pertinet ad sacramenti materiam; considerata enim ut 1 Inter generalia opera theologica vel tractatus de Poenitentia, fusius de satisfactione agunt, et utilius, sub hoc saltem respectu, conferuntur inter antiquiores Bellarminus, Suarez, Lugo et Salntanticenses, inter modernos vero Palmieri, Pesch et GaJticr. Praeterea in quaestionibus de satisfactione sacramcntali consulendi sunt, praeter 5 Alphonsum, notiores moralistae moderni, uti Lehmkuhl, Génicot-Salsmans, Noldin, Cappello, Merckelback, Aerlnys-Damen, IVoulers. Bibliographiam de antiqua disciplina poenitentiali dedimus in art. 45, inter quaestiones de confessione, ubi necesse fuit hanc rem pertractare. Inter peculiaria scripta de satisfactione notentur sequentia: Barry (D.), Sacramental Penance, in Irish Ecclesiastical Record, 1926, p. 503-516. Bouuacrt (M. C.), L’effort personnel dans le sacrement de penitence, in Nouvelle revue théologique, 1922, p. 23-34; La pénitence salutaire, ibid., 1930, p. 860 sqq. Cajetanus, Opusc. 6, ubi solvit ex professo duas disputatas quaestiones, quod nempe possit satisfieri per opera aliunde praecepta et quod valeat satisfactio sacramentalis per­ soluta in statu peccati. Extant etiam in editione Leonina Operum S. Thomae, t. 12. p. 355 sqq. Capella (J.), De satisfactione J. C. et satisfactione nostra, Ferrariae, 1551. Concke (F.), De constitutivis sacramenti Poenitentiae, in Collationes Brugenses, 1927. p. 193-197. De reatu poenae temporalis ejusque satisfactione, ibid., 1928, p. 209-216. De satisfactione sacramcntali, ibid., p. 309-313. Denefic (/!.), Das Wort Satisfactio, in Zeitschrift fur katholische Théologie, 1919, p. 158-175. Gallicr (P.), art. Satisfaction, in Diet. Théol. Catb. Item, La Pénitence à imposer, in Nouvelle Revue Théologique, 1923, p. 1-22. Ilild (J. C.), Impositio et adimpletio satisfactionis sacramentalis, in American Ecclesias­ tical Review, 1895, p. 476-481. Hoccdez (E.), La Pénitence chrétienne, in Nouvelle Revue Théologique, 1927, p. 192-205. Journet (C.), La peine temporelle du péché, in Revue Thomiste, 1927, p. 20sqq. 80sqq. Jugic (Ai.), Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica dis­ sidentium, t. 3, c. 5, a. 4, Parisiis, 1930, p. 342-362; La peine temporelle due au péché d’après les théologiens orthodoxes, in Echos d’Oricnt, t. 9 (1916), p. 321-330. Petrus Blesensis, De Poenitentia vel Satisfactione a sacerdote injungenda, M.L. 207, 1091-1098. Spitzig (J, A.), Sacramental Penance in the Twelfth and Thirteenth Centuries, Wash­ ington, D. C., 1947. Suciu (B.), De natura medicinali et vindicativa cpitimiorum in Ecclesia graeca, in Actis secundi conventus Vclehradensis, 1910, p. 95-103. Weiss (C.), S. Thomae de satisfactione et indulgentiis doctrina, Graz, 1896. Zeil (Thomas Villanova a), Tractatus de satisfactione sacramentali, Ocniponte, 1926. 1 2 ' lii ■ I I DE MATERIA POENITENTIAE propositum satisfaciendi pro poena temporali, constituit materiam sacramenti ut pars essentialis, accepta vero ut executio illius propositi, pertinet ad eandem materiam ut mera pars integralis. Priori modo, satisfactio sufficienter considerata est in Cap. II (art. 3, 4 et 5); restat ut altero modo in praesenti capite consideretur. Utroque autem modo satisfactio est actus, et quidem elicitus, virtutis Poenitentiae, ex qua tota materia hujus sacramenti procedit et infor­ matur. Ceterum satisfactio, quatenus est actus illius virtutis, multo latius patet, nec in compensatione pro temporali poena ullatenus exhauritur. Ut enim dictum est in art. 13 et 14, conceptus satisfac­ tionis est ipsum formalissimum objectum hujus virtutis, et intentio satisfaciendi est ipsum vivificans principium ex quo haec virtus in humana voluntate generatur; est enim Poenitentia, virtus inclinans ad conpensandum seu satisfaciendum pro culpa, et consequenter pro poena ipsi debita. Hinc prima et praecipua satisfactio est actus con­ tritionis, quo fit compensatio pro culpa, et ex cujus intentione Poeni­ tentia descendit ad compensandum pro poena, primo in proposito, secundo in exeeutione; confessio quoque ex eadem intentione procedit, sed minus explicite et immediate. Inde intelligitur satisfactionem, in primaria sua significatione, non esse, stricte loquendo, actum hujus virtutis, sed objectum formalizans omnes actus ipsius, vel, si placet, intentionem ipsam voluntatis actuantem et vivificantem ipsam virtu­ tem. Ratio quidem satisfactionis pro culpa formalizat ipsum deter­ minatum actum contritionis, qui est primarius et specificus actus Poenitentiae; ratio subinde satisfactionis pro poena colligit et for­ malizat varios actus peculiariter poenales, qui, ratione suae imperfec­ tionis vel indeterminationis, carent proprio nomine ac retinent, veluti propriam, communem vocem satisfactionis, eo modo quo tribuitur bruto commune nomen animalis. Cum autem virtus Poenitentiae in­ greditur essentiam sacramenti, utrumque modum satisfactionis, seu utrumque actum contritionis et satisfactionis cum propriis utriusque conditionibus secum trahit. Hinc contritio, quae est praecipua satis­ factio sacramentalis, hoc nomine vocari non solet, sed proprio nomine contritionis, dum alii actus poenales, quos poenitens proponit et exse­ quitur, satisfactio sacramentalis appellantur. Et inde provenit trita divisio satisfactionis in satisfactionem pro culpa et satisfactionem pro poena, et hujus in satisfactionem extrasacramentalem et sacramentalem. Hinc intelligitur peculiaris excellentia hujus satisfactionis pro poena, de qua principaliter in praesenti capite inquiritur. Quamvis enim ipsa in pluribus cedat geminis aliis actibus quibus materia sacramenti DE SATISFACTIONE 3 coalescit, contritioni nempe et confessioni, nec sit nisi integralis pars ac veluti appendix sacramenti, signantius tamen ac veluti ad oculos ostendit intimam indolem virtutis Poenitentiae quae in illis actibus sacramentatur. Propterea peculiariter sibi vindicat nomen satisfac­ tionis, quae est anima virtutis, et nomen ipsum Poenitentiae, qua virtus appellatur, imo tum virtuti tum sacramento nomen illud Poenitentiae (a poenam tenendo) ipsa tribuisse videtur. Nec inde mirum, eam Nova­ tores, ex fine destruendi ipsam virtutem Poenitentiae, maxime abhorru­ isse eamque Rationalistae cum ipso sacramento Poenitentiae, quod peragebatur in primitiva Ecclesia, erronee confudisse. DIVISIO. S. Thomas de ipsa satisfactione in communi agit praecipue in Suppi., q. 12-15 (quae sunt desumptae ex Comm. super Sent., dist. 15): q. 12 est de essentia satisfactionis, q. 13 de possibilitate, q. 14 de qualitate, q. 15 de materia seu operibus satisfactoriis. De satisfactione Christi agit in 3 p., q. 1, a. 2, ad 2 (ubi de necessitate Incarnationis ad condignam satisfactionem pro peccato) et q. 48, a. 2 (ubi de satisfactoria indole passionis Christi). De permanentia reatus poenae temporalis post remissam culpam, quae est fundamentum satisfactionis, agit ex professo in tribus locis, scilicet In 2 Sent., dist. 42, q. 1, a. 2; 1-2, q. 87, a. 6 (tota q. 87 est de reatu poenae); 3 p., q. 86, a. 4. Inter alios locos in quibus S. Doctor quaestionem de satisfactione directe tangit quique dabuntur in decursu articulorum, notandi sunt: C. Gent. 3, 159; 4, 72; Quodlib. 3, q. 13, a. 28; in primo et tertio ex his locis agitur peculiariter de satisfactione sacramentali. Apud varios theologos sermo e.xplicitus de satisfactione occurrit in pluribus partibus suarum disquisitionum, scilicet in tractatu De Verbo Incarnato, ubi de necessitate Incarnationis et de indole satisfactoria passionis Christi, in tractatu De Gratia, ubi de justificatione et de merito, in tractatu De Eucharistia, ubi de fructibus sacrificii Missae, in praesenti tractatu De Poenitentia, ubi de partibus sacramenti et de Indulgentiis, in tractatu De Novissimis, ubi de Purgatorio. Praecipue tamen et veluti ex professo ipsa generalis quaestio de satisfactione occurrit in utroque tractatu De Verbo Incarnato et De Poenitentia, ubi de satisfactione Christi et de nostra satisfactione; et res quidem ita a theologis distribui solet, ut priori tractatui reservetur quaestio de satisfactione pro culpa, alteri vero quaestio de satisfactione pro poena, tam sacramentali quam extrasacramentali. Per se quidem et abstracte loquendo, oporteret generalem disputa 4 DE MATERIA POENITENTIAE tionem de satisfactione in duas partes distribuere, alteram de satis­ factione extrasacramentali (tam pro culpa quam pro poena), quae esset reservanda tractatui De Gratia post quaestionem de merito, nam meritum et satisfactio communem habent indolem valoris supernaturalis et commune principium gratiae sanctificantis; alteram de satis­ factione sacramentali (nempe pro poena tantum) quae sola spectaret ad praesentem tractatum. Attamen, cum satisfactio sacramentalis tota innitatur principiis et conditionibus ipsius satisfactionis extrasacramentalis, recte theologi utramque in hoc tractatu coniungunt. Con­ sultius autem nobis visum est etiam quaestionem de satisfactione pro culpa, generaliter spectatam, in hunc locum adducere, relictis ceteroquin tractatui De Verbo Incarnato quibusdam determinationibus sibi propriis, quae peculiariter respiciunt indolem satisfactionis Christi. Nec leves rationes hunc agendi modum suaserunt. Primo enim, per sacramenti institutionem satisfactio nostra, tam pro culpa quam pro poena, sacramentali modo praecipue persolvitur, quemadmodum ipsa Poenitentiae virtus ita a sacramento absorbetur, ut nonnisi per ipsum in re vel in voto operari jam possit; unde sicut sermo de virtute Poenitentiae, ita quaestio de satisfactione, convenienter tractatui de sacramento reservatur, juxta methodum S. Thomae, qui consulto utrumque objectum in sua tractatione De Virtutibus et De Gratia sub silentio praeteriit. Secundo, convenienter in unum colligitur tota ma­ teria de satisfactione ac veluti sub unico conspectu praesentatur. Tertio, satisfactio pro ipsa culpa est praecipua et directa satisfactio quae Deo exhibetur pro peccato; unde eam hic praeterire, esset hanc quaestionem sua generalitate et efficacitate defraudare, simulque implicitam quorundam persuasionem fovere quod tota satisfactio pro peccato in solius poenae solutione absolvatur. Quarto, satisfactio pro peccato et actus contritionis per quem ipsa determinate persolvitur, sunt ipsum formale objectum et specificativus actus virtutis Poenitentiae, de qua agitur in hoc tractatu. Quinto, quaestio de necessitate Incarnationis, in qua theologi solent plura agere quae referuntur praecipue ad possibilitatem satisfaciendi, respicit tantum particularem aspectum satisfactionis pro peccato, scilicet ipsam solam condignam satisfactionem pro peccato mortali, dum quaestio ipsa de possibilitate satisfactionis multo latius patet, cum respiciat satisfactionem sive de toto rigore justitiae, sive de condigno, sive de congruo, et quidem quoad peccatum tam mortale quam veniale. DE SATISFACTIONE 3 Totam igitur materiam de satisfactione, generaliter spectatam, in unum corpus sequenti ordine redigimus: SATISFACTIO IN COMMUNI Essentia Definitio ct divisio Natura in ratione virtutis Possibilitas In communi Quoad peccatum mortale Satisfactio detoto rigore justitiae Satisfactio decondigno Satisfactio decongruo Quoad peccatum veniale Quoad poenam temporalem Satisfactio in communi Satisfactio de condigno Satisfactio vicaria art, 46 art. 47 art. 48 art. 49 art. 50 art. 51 art. 52 art. 53 art. 54 art. 55 Conditiones Libertas Intentio Bonitas Supcmaturalitas Poenalitas Status gratiae Status viatoris Acceptatio Dei art. 56 art. 57 art. 58 art. 59 art. 60 art. 61 art. 62 art. 63 Efficacitas Ex quo mensuretur Ejus infallibilitas art. 64 art. 65 Materia Opera satisfactoria in communi Praecipua opera, i.e. eleemosyna, jejunium et oratio art. 66 art. 67 Comparatio inter satisfactionem et meritum art. 68 SATISFACTIO SACRAMENTALIS Existent ia Essentia Efficacitas et effectus Materia, seu opera satisfactoria Modus Ex parte ministri Ex parte poenitentis Obligatio Executio Quoad tempus Quoad personam, seu de satisfactione vicaria Quoad statum gratiae art. art. art. art. 69 70 71 72 art. 73 art. 74 art. 75 art. 76 art. 77 DE MATERIA POENITENTIAE 6 ART. 46. Utrum Satisfactio, Accepta In Sensu Pleno Ac Generali, Convenienter Definiatur: Voluntaria Et Aequalis Compensatio Pro Injuria Deo Illata Per Peccatum; Accepta Vero In Sensu Strictiori Et Particulari, Sit: Voluntaria Et Aequalis Compensatio Pro Debito Poenae Temporalis Inducto Per Peccatum (Suppi., q. 12, a. 3). CONCLUSIO affirmativa Ex nitur et probatur. Nomen ipsum “satisfactio”,2 derivatum a verbo composito “satis­ facere”, significat tantum facere quantum satis est, adeoque vi “ad­ verbii satis aequalitatem proportionis designat”,3 seu importat quandam aequalitatem proportionis inter medium assumptum et finem intentum, inter factum et debitum, inter id quod fit et id quod est faciendum. Hinc multiplex hujus nominis acceptio, juxta diversitatem finis cui aliqua actio refertur vel debiti quod adimplet. IN PROFANO USU classicorum scriptorum, ex quo transivit in ecclesiasticam consuetudinem, vox illa quinque saltem assumpsit significationes. Accepto nempe debito latiori quodam sensu, satisfactio dicta est: Primo, exhibita excusatio ab imputato crimine, ut apud Ciceronem, Fam. 7, 13: “Hic tu me etiam insimulas, nec satisfactionem meam accipis”; secundo, adaequata interrogationis responsio vel argumenti solutio, ut apud Ciceronem, ibid.; tertio, adimpletio desiderii vel prae­ cepti, juxta illud Digest. 2,8, 1: “Satisfacere dicimur ei cujus deside­ rium implemus”. Accepto vero debito in stricto sensu debiti justitiae, satisfactio du­ plicem strictiorem sensum accepit, juxta duo in quibus justitia exer­ cetur, i.e. quarto, significavit adaequatam compensationem pro debito materiali, seu solutionem vel restitutionem (puta poecuniae), juxta illud Digest. 46, 3, 52: “Satisfacere pro solutione est”, quinto, designa­ vit adaequatam compensationem pro morali debito offensae, et quidem tum modo generali reparationem ofjensae, ut apud Caesarem, De bello gallico, 6, 9: “Caesar Ubiorum satisfactionem accepit”, et Ciceronem, Verr. 2, 1, 31: “In qua civitate legatus populi romani violatus esset, nisi publice satisfactum esset, ei civitati bellum indici solere” (in quem locum Asconius: “Satisfacere est tantum facere, quantum satis sit irato ad vindictam”), tum peculiariter eam offensae reparationem quae 1 Cf. Forcellini, Totius latinitatis lexicon, ad verba Satisfacio et Satisfactio; A. Deneffe, Das Wort satisfactio, in Zeitschrift fur kath. Théologie, 1919, p. 158 sqq. * Suppi., q. 12, a. 2; cf. a. 1. DE SATISFACTIONE 7 praestatur luendo poenam, ut apud Mari. 12, 14: “Saepe satisfecit praedae venator, et acri decidit excussus, nec rediturus equo”. Notandum tamen est quod adaequatio compensationis pro debito, quam important duae istae strictae ac juridicae acceptiones satisfac­ tionis, non accipitur necessario in relatione ad ipsam naturam et limites debiti, ita nempe quod tunc tantum satisfactio habeatur, cum res debita solvitur tota et eo modo quo debetur, sed sumitur directe ac praecipue in relatione ad voluntatem creditoris, ita ut tunc satisfactio habeatur cum tantum et eo modo solvitur, quantum et quo modo exigitur de facto a creditore, juxta limites sui juris. Quo sensu satisfactio differt sive a solutione seu restitutione rei, sive a reparatione offensae, sive ab expiatione poenae, ita ut omnis quidem satisfactio sit solutio vel reparatio vel expiatio, sed non e converso. Ad rem Forcellini: “Non idem sunt semper satisfacere, et solvere. Nam solvit, qui creditori pecuniam omnem numerat: satisfacit, qui quocumque modo creditorem placat, v.g. cautione, satisfactione, pignore, partis debiti solutione, etc. Ulp. Dig. 13, 7, 9. Satisfactum autem accipimus, quemadmodum voluit creditor, licet non sit solutum.”4 Ceterum, inter duas praedictas satisfactionis acceptiones, altera praevaluit, ita ut saltem in posteriori aetate, satisfactio strictius intelligeretur pro ipsa compensatione debiti offensae, prout distinguitur a compensatione debiti materialis et a conceptu restitutionis qui in ea involvitur. Ad rem 5. THOMAS, Suppi., q. 12, a. 2: “Sui ad alterum potest aliquis facere justitiam vel in actionibus et passionibus, vel in rebus exterioribus; sicut etiam injuria fit alteri vel subtrahendo res, vel per aliquam actionem laedendo. Et quia usus rerum exteriorum est dare, ideo actus justitiae, secundum quod aequalitatem in rebus exterioribus constituit, proprie dicit hoc quod est reddere; sed satisfacere manifeste aequalitatem in actionibus demonstrat, quamvis quandoque unum pro alio ponatur.” In 4 Sent., dist. 15, q. 1, a. 5, q. 1 : “Inaequalitas justitiae opposita duobus modis contingit. Uno modo in rebus exterioribus, ut quando unus rem alienam detinet; alio modo in actionibus et passionibus, sicut cum quis alium per violentiam ver­ berat; et haec duo aliquando separata sunt, ut per se patet; aliquando autem conjunguntur, ut cum quis per violentiam accepit, in quo ei a quo accepit, injuriam et contumeliam infert; et secundum hoc reparatio aequalitatis justitiae dupliciter significatur. Reparatio enim inaequalitatis existentis in rebus, restitutio dicitur; reparatio autem inaequalitatis existentis in actionibus et passionibus, satisfactio nominatur; et ideo quandoque est satisfactio sine restitutione aliqua, ut cum quis se proximo humiliat de aliquibus contumeliis et dictis; aliquando autem restitutio sine satisfactione, ut cum quis mutuum reddit; aliquando autem utrumque exigitur; ut cum quis alicui per violentiam rem suam subtraxit”. BELLARMINUS: “Animadvertendum est, Satisfactionem nihil esse aliud, nisi actionem, qua is qui alterum laesit, tantum facit, quantum satis est ad injuriam compensandam; sive quantum is qui laesus est, juste exigit. Ex quo sequitur, ut 4Totius Latinitatis lexicon (ad v. Satisfacere), t. 4, Lipsiae-Londini, 1S35, p. 35. 8 DE MATERIA POENITENTIAE non sit idem restitutio, quod Satisfactio. Restituere enim, est cessare ab injuria, non injuriam factam resarcire: nam qui rem alienam invito Domino retinet, tandiu facit injuriam, donec rem illam non reddit. Adhaec restitutio respicit damnum reipsa illatum: Satisfactio personam injuria affectam, etiamsi illa damnum nullum acceperit. Quocirca Deo nihil restitui potest, cum ipse damnum nullum patiatur: potest tamen eidem satisfieri, cum injuria a nobis afficitur. Itaque restitutio in rebus, Satisfactio in actionibus versatur: et restaurat justitiam restitutio quoad aequalita­ tem rerum, ut cum ea, quae furto ablata sunt, redduntur: restaurat Satisfactio justitiam quoad aequalitatem actionum, ut cum is qui alium contumelia affecerat, ab eo veniam petit.”5 IN SCRIPTURA vox “Satisfactio” vel “satisfacere” occurrit in plu­ ribus locis versionis Vulgatae, referens tamen tantummodo tres priores ex supradictis sensibus, scilicet exhibitam excusationem ab imputato crimine, Lev. 10, 20: “Quod cum audisset Moyses, recepit satisfactio­ nem” (i.e. excusationem Aaronis); 1 Esdrac, 5, 5: “Placuitque ut res ad Darium referretur, et tunc satisfacerent adversus accusationem illam”; Act. 17, 9: “Et accepta satisfactione [top ίκαρόν] a Jasone et a caeteris, dimiserunt eos”; A et. 24,10: “Respondit autem Paulus ... : bono animo pro me satisfaciam [άττολοϋγο/χαί]”; item, adaequatam inter­ rogationi responsionem vel argumenti solutionem, 1 Petr. 3, 15: “Parati semper ad satisfactionem [πρό? απολογίαν] omni poscenti vos rationem de ea quae in vobis est spe”; item, adimpletionem desiderii, 2 Rcg. 19, 7, ubi Joab exhortatur Davidem: “Alloquens satisfac servis tuis”, Mare. 15, 15: “Pilatus . . . volens populo satisfacere [το Ικανόν ποπ]σαι] dimisit illis Barabbam”. In textu originali horum locorum sola vox Ικανόν correspondet ety­ mologico sensui vocis satisfactionis; significat enim “idoneum vel suf­ ficiens’’ et expressio το ίκαυόν ποιαν (cf. Marc. 15, 15, nuper cit.) sig­ nificat satisfacere. Ceterum, ut dictum est, tum haec tum translata vox “satisfactio” nunquam accipitur pro compensatione debiti offensae. Id ultro concedebatur Protestantibus in quodam praevio schemate, Patrum Tridentinorum examini subjecto, ubi legitur: “Quod haec satis­ factionis vox nullibi in canonicis Scripturis reperiatur, neminem sanae mentis movere debet, cum satis constet rem ipsam apertissime et lucu­ lentissime fuisse nobis expressam et quasi digito praemonstratam”.0 Vox ίπιτίμων (vel pluralis, ènri/ua), hucusque classica in ecclesia graeca ad designandum quod Latini satisfactionem appellant (quae tamen non habet immediatum sensum compensationis sicut latina vox satisfactionis, sed sensum taxationis, punitionis et reprehensionis), etiam in Scriptura occurrit, imo non est improbabile Graecos eam derivasse ex 2 Cor. 2, 6. * De Poenitentia, 1. 4, c. 1, Opera omnia, t. 3, Mediolani, 1859, p. 713. 'Apud Theiner, Acta genuina Cone. Trid., t. 1, Zagabriae, 1874, p. 599. DE SATISFACTIONE 9 Verbum επιτιμάω (a τιμάω = taxo, aestimo, honoro) in Scriptura sig­ nificat reprehendo: 2 Tim. 4, 2; Mare. 8, 33; Luc. 9, 55; 17, 3; 19, 39; 23, 40; et interdico: Matth. 12, 16; 16, 20; 20, 31; Mare. 3, 12; 8, 30; 10, 4sq.; Luc. 18, 39, etc. Nomen Ιπνημία significat punitio­ nem vel reprehensionem: Sap. 3, 10: “Impii autem secundum quae cogitaverunt correptionem [«πιτ^ίαν] habebunt”; 2 Cor. 2, 6 sq.: “Suffi­ cit illi, qui eiusmodi est [i.e. incestuoso], obiurgatio [η ίπιτιμία] haec ... ne forte abundantiori tristitia absorbeatur”. Nomen το ίπιτίμιον (Graeci moderniores utuntur etiam voce κανόνα) in usu communi est apud Patres orientales inde a saec. 4; Ιτητίμια appellabantur variae expia­ tiones quibus poenitentes subiciebantur in successivis gradibus publicae poenitentiae, seu flentium, audientium, substratorum et consistentium. Cf. Basilium, can. 21. 22. 24. 38. 51. 53. 54. 68. 72. 74. 82; Gregorium Nys., can. 2-8; Sozomenum, Hist. Eccles. 8, 1-6. TRADITIO LATINA vocem “Satisfactio” ex usu et sensu forensi assumpsit in usum ecclesiasticum et in sensum theologicum compen­ sationis juris divini pro debito peccati, accepto tum generaliter et con­ fuse pro totali debito culpae et poenae, tum specialiter et determinate pro debito solius poenae temporalis; quae ultima acceptio est strictis­ simus sensus qui obtinet praesertim apud moderniores auctores et juxta quem satisfactio dividi solet in sacramentalem et extrasacramentalem. Vocis usum inauguravit Tertullianus, vulgavit Cyprianus, extenderunt posteriores Patres. Tertullianus et Cyprianus satisfactionem appellant generaliter totum externum exercitium poenitentiale, quo exprimitur interior poenitentia. Saepe apud Patres satisfactio generaliter cum ipsa poenitentia identificatur. Consistit in quadam peccatorum redemptione, solutione, pretio, compensatione, necnon medicina et sanatione. Augus­ tinus et Cone. Vasensc a. 442 loquuntur de interiori satisfactione ipsius contritionis (Augustinus: “Irasceris cordi tuo ut satisfacias Domino tuo”, Cone. Vascnse: “Satisfactoria compunctio”). Gennadius post Cassianum celebrem satisfactionis definitionem tradit, qua praecipue exhibet medicinalem illius aspectum. Gregorius M. apte distinguit inter meram cessationem a peccato et ipsam satisfactionem seu peccatorum lamentationem. Explicita ipsa distinctio ac veluti separatio satisfac­ tionis pro culpa et satisfactionis pro poena a Patribus non fit, saltem sub ipsa voce satisfactionis, sed est fructus evolutionis theologicae doctorum mediaevalium. Ceterum, de ipsa Patrum doctrina circa satis­ factionem etiam pro poena, abstrahendo ab ipsa voce satisfactionis, dicetur contra Protestantes in art. 53. Tertullianus: “De pristinis satisfacimus conflictatione carnis et spiritus” (De bapt. 20). “Hoc pretio Dominus veniam addicere insti­ 10 DE MATERIA POENITENTIAE tuit; hac poenitentiae compensatione redimendam proposuit impuni­ tatem” (De Poenit. 6, 4), “Habes, cui satisfacias, et quidem volentem” (ibid., 7, 14), “Exomologesis est, qua delictum Domino nostrum con­ fitemur: non quidem ut ignaro, sed quatenus satisfactio confessione disponitur, confessione poenitentia nascitur, poenitentia Deus mitiga­ tur” (ibid., 9, 2, cit. in tom. 1, p. 101), “Domino offenso satisfacere” (ibid., 10, 2). Eadem vox “satisfactio” recurrit in De Poenit. 5, 8; De orat. 23; De patientia, 13; De cultu foeminarum, 1; De jejunio, 3; De pudicitia, 9 et 13. Cyprianus: “Dominus nostra satisfactione placandus est” (De lapsis, 17), “Nec cesset in agenda poenitentia . . . , ne [peccatum] ... in neglecta satisfactione cumuletur” (ibid., 28), “Satisfactio et remissio facta per sacerdotes apud Dominum grata est” (ibid., 29), “Illi [i.e. Deo] se anima prosternat, illi mestitia satisfaciat” (ibid., 29), “Ecce majora delicta peccasse nec satisfacere” (ibid., 30), “Superest poeni­ tentia quae satisfaciat; qui autem poenitentiam criminum tollunt, satis­ factionis viam claudunt” (ibid., 34), “Inde crimen et culpa redimitur... Ad veniam delicti sui [homo] Dominum justis et continuis operibus inflectit” (ibid., 35 sq.), “Si quis eum [i.e. Deum] plus suis satisfac­ tionibus moverit. . . Qui sic Deo satisfecerit . . .” (ibid., 36), “Quorum poenitentiam satisfactioni proximam conspicitis” (Epist. 10, 4), “Ma­ gisteria divina docuerunt, operationibus justis Deo satisfieri, miseri­ cordiae meritis peccata purgari . . . mereri Dei misericordia” (De op. et eleem. 5). Ambrosius: “Sicut qui pecunias solvunt, debitum reddunt, nec prius evacuatur fenoris nomen quam totius ad nummum usque, quocumque solutionis genere, quantitas universa solvatur, sic compensatione charitatis actuumque reliquorum vel satisfactione quacumque, peccati poena dissolvitur” (In Luc., 7, 156, M.L. 15, 1740). Augustinus: “[Psalmista in Psal. 50, 5] nobis orandi et satis Deo jaciendi demonstravit exemplum, dicens: ‘Quoniam facinus meum ego agnosco, et peccatum meum contra me est semper’. . . Peccatum enim, fratres, impunitum esse non potest. . . Punitur . . . peccatum, aut ab homine poenitente, aut a Deo judicante. Punitur ergo aut a te sine te, aut a Deo tecum. Quid est enim poenitentia, nisi sua in se ipsum ira­ cundia? Qui poenitet, irascitur sibi. . . Quando ergo tundis pectus, irasceris cordi tuo, ut satisjacias Domino tuo. . . Irascere quia pec­ casti. . . Exsuscita cor poenitendo, et hoc erit sacrificium Deo. . . ‘Sacrificium Deo spiritus contribulatus’. . . Habes quod offeras . . . quaere in corde tuo quod gratum sit Deo. Cor conterendum est. Quid times ne contritum pereat? Ibi habes, ‘Cor mundum crea in me, Deus’. DE SATISFACTIONE 11 Ut ergo creetur mundum cor conteratur immundum” (Serm. 19, 2 sq.. M.L. 38, 132-134). “Veniat ad antistites Ecclesiae, per quos illi in Ecclesia claves mi­ nistrantur . . . , a praepositis Sacramentorum accipiat satisfactionis suae modum” (Serm. 351, 4, 9, M.L. 39, 1545). “Non sufficit mores in melius commutare et a factis malis recedere, nisi etiam de his quae facta sunt satisfiat Deo per poenitentiae dolorem, per humilitatis gemitum, per contriti cordis sacrificium, cooperantibus eleemosynis” (Serm. 351, 5, 2, M.L. 39, 1549). Innocentius I: “De pondere aestimando delictorum sacerdotis est indicare ut attendat ad confessionem paenitentis et ad fletus atque lacrymas corrigentis, ac tum iubere dimitti, cum viderit congruam satisfactionem suam” (Epist. 25, ad Decentium, 10, Kirch, Enchir. hist, eccles., 727). Cone. Vascnse a. 442, can. 2: “Pro his qui poenitentia accepta, in bonae vitae cursu satisfactoria compunctione viventes, sine commu­ nione inopinato nonnunquam transitu, in agris aut itineribus praeveni­ untur, oblationem recipiendam” (Mansi, 6, 453). Cassianus, aspectum medicinalem satisfactionis extollit, scribens: “Poenitentiae plena et perfecta definitio est, ut peccata pro quibus poenitudinem gerimus, vel quibus nostra conscientia remordetur, nequa­ quam ulterius admittamus. Indicium vero satisfactionis et indulgentiae est affectus quoque eorum de nostris cordibus expulisse. Noverit enim unusquisque nec dum se peccatis pristinis absolutum, quandiu sibi satisfactioni et gemitibus incubanti vel illorum quae egit vel similium criminum ante oculos imago praeluserit, eorumque non dicam oblecta­ tio, sed vel recordatio infestaverit mentis arcana. Itaque tunc se is qui pro satisfactione pervigilat a criminibus absolutum, ac de praeteritis admissis veniam percepisse cognoscat, cum nequaquam cor suum eorundem vitiorum illecebris senserit vel imaginatione perstringi” (Collationes, 20, 5, M.L. 49, 1154). Gennadius tradit, ad mentem Cassiani, celebrem satisfactionis defi­ nitionem, quae, Augustino tributa, a doctoribus medii aevi suscepta est et commentariis exornata: “Satisfactio poenitentiae est, causas peccatorum excidere, nec earum suggestionibus aditum indulgere” (De eccles. dogmat., c. 54, M.L. 58, 994). Praeterea scribit: “Quem mor­ talia crimina post baptismum commissa premunt, hortor prius publica poenitentia satisfacere, et ita sacerdotis judicio reconciliatum com­ munioni sociari, si vult non ad judicium et condemnationem sui eucha­ ristiam percipere. Sed et secreta satisfactione solvi mortalia crimina non 12 DE MATERIA POENITENTIAE negamus, sed mutato prius saeculari habitu, et confesso religionis studio per vitae correctionem, et jugi imo perpetuo luctu miserante Deo veniam consequatur: ita duntaxat ut contraria pro his quae poenitet agat, et eucharistiam omnibus dominicis diebus supplex et submissus usque ad mortem percipiat” (ibid., c. 53, M.L. 58, 994). Leo I: “Christus . . . hanc praepositis Ecclesiae tradidit potestatem, ut et confitentibus actionem poenitentiae darent, et eosdem salubri satisfactione purgatos ad communionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admitterent” (Epist. 108, 2, Denz. 146). Gregorius M.: “Qui se illicita meminit commisisse, a quibusdam licitis studeat abstinere, quatenus per hoc conditori suo satisfaciat” (In Evang., hom. 34, 16, M.L. 76, 1256). “Nec qui contumelias irro­ gat, si solummodo tacuerit, satisfacit, cum profecto necesse sit ut verba praemissa superbiae verbis subjectae humilitatis impugnet. Ita et cum Deo deliquimus, nequaquam satisjacimus si ab iniquitate ces­ samus, nisi voluptates quoque quas dileximus e contrario appositis lamentis insequamur” (Reg. past., 3, 30, M.L. 77, 111). DOCTORES MEDII AEVI, doctrinam Patrum colligentes, loqu­ untur de satisfactione in distincto duplici sensu, scilicet prout identificatur generaliter cum ipsa poenitentia et prout respicit particulariter solam poenam temporalem debitam pro peccato ac ita distinguitur a contritione et confessione tanquam tertia pars eorum quae in sacra­ mento requiruntur. Sic completur plena evolutio seu determinatio conceptus satisfactionis et communiter exhibetur trinomium illud: “Contritio cordis, confessio oris, satisfactio operis”. Hujus trinomii origo invenitur apud Pseudo-Grcgorium M., In 1 Reg., 1. 6, 33: “Tria quippe in unoquoque consideranda sunt veraciter poenitente, videlicet, conversio mentis, confessio oris, et vindicta pec­ cati. . . Vindicta, quasi medicina necessaria est; ut apostema reatus, quod conversione compungitur, confitendo purgetur, afflictionisque medicina sanetur” (M.L. 79, 439). Illud apte exprimit Radulphus Ardens (saec. 11 vel 12): “Actio poenitentiae fit in corde, ore et opere: corde per contritionem, ore per confessionem, opere per satisfactionem” (Hom. 1, 40, M.L. 155, 1810; cf. Hom. 64, ibid., 1900); illudque referunt communiter saec. 12 doctores, uti Petrus Damianus (Serm. 69) et Gratianus (in Decreto); illud Petrus Lombardus inserit suis Sententiis, in quibus dici potest compleri essentialis evolutio conceptus satisfactionis, mox scientifice perficiendi ac determinandi a S. Thoma.' ’ S. Thomas illo trinomio utitur in 3 p., q. 90, a. 2, ad 4: “Licet peccatum perficiatur in consensu cordis, ad perfectionem tamen poenitentiae requiritur et contritio cordis, et confessio oris, et satisfactio operis.” DE SATISFACTIONE 13 De satisfactione genericc accepta pro Poenitentia, et ita accepta praecipue pro satisfactione pro culpa, haec habet Magister Senten­ tiarum: “Ex praemissis [inter alia refert praedictam definitionem Gennadii] perspicua fit notitia verae poenitentiae vel satisfactionis. Illa enim vera est poenitentia, quae peccatum abolet; quod illa sola facit, quae scelus corrigit, quae odium commissi criminis et committendi cum desiderio satisfaciendi affert” (Sent., 1. 4, dist. 15, n. 7, M.L. 192, 877). De satisfactione vero particulariter accepta pro sola satisfactione pro poena temporali, scribit: “In perfectione autem poenitentiae tria observanda sunt, scilicet compunctio cordis, confessio oris, satisfactio operis. . . [Triplici generi peccatorum, i.e. cordis, oris et operis] triplici remedio occurritur, contritione, confessione, satisfactione. Compunctio nobis commendatur ibi, Joel, 2: ‘Scindite corda vestra, et non vesti­ menta vestra’. Confessio, ibi, Prover. 18: ‘Justus, in principio sermonis accusator est sui’. . . Satisfactio a Joanne praecipitur ubi ait, Matth. 3, et Luc. 3: ‘Facite fructus dignos poenitentiae’, scilicet, ut secundum qualitatem et quantitatem culpae, sit qualitas et quantitas poenae” (Sent., 1. 4, dist. 16, n. 1, M.L. 192, 877; cf. dist. 15, passim). JUXTA UTRUMQUE IGITUR CONCEPTUM, QUEM SATIS­ FACTIO COMPLECTITUR AD MENTEM TOTIUS TRADITIO­ NIS, SCILICET COMPENSATIONEM PRO CULPA ET COM­ PENSATIONEM PRO POENA TEMPORALI, CONFICITUR GEMINA DEFINITIO ASSIGNATA IN TEXTU ARTICULI, CUJUS CONVENIENTIA SIC OSTENDITUR: PRIMO quidem, convenientia ipsius distinctionis duarum satisfac­ tionum duarunique definitionum, fundatur in ipsa natura et effectu peccati quod est reparandum, vel debiti ex peccato secuti, cui est satis­ faciendum. In mortali enim peccato, quod solum dicitur simpliciter peccatum et offensa Dei, duo inveniuntur: ipsa nempe ratio offensae, ex qua resultat in homine debitum sustinendi inimicitiam Dei, et ratio malitiae, in qua fundatur offensa, et ex qua resultat debitum sustinendi divinam vindictam seu poenam; in malitia autem duo inveniuntur: aversio a Deo, ex qua resultat debitum sustinendi poenam damni, quae est infinita et aeterna, et conversio ad creaturam, ex qua resultat debi­ tum sustinendi poenam sensus, quae est simpliciter finita; conversio autem ad creaturam dupliciter considerari potest: ut est aversiva a Deo, et sic ex ea resultat debitum sustinendi poenam sensus aeternam, et ut est mere indebite conversiva ad creaturam, et sic ex ea resultat debitum sustinendi poenam temporalem.8 ‘Ut constabit ex inferius dicendis (in art. 53), haec poena temporalis est de facto poena Purgatorii. Ipsa sola per se debetur peccato veniali, quamvis per accidens convertatur in aeternam, ratione permanentiae peccati venialis, in eo qui moritur in statu peccati mor- 14 DE MATERIA POENITENTIAE Proinde ex peccato quadruplex oritur debitum erga Deum quod possit et debeat compensari seu satisfactione evacuari; primo, debitum sustinendi inimicitiam Dei, quod compensatur per amicitiam seu per charitatem contentam in actu contritionis perfectae; secundo, debitum sustinendi poenam damni seu separationem a Deo, quod compensatur per eundem actum charitatis et contritionis, quatenus est conversivus et unitivus ad Deum; tertio, debitum sustinendi poenam sensus aeter­ nam, quod compensatur per poenam actus contritionis, quatenus ita est conversivus ad Deum ut sit simul aversivus et divulsivus a creatura, veluti confringendo et puniendo duritiem cordis et voluntatis; quarto, debitum sustinendi poenam sensus temporalem, quod compensatur per directum actum aversionis et separationis a creatura, qui consistit vel in ipso actu contritionis,0 vel in qualibet voluntaria assumptione operis poenosi, qua a contraria delectatione, prius amplexa, animus divellitur et elongatur.10 Conspectus dictorum: Culpa ratio offensae (inde debitum inimicitiae) ratio malitiae aversio a Deo (inde poena damni) Peccatum conversio ad creaturam ut aversiva a Deo (inde poena sensus aeterna) ut mere indebite conversiva ad creaturam (inde poena sensus temporalis) Poena poena damni, infinita et aeterna (pro aversione a Deo) poena sensus, simpliciter finita (pro conversione ad creaturam) poena sensus aeterna (pro conversione ut aversiva a Deo) poena sensus temporalis (pro conversione mere ut in­ debite conversiva ad creaturam) Inde intelligitur satisfactionem convenienter dupliciter definiri, sive nempe juxta sensum plenum et generalem, prout importat omnem modum conpensandi pro peccato, sive in sensu aliquo stricto et par­ ticulari, et quidem in ultimo sensu compensationis pro debito susti­ talis. Ipsa debetur etiam peccato mortali, abstrahendo ab hoc quod huic peccato debeatur eadem poena ut aeterna; quando remittitur mortale, poena temporalis qua talis non necessario remittitur, et hoc sensu dici potest cum S. Thoma quod poena aeterna com­ mutatur in temporalem. ’ Unde actus contritionis est quadrupliciter satisfactivus. Recole quae diximus in art. 14 et 18 (tom. 1) de essentiali vi satisfactiva contritionis. 5. Thomas, Suppi., q. 4, a. 3, ob. 3: “Satisfactio habet efficaciam ex vi contritionis”; ibid., in corp.: “Tertium [in contritione] est contritionis efficacia, quae est actus meritorius, et sacramentalis, ct quodammodo satisfactivus.” Augustinus, supra cit.: “Irasceris cordi tuo, ut satisfacias Domino tuo”. Cone. Vasense, supra cit.: “Satisfactoria compunctio”. 10 Cf. 1-2, q. 87, a. 4; 2-2, q. 79, a. 4, ad 4; 3 p., q. 86, a. 4, corp, et ad 1; aliosque textus cit. infra in art. 53, p. 198-202; item ea quae ibidem dicuntur in p. 195-208. DE SATISFACTIONE 15 nendi poenam temporalem, nam primus, secundus et tertius sensus important principalem ac essentialem compensationem, et, definito toto, maxime definitur principale, et praeterea tres illae compensationes fiunt per solum actum contritionis, dum ultima compensatio fit etiam per alia opera poenalia, ac ita peculiarem indolem sibi vindicat. SECUNDO, convenientia et aptitudo ipsarum definitionum assigna­ tarum patet ex eo quod utraque sit brevis et clara oratio, exprimens genus et differentiam specificam. In priori enim, verba ‘‘Voluntaria et aequalis compensatio” stant pro genere, ubi, quamvis vox “compen­ satio” sufficeret, tamen ad rei claritatem apponitur tum vox “volun­ taria” ut explicite distinguatur satisfactio a quadam compensatione seu resarcitione quam Deus obtinet sive in animabus Purgatorii, mere tolerantibus poenam, sive in damnatis illi contrariantibus, tum vox “aequalis” ut explicite indicetur vera indoles compensationis prout pertinet ad lineam justitiae, cujus est aequalitatem restituere. \’erba vero “Pro injuria Deo illata per peccatum” sunt specifica differentia, cum duplex Deo debeatur compensatio, altera pro acceptis beneficiis, quae fit per cultum ex virtute religionis, altera pro commissis offensis, quae fit per satisfactionem ex virtute Poenitentiae (Suppi., q. 13, a. 1). Similiter in altera definitione “Voluntaria et aequalis compensatio” est genus; verba vero “Pro debito poenae temporalis, inducto per peccatum” est differentia specifica. Observa autem cum S. Thoma quod compensatio pro peccato, ut sit vera compensatio ad aequalitatem, seu pertinens ad justitiam, debet peccatum respicere et reparare sub duplici ejus aspectu, seu tum ut praeteritum, tum ut futurum, nam justitia tendit non solum ad au­ ferendam inaequalitatem sed etiam ad constitutam aequalitatem ser­ vandam. Unde ad satisfactionem pertinet tum reparare culpam prae­ teritam, quod pressius vocatur compensare et constituit primarium officium satisfactionis prout est vindicativa, tum praeservare a culpa futura quod fit per ablationem causarum inducentium ad peccatum et constituit extensivum officium satisfactionis prout est medicinalis, nam, juxta Aristotelem, Ethic., 1. 2, c. 3, “poenae medicinae sunt”. Hinc intelligitur non inepte apud antiquos satisfactionem saepe definiri per hoc secundum elementum medicinale quod supponit et complet primum. Non tamen inde proprie duplicatur definitio satisfactionis, quae debet esse una sicut ipsa rei essentia quam exprimit, neque etiam sequitur malam aut incompletam esse definitionem quam assignavimus, nam in verbis “aequalis compensatio” utrumque elementum satisfactionis suffi­ cienter comprehenditur et ceteroquin unum elementum includit alterum, tamquam ejus causa vel effectus. 16 DE MATERIA POENITENTIAE Ad rem S. Thomas, Suppl., q. 12, a. 3: “Justitia non ad hoc tantum tendit ut inaequalitatem praecedentem auferat, puniendo culpam prae­ teritam, sed etiam ut in futurum aequalitatem custodiat, quia, secun­ dum Philosophum [Ethic., 1. 2, c. 3], ‘poenae medicinae sunt.’ Unde et satisfactio, quae est justitiae actus poenam inferentis, est medicina curans peccata praeterita, et praeservans a futuris. Et ideo quando homo homini satisfacit, et praeterita récompensât, et a futuris cavet. Et secundum hoc dupliciter potest satisfactio definiri: uno modo respectu culpae praeteritae, quam recompensando curat; et sic dicitur quod satisfactio est illatae injuriae recompensatio secundum justitiae aequalitatem; et in idem redit definitio Anselmi, qui dicit quod ‘satis­ facere est honorem debitum Deo impendere,’ ut consideretur debitum ratione culpae commissae. Alio modo potest definiri, secundum quod praeservat a culpa futura; et sic definit eam hic Augustinus [potius Gennadius]. Praeservatio autem a morbo corporali fit per ablationem causarum quibus morbus consequi potest; eis enim ablatis, non potest morbus sequi. Sed in morbo spirituali non est ita, quia liberum arbi­ trium non cogitur; unde causis etiam praesentibus potest vitari, quam­ vis difficulter, et causis amotis potest incurri. Et ideo in satisfactionis definitione duo ponit, scilicet excisionem causarum quantum ad pri­ mum, et renitentiam liberi arbitrii ad ipsum peccatum, quantum ad secundum.” Ibid., ad 4: “Augustinus [seu potius Gennadius supra citatus] definit satisfactionem, secundum quod fit Deo, cui secundum rei veri­ tatem nihil subtrahi potest, quamvis peccator quantum in se est, aliquid subtrahat. Et ideo in satisfactione tali principalius requiritur emenda­ tio in futurum quam recompensatio praeteritorum; et propter hoc ex parte ista Augustinus [i.e. Gennadius] definivit satisfactionem. Nihilominus tamen cx cautela futurorum cognosci potest recompen­ satio praeteritorum, quae fit circa eadem converso modo. In praeterita enim respicientes, causas peccatorum propter peccata detestamur, a peccatis incipientes detestationis modum; sed in cautela a causis in­ cipimus, ut causis subtractis, facilius peccata vitemus.” NOTA 1. VARIAE DEFINITIONES SATISFACTIONIS APUD DOCTORES. Juxta dicta in Conci, intelliges vel judices varias definitiones satis­ factionis quae occurrunt apud theologos. Ipsum Cone. Trid., sess. 14, cap. 8, indirecte assignat definitionem secundum praedicta duo elementa, inquiens: “Habeant autem prae oculis [sacerdotes], ut satisfactio, quam imponunt, non sit tantum ad novae vitae custodiam et infirmitatis medicamentum, sed etiam ad DE SATISFACTIONE 17 praeteritorum peccatorum vindictam et castigationem” (Denz. 905). Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 62-64, colligit varias doc­ torum definitiones, fere juxta articulum S. Thomae: “Satisfactionis nomen divinarum rerum Doctores ad declarandam eam compensatio­ nem usurparunt, quum homo pro peccatis commissis Deo aliquid per­ solvit. . . Nonnulli definierunt: ‘Satisfacere est Deo debitum honorem impendere’: quod autem nemo debitum honorem Deo possit tribuere, nisi qui peccata omnino vitare constituat, satis apparet: et: ‘Satisfa­ cere est peccatorum causas excidere, et eorum suggestioni aditum non indulgere’. In quam sententiam alii senserunt, satisfactionem esse pur­ gationem, qua eluitur, quicquid sordidum propter peccati maculam in anima resedit, atque a poenis tempore definitis, quibus tenebamur, absolvimur.” Gennadius (saec. 5), quem sub nomine Augustini referunt doctores mediaevales, uti Petrus Lombardus et S. Thomas, hanc profert defini­ tionem: “Satisfactio poenitentiae est, causas peccatorum excidere, nec earum suggestionibus aditum indulgere” (De eccles. dogm., c. 54, inter opera Augustini, M.L. 58, 994). Hanc definitionem justificat S. Thomas in corpore articuli et ad 1. 2. 3. 4, supra cit. Ut patet, haec definitio explicite tradit non ipsum formale elementum satisfactionis, quod est compensatio, sed elementum quasi materiale et identicum, scilicet sub­ tractionem causarum peccati, per quam fit vel completur compensatio; exhibet nempe solummodo medicinalem aspectum satisfactionis. Anselmus: Satisfactio est solvere Deo honorem, ab eo ablatum per peccatum (“Debet omnis qui peccat, honorem, quem rapuit Deo, sol­ vere; et haec est satisfactio”, Cur Deus homo, 1. 1, c. 11, M.L. 158, 377). Haec est bona definitio satisfactionis sub praecipuo suo aspectu vindicativo. Eam explicat S. Thomas in corp. art. et ad 5 et 6. Mag­ nificum commentum suae definitionis tradit Anselmus ibidem, cum ait: “Nec sufficit solummodo reddere quod ablatum est, sed pro contumelia illata plus debet reddere quam abstulit”. S. Thomas breviter et apte satisfactionem, plene acceptam, definit: “Satisfactio est quaedam injuriae illatae recompensatio” (Suppi., q. 12, a. 2, ad 1). “Satisfactio est illatae injuriae recompensatio secun­ dum justitiae aequalitatem” (ibid., a. 3). Unde in 3 p., q. 48, a. 2, S. Doctor, agens de satisfactione Christi, ait: “Ille proprie satisfacit pro offensa qui exhibet offenso id quod aeque vel magis diligit quam oderit offensam.” Ad tramitem hujus definitionis S. Doctor in textu nuper cit. explicat et justificat duas supradictas definitiones Gennadii et Anselmi. Scotus: “Satisfactio uno modo accipitur generaliter, alio modo stricte 18 DE MATERIA POENITENTIAE et proprie. . . Satisfactionis generaliter sumptae haec est ratio: ‘Satis­ factio est redditio voluntaria aequivalentis alias indebiti’ [Intellige in casu: aequivalentis pro peccato]. . . De . . . satisfactione stricte sumpta . . . dico, quod satisfactio est operatio exterior laboriosa vel poenalis, voluntarie assumpta, ad puniendum peccatum commissum a se, et hoc ad placandum divinam offensam; vel est passio seu poena volun­ tarie tolerata in ordine praedicto. Isto modo accipitur satisfactio multo strictius et particularius, quam satisfactio primo modo, quia illa potuit consistere in actu poenalis passionis voluntariae interiori vel exteriori.”11 In prima definitione verbum “redditio” est ambiguum et a Scoto intentionaliter ponitur ad excludendum a satisfactione omnem aliam rationem quae non sit pura justitia, nominatim rationem amicitiae (de quo erit sermo in sequentibus articulis) ; verbum etiam “indebiti” est ambiguum, imo exprimit falsam sententiam Scoti nos non posse satis­ facere per opera praecepta. Secunda definitio non solum est nimis dif­ fusa, sed priori illo Scoti praejudicio laborat; praeterea inepte excludit a satisfactione pro poena actus interiores, juxta peculiarem Scoti sen­ tentiam, suo loco impugnandam. Joannes a S. Thoma: “Agimus de satisfactione injuriae factae Deo per peccatum; et sic definitur satisfactio, quod est recompensatio voluntaria aequivalentis pro aequivalenti” (In 3 p., q. 1, disp. 1, a. 1, n. 2), scilicet voluntaria recompensatio pro peccato secundum aequali­ tatem. Quae est optima definitio, quadrans cum ipsa S. Thomae definitione. Gonet (cujus definitionem optimam dicunt et assumunt Salmanticenses): “[Satisfactio] sic potest describi: ‘Satisfactio est voluntaria sui punitio ad compensandam injuriam Deo per peccatum illatam, eumque sic placandum, ut temporalem poenam remittat’ ” (Disp. 13, a. 1, n. 4). Haec definitio, quae a Gonet refertur ad solani satisfac­ tionem pro poena temporali, sic reformari et abbreviari deberet: Voluntaria sui punitio ad compensandum pro poena temporali illata per peccatum. Billuart: “Sic sumitur hic [satisfactio] pro compensatione injuriae Deo per peccatum illatae; et adhuc specialius pro compensatione poenae temporalis debitae ob injuriam Deo per peccatum illatam” (Diss. 9, a. 1). Apte definitur satisfactio utroque modo accepta. Minus apta, et potius materialis est, alia quam idem auctor subjungit definitio satisfactionis pro poena temporali, scilicet: “Solutio poenae temporalis peccato debitae per opera bona et poenalia, a confessario taxata, si nempe sit sacramentalis; vel sponte suscepta, si sit extrasacramentalis”. “In 4 Sent., dist. 15, q. 1, § Respondeo et § De secundo principali, Opera omnia, t. 18, Parisiis, 1894, p. 207. DE SATISFACTIONE 19 Palmieri: “Haec [i.e. satisfactio pro poena temporali] est satisfactio proprie dicta, de qua loquuntur Theologi, cum de satisfactione in hoc Tractatu disputant. Definitur . . . ‘Compensatio poenae temporalis debitae ob injuriam Deo per peccatum illatam’” (thes. 38). Haec est bona definitio satisfactionis pro poena. Pesch: “Definiri potest satisfactio: Voluntaria perpessio poenae temporalis ad reparandam iniuriamDeo per peccatum illatam” (n. 228). Melius diceretur: ad compensandum pro poena temporali illata per peccatum. Galtier: “Satisfactio pro peccato intelligitur reparatio peccati, seu actio ex cujus valore compensative obtineatur peccati dimissio et condonatio” (n. 469). Haec est magis definitio per causam finalem (reparationem et condonationem peccati) quam per formalem (compensationem). Diekamp satisfactionem plene acceptam definit: “Pro offensa Deo illata justam recompensationem praestare”; satisfactionem vero pro poena definit: “Poenas temporales, quas quis propter offensam Dei meruit, per opera bona a confessario imposita [ubi nempe agitur de satisfactione sacramentali] expiare” (§ 50). Prima est bona definitio; altera est materialis descriptio. Lcrcher: “Satisfactio hic intelligitur voluntaria susceptio poenae a confessario impositae [ubi agatur de satisfactione sacramentali] ad reparandam injuriam peccato Deo illatam et ad redimendas poenas temporales post remissa peccata lege divina adhuc luendas” (n. 470). Haec est diffusior descriptio; praeterea, conceptus compensationis non proponitur in recto nec explicite. Hervé: “Satisfactio in genere est voluntaria perpessio poenae ad compensandam injuriam Deo illatam et ad redimendam poenam tem­ poralem, etiam remisso peccato, ordinarie debitam” (n. 302). Est diffusa descriptio. Si in ea revera agitur de satisfactione in genere, seu in sensu pleno, absque necessitate fit mentio poenae temporalis. Prae­ terea, conceptus compensationis ponendus esset in recto et pro genere. NOTA 2. DIVISIO SATISFACTIONIS. Attentis tum dictis in praesenti articulo tum dicendis in sequentibus, quatuor praecipue assignari possunt satisfactionis divisiones, quarum secunda est specifica et formalis.1* PRIMA DIVISIO accipitur ex communibus, seu ex his quae con­ veniunt satisfactioni sub ratione virtutis in genere, et ita ipsa dispesci“ Agitur autem hic de divisione ipsius satisfactionis, non vero de divisione operis satisfactorii, seu materiae satisfactionis, de qua erit sermo infra in art. 67, ubi de jejunio, eleemosyna et oratione. 20 DE MATERIA POENITENTIAE tur in materialem et formalem. Satisfactio materialis est omnis actus virtuosus, sive internus sive externus, pertinens secundum se et elicitive ad quamlibet virtutem, qui potest dirigi ad finem satisfactionis et informari ab intentione satisfaciendi, uti oratio, jejunium, eleemo­ syna, odium peccati, amor Dei; satisfactio vero formalis est ipse actus satisfaciendi, seu ipsa intentio satisfaciendi quae informat et dirigit ceteras actiones (cf. Suppi., q. 12, a. 1, cit. in art. seq., p. 26). Ad rem SALMANTI CENSES: “Distinguunt communiter Theologi duplicem satisfactionem: aliam materialem, quae consistit in operibus, aut rebus, quibus fit recompensatio, utputa in jejunio, oratione; et aliam formalem quae consistit in actu expresso, sive intentione faciendi compensationem. Unde satisfactio materialis ad plurimos actus se extendit, omnes videlicet, qui offensum pacare possunt, et offensam ipsi irrogatam delere: quamvis eorum quilibet habeat diversum munus, et respiciat aliud proprium, atque specialius objectum. Satisfactio vero formalis importat determinatam speciem actus, in eo sitam, quod per se primo intendat recompensare, et ad hunc finem sibi specialem, et proprium ordinet tam se, quam alias operationes. Frequens enim est, quod actus unius virtutis opera aliarum virtutum dirigat ad finem sibi proprium, imperetque ex speciali motivo, ut agentes de imperio charitatis explicuimus tract. 19, disp. 7, dub. 3. Unde videmus duplicem obedientiam distingui: aliam materialem, quae exercetur per omnia virtutum opera imperata a superiori; licet habeant specialiores rationes: aliam formalem, quae obedirc superiori per se primo intendit, et ad hunc finem ordinat aliarum virtutum actus.”13 “Licet utraque [satisfactio] actus virtutis sit, ut ex D. Thom, in praesenti, quaest. 12, art. 1, in corpore videre licet; ubi postquam statuit: ‘Quod aliquis actus dicitur esse actus virtutis dupliciter: uno modo materialiter: alio modo dicitur actus aliquis esse actus virtutis formaliter: concludit: Constat quod satisfac­ tio etiam formaliter est actus virtutis.’ Ubi per ly Etiam formalitcr satis innuit, satisfactionem materialiter acceptam rationem actus virtutis obtinere. Ceterum hujusmodi materialis satisfactio nullam virtutem peculiarem sibi vindicat, sed per omnes divagatur, et indifferenter a charitate, Religione, misericordia, abstinentia, et aliis virtutibus elicitur. Satisfactio autem formalis petit elici ab speciali virtute, quae in nobis dicitur poenitentia, cujus est actus, quae quidem poenitentiae virtus inter partes justitiae non subjectivas, sed potentiales communiter recensetur, ut ex citato loco supponimus, et ex D. Thoma in praesenti, art. 2, in corpore, ubi postquam statuit hanc satisfactionem esse actum specialis virtutis, nempe, justitiae, concludit: ‘Et per hoc constat, quod satisfactio, quae aequalitatem respectu offensae praecedentis in satisfaciente importat, opus justitiae est quantum ad illam partem [potentialem justitiae], quae poenitentia dicitur.’”11 SECUNDA DIVISIO accipitur ex propriis, et quidem ex parte jormae, seu compensationis, et ita satisfactio dividitur in improprie dictam et proprie dictam (seu insufficientem et sufficientem), haec au­ tem in imperfectam et perfectam (seu de congruo et de condigno), et haec iterum in perfectam ex parte solius materiae et perfectam etiam ex parte formae (seu in mere condignam et condignam ex toto rigore justitiae).15 ” De Incarnatione, disp. 1, dub. 9, n. 249, Curs. Thcol., t. 13, Parisiis, 1878, p. 195. “ De Poenitentia, disp. 10, n. 2, Curs. Theol., t. 20, Parisiis, 1883, p. 582. 11 Si attendatur satisfactio in genere, prout convenit etiam naturali satisfactioni inter DE SATISFACTIONE 21 Satisfactio improprie dicta seu insufficiens est quaedam redditio in qua nullatenus servatur aequalitas rei praestitae cum debito solvendo, ac ideo non meretur proprium nomen satisfactionis seu compensationis (a quibusdam vocatur de congruo improprie dicto). Satisfactio proprie dicta seu sufficiens est redditio ad aequalitatem, sive haec aequalitas sit in ipsa re quae praestatur, ut si detur centum pro centum quod debetur, sive compleatur per beneplacitum creditoris acceptantis minus quam debetur, ut si detur quinquaginta pro centum. In priori casu satisfactio est perfecta seu condigna, in altero imperfecta. Praeterea, adhuc in priori casu satisfactio potest esse non undequaque perfecta, seu perfecta ex parte materiae et imperfecta ex parte formae, si nempe deest aliqua ex quatuor conditionibus requisitis in persona ad hoc ut habeatur propria et rigorosa forma justitiae, scilicet primo, quod ma­ teria compensationis sit ex bonis propriis debitoris nec ullo modo pertineat ad creditorem, secundo, quod non sit alio titulo debita, tertio, quod habeatur perfecta alteritas inter creditorem et debitorem, quarto, quod creditor teneatur compensationem acceptare. Si autem hae omnes conditiones inveniuntur una cum aequalitate materiae compensationis, satisfactio est undequaque perfecta et condigna, atque dici solet con­ digna ex toto rigore justitiae, quia propria et rigorosa ratio justitiae, cujus est aequalitatem in omnibus respicere, non solum attendit valo­ rem materiae sed etiam conditiones personae. Ut constabit ex dicendis in art. 61, homo in statu peccati mortalis nequit exhibere Deo proprie dictam satisfactionem, cum status gratiae sit conditio et fundamentum satisfactionis. Homo contritus satisfacit pro peccato per ipsum actum contritionis (juxta dicta in art. 14. tom. 1, p. 370-374), satisfactione proprie dicta sed imperfecta, cujus nempe aequalitas completur per acceptationem Dei. Homo justus ex viribus gratiae satisfacit pro peccato veniali et pro poena temporali satisfactione perfecta seu condigna, sed non de toto rigore justitiae. Solus Christus, utpote homo-Deus, satisfacit, tam pro peccato, quam pro poena aliorum, de condigno et de toto rigore justitiae. Ad rem 5. THOMAS, 3 p., q. 1, a. 2, ad 2: “Aliqua satisfactio potest dici suffi­ ciens dupliciter. Uno modo, perfecte: quia est condigna per quandam adaequationem ad recompensationem commissae culpae. Et sic hominis puri satisfactio sufficiens esse non potuit: quia tota natura humana erat per peccatum corrupta: homines, oportet rectius subdividere utrumque membrum “imperfecta” et “perfecta” in “ex parte materiae” et “ex parte formae” (cf. verba Joannis a S. Thoma, mox citanda) ; nam inter homines potest fieri ut praestetur materia secundum se inadacquata, a persona in qua verificantur omnes conditiones strictae justitiae. In satisfactione vero pro offensa Dei id contingere non potest, quia ex una parte in solo Christo verificantur conditiones strictae justitiae et ex alia parte omnis materia compensationis quam praebet Christus, nequit esse inadacquata debito nostri peccati, cum sit necessario infiniti valoris et digni­ tatis, imo superet in comparatione ipsam infinitatem peccati. 22 DE MATERIA POENITENTIAE nec bonum alicujus personae, vel etiam plurium, poterat per aequiparantiam totius naturae detrimentum recompensare. Tum etiam quia peccatum contra Deum commissum quandam infinitatem habet ex infinitate divinae maiestatis: tanto enim offensa est gravior, quanto maior est ille in quem delinquitur. Unde oportuit, ad condignam satisfactionem, ut actio satisfactionis haberet efficaciam infinitam, ut puta Dei et hominis existens. Alio modo potest dici satisfactio sufficiens im­ perfecte: scilicet secundum acceptationem eius qui est ea contentus, quamvis non sit condigna. Et hoc modo satisfactio puri hominis est sufficiens. Et quia omne imperfectum praesupponit aliquid perfectum, a quo sustentetur, inde est quod omnis puri hominis satisfactio efficaciam habet a satisfactione Christi.” JOANNES A S. THOMA: “Definitur satisfactio . . . recompensatio voluntaria aequivalentis pro aequivalenti. . . Ut autem recompensatio sit aequivalens, ex quo pendet, quod sit sufficiens, attendenda sunt duo, alterum est materia, seu pretium in quo fit recompensatio; alterum est forma justitiae, seu conditiones, ut ex rigore justitiae fiat; potest ergo perfectio, et imperfectio satisfactionis distingui ex parte materiae, vel ex parte formae. "Ex parte quidem materiae, perfectio, vel imperfectio attenditur penes valorem, seu adaequationem ad id pro quo fit recompensatio. Et quidem si valor ipse rei, seu materiae oblatae adaequet ex se in recompensatione debitum, vocatur satisfactio perfecta. Sicut si quis abstulit centum, et offert rem habentem pretium, seu valorem ipsorum centum, est satisfactio perfecta, ex parte rei oblatae. Si vero pretium, seu res oblata non habeat in se valorem adaequantem debitum, satisfactio est imper­ fecta; unde ut sit sufficiens, debet suppleri, quod deest ex acceptione, et gratia creditoris, quatenus illo modico pretio est contentus, reliquum remittens. "Ex parte autem formae, seu modi justitiae attenditur etiam perfectio, vel imperfectio, si servantur, vel non servantur omnes conditiones requisitae ad spe­ cialem, et propriam justitiam, quae non solum attendit valorem materiae, sed etiam conditiones personarum. Numerantur autem a theologis praesertim Thomistis, Capreolo, Cajetano, Ferrariensi, aliisque extra scholam Thomistarum, quinque conditiones ad exactam, rigorosamque formam justitiae requisitae. Prima est, ut illa bona, seu materia ex qua fit compensatio, licet habeant valorem aequantem debitum, sint tamen propria ipsius debitoris, quia si aliena sunt, non recompensant: secunda, quod non solum sint propria quomodocumque, sed nullo modo sub dominio creditoris: tertia, quod non sint alio titulo debita: quarta, quod intercedat vera ratio ad alterum, et sint distinctae personae, creditor et debitor: quinta, quod creditor teneatur acceptare talem satisfactionem, ita quod aliam non possit exigere. . . “Constat ergo ex dictis duplicem esse satisfactionem perfectam, duplicem item imperfectam. Perfecta ex parte materiae est, quae habet ex parte rei oblatae valorem sufficientem, et condignitatem ad debitum: imperfecta, quae non habet, sed indiget gratia creditoris, non quomodocumque, sed supplente valorem qui deest. Perfecta ex parte formae vocari solet satisfactio ex toto rigore justitiae, quae scilicet servat omnes conditiones justitiae rigorosae: imperfecta ex parte formae, quae eas non omnino servat, quamvis alias perfecta sit ex parte materiae, et valons in quo récompensât.”18 TERTIA DIVISIO accipitur ex parte objecti, seu peccati ejusque sequelae, et ita satisfactio dividitur in eam quae respicit rationem offensae, necnon debitum poenae aeternae ab ea ratione inseparabile, et eam quae respicit poenam temporalem, juxta dicta superius, in p. 13 sq. QUARTA DIVISIO accipitur ex parte modi, seu ex relatione ad “Dc Incarnatione, disp. 1, a. 1, n. 2-S, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 2 sq. DE SATISFACTIONE 23 sacramentum Poenitentiae ex quo satisfactio accipit etiam vim ex opere operato, et ita ipsa dispescitur in sacramentalem et extrasacramentalem. Nec ista divisio est propria satisfactionis pro poena temporali, ut quidam putare videntur, sed convenit etiam satisfactioni pro ratione offensae in peccato, nam contritio, per quam haec satisfactio praesta­ tur, est etiam pars sacramenti, imo pars essentialis ac praecipua, dum satisfactio pro poena temporali est tantum pars integralis. Nihilominus, ex usu doctorum, cum est sermo de sacramentali satisfactione, intelligitur satisfactio pro poena, nisi aliud explicite addatur. Praedictae quatuor divisiones sic schematice resumi possunt: 1. Satisfactio materialis (a materia virtutis): Omnis actus cujuslibet virtutis, bonus ac poenosus, quatenus ad satisfaciendum ordinabilis. Satisfactio formalis (a forma virtutis) : Ipse actus seu intentio satisfaciendi, qui est proprius virtutis Poenitentiae. 2. Improprie dicta, seu insufficiens, seu, juxta aliquos, de congruo improprie dicto (nulla ratione attingens aequalitatem): Actus virtuosus ac poenosus in peccatore. Proprie dicta, seu sufficiens (attingens quomodolibet aequalitatem) : Imperfecta, seu de congruo (attingens nempe aequalitatem non ex solo valore rei, sed ex adjuncta creditoris acceptatione) : Actus con­ tritionis justificantis. Perfecta, seu de condigno (attingens nempe aequalitatem ex proprio rei valore) : Ex parte solius materiae (cum nempe deest aliqua ex condi­ tionibus, requisitis in persona a stricta forma justitiae) : Satisfactio hominis justi pro poena temporali, peccato debita. Ex parte etiam formae (cum nempe adsunt praedictae condi­ tiones) : Sola satisfactio Christi. Satisfactio pro offensa peccati, necnon pro poena aeterna: Actus contritionis. Satisfactio pro poena temporali: Omnis actus virtuosus ac poenosus in justo. 4. Satisfactio extrasacramentalis: Actus perfectae contritionis, necnon privata susceptio operis poenalis ex intentione satisfaciendi pro poena temporali peccato debita. Satisfactio sacramentalis : Pars essentialis sacramenti: Actus contritionis et intentio exequendi opus poenosum a confessario impositum. Pars integralis sacramenti: Ipsa exeeutio ejusdem poenosi operis. NOTA 3. COMPARATIO INTER SATISFACTIONEM, MERI­ TUM ET SATISPASSIONEM. Meritum est qualitas actus boni, habens proportionem ad praemium et fundans jus ad illud. Convenit cum satisfactione quatenus importat aliquam aequalitatem seu proportionem et fundat aliquod jus inter Deum et hominem; differt vero quia non est compensatio sed potius exigit compensationem ab alio; nec est actio, sicut satisfactio, sed qualitas actus; nec refertur ad malum auferendum sed ad bonum 24 DE MATERIA POENITENTIAE obtinendum; nec solvit debitum, sed debitum inducit, fundando jus. Et haec satis; nam de generali comparatione inter meritum et satis­ factionem erit sermo in peculiari articulo (art. 68), ad finem totius discursus de satisfactione in genere. Satispassio (a satis pati) deficit a ratione satisfactionis (a satis facere) ex parte elementi voluntarii; dicit enim veluti passivam expi­ ationem poenae, dum satisfactio dicit activam expiationem seu volun­ tariam assumptionem poenae. Dupliciter autem expiatio poenae potest deficere a voluntaria ejus assumptione, vel nempe quia est absolute involuntaria, seu fit cum contrario renisu voluntatis, vel quia fit cum voluntate mere tolerante et supportante poenam, ut medium sine quo non possit aliquod bonum attingi. Primo modo, satispatiuntur damnati in inferno, et tunc vox satispassionis significat pati satis ad meritum, seu tantum pati quantum quis meretur; alio modo, satispatiuntur ani­ mae Purgatorii, et tunc vox satispassionis significat pati satis ad remis­ sionem, seu tantum pati quantum sufficit ut quis a poena liberetur. Unde tripliciter satispassio sumi potest, et de facto sumitur apud auctores, praesertim antiquiores, scilicet vel generice pro qualibet expiatione poenae cui desit positiva voluntas poenam assumendi, et sic indifferenter dicitur de inferno et Purgatorio, vel determinate pro expiatione cum contraria voluntate prout solvitur in inferno, vel pro ex­ piatione cum voluntate mere supportante prout solvitur in Purgatorio.17 Haec ultima acceptio est longe communior, saltem apud modernos, ac praestat ea uti eamque firmare, ne fiant confusiones in disputando. S. Thomas satispassionem Purgatorii vocat “laborem passionis, ad pur­ gandum” (In 4 Sent., dist. 21, q. 1, a. 1, q. 1, ad 1) et “largo modo dictam satisfactionem” (Suppi., q. 4, a. 3, ad 3). Generice expiationem cui desit actio voluntaria, ut rei sustinentis vindictam judicis, S. Doctor vocat passionem ad satisfaciendum, inquiens: “Ille in quem judex vindictam exercet, se habet ut patiens ad satisfactionem, non ut agens” (Suppi., q. 12, a. 1, ad 2), quod potest intelligi tam de Purgatorio quam de inferno. Alibi S. Doctor eandem expiationem appellat “poe­ nam non satisfactoriam sed purgatoriam”: “Si autem [homo] a se hanc poenam non exigat, quum ea quae divinae providentiae subjacent inordinata remanere non possint, haec poena infligetur ei a Deo; nec talis poena satisfactoria dicetur, quum non fuerit ex electione patientis, sed dicetur purgatoria, quia alio puniente quasi purgabitur, dum quid” Salnianticenses v.g. dividunt satisfactionem in proprie dictam (quae fit a viatore) et improprie dictam (quae fit in Purgatorio) ; item dividunt satispassionem in proprie dictam (quae fit in inferno, vel generaliter quae fit cum contraria voluntate) et improprie dictam (quae fit in Purgatorio) ; inde passio Purgatorii esset simul improprie dicta satisfactio et improprie dicta satispassio. DE SATISFACTIONE 25 quid inordinatum fuit in eo ad debitum ordinem reducetur” (C. Gent. 3, 159; cf. 1-2, q. 87, a. 6, cit. in p. 198 sq.). ART. 47. Utrum Satisfactio Sit Actus Elicitus Virtutis Poeni­ tentiae (Suppi., q. 12, a. 1 et 2). STATUS QUAESTIONIS Agitur de satisfactione theologica, seu pro peccato, non vero de satisfactione inter homines, quae manifesto pertinet ad proprie dictam virtutem justitiae, quando fit ad aequalitatem. Item agitur de nostra satisfactione, seu hominis puri, nam satisfactio Christi pro nostris peccatis fuit actus proprie dictae justitiae commutativae. Quae autem hic dicuntur de satisfactione secundum se, valent etiam de satisfactione sacramentali, nam haec nihil aliud est quam eadem satisfactio prout, imposita a sacerdote et acceptata a poenitente, consequitur novam vim compensativam ex opere operato, ut suo loco dicetur. Duo quaeruntur: 1. An satisfactio sit actus elicitus ab aliqua virtute; 2. An sit actus ipsius virtutis Poenitentiae. Eandem autem quaestionem egimus de confessione sacramentali in art. 35 (tom. 2, p. 345-348) et breviter tetigimus in art. 13 (tom. 1, p. 356). CONCLUSIO Conclusio 1. Satisfactio est actus virtutis, et quidem non imperatus, sed elicitus. Probatur. Ad hoc ut aliquid sit actus virtutis duo in eo requiruntur ac suffi­ ciunt, scilicet ratio laudabilitatis et ratio medii. Utrumque autem invenitur in actu satisfactionis pro peccato, tam pro culpa quam pro poena; nam ex una parte laudabile seu rationabile est compensare utrumque debitum exortum ex peccato, cum ex ipsa natura rei debitum compensationem appellet, et ex alia parte satisfactio importat medium in sua propria ratione, eo quod compensatio sit quaedam aequalitas ac proinde quoddam medium inter excessum et defectum. Ex quo etiam sequitur satisfactionem non esse actum imperatum, seu actum materialem qui ab aliqua virtute dirigatur ad proprium finem et ad rationem sui medii trahatur, sed actum elicitum, seu for­ malem, alicujus virtutis, cum in se ipsa habeat rationem medii, vel si placet medium rationis, quod est ipsum formale objectum virtutis in genere (cf. q. 7, a. 2, cit. in art. 35, tom. 2, p. 345 sq.). 26 DE MATERIA POENITENTIAE Ad rem S. Thomas, a. 1: “Aliquis actus dicitur esse actus virtutis dupliciter; uno modo materialiter, et sic quilibet actus qui malitiam non habet implicitam vel defectum debitae circumstantiae, actus vir­ tutis dici potest; quia quolibet tali actu potest uti virtus in suum finem; sicut est ambulare, loqui, et hujusmodi. Alio modo dicitur actus aliquis esse actus virtutis formaliter, quia ipse in suo nomine formam et rationem virtutis implicitam habet; sicut fortiter sustinere dicitur actus fortitudinis. Formale autem cujuslibet virtutis moralis est ratio medii. Unde omnis actus qui rationem medii importat, actus virtutis formaliter dicitur. Et quia aequalitas medium est, quod suo nomine satisfactio importat (non enim dicitur aliquid satisfieri nisi secundum proportionem aequalitatis ad aliquid), constat quod satisfactio etiam formaliter est actus virtutis.” Conclusio 2. Satisfactio est actus ipsius virtutis Poenitentiae. Probatur 1. Nam, ut dictum est in superioribus, Poenitentia est vir­ tus inclinans ad satisfaciendum pro offensa Deo illata per peccatum (cf. art. 14, in tom. 1, p. 382), imo eius specificum objectum est for­ malissime loquendo ipsa ratio satisfactionis pro peccato (cf. ibid., p. 367) et ejus specificus actus est contritio quae est eminenter satisfactiva pro peccato, imo quae sola est satisfactiva pro ipsa ratione reatus culpae (cf. ibid., p. 364-367. 369). Ergo quicumque actus, habens rationem satisfactionis, est necessario actus Poenitentiae, et si eam rationem habet ex seipso ab intrinseco, est actus elicitus Poeni­ tentiae. Directe autem et formaliter eam rationem habent duo actus: primo et principaliter actus contritionis perfectae, quo satisfit pro pec­ cato quoad principalem reatum culpae, secundo et consequenter actus quo intendimus satisfacere pro peccato quoad secundarium reatum poenae temporalis. Probatur 2. Satisfactio, cum sit compensatio secundum quandam ae­ qualitatem, pertinet ad ordinem virtutis justitiae (cujus est aequali­ tatem respicere), et quidem commutativae, habens etiam quandam rationem justitiae vindicativae. Nequit tamen pertinere ad ipsum genus justitiae, ita ut sit actus alicujus virtutis quae est pars subjectiva justitiae seu aliqua species justitiae, nam nequit compensare pro pec­ cato ad strictam et perfectam aequalitatem. Ergo pertinet ad aliquam virtutem, quae est pars potentialis justitiae. Haec autem virtus non est alia quam ipsa Poenitentia, quae, ut explicatum est in art. 12 (in torn. 1), una cum religione dividit campum aliqualis illius justitiae quam homo solvere potest Deo, reddendo debitum pro beneficiis, ope actuum cultus, vel compensando debitum offensae, ope actuum satisfactionis. DE SATISFACTIONE 27 Ad rem S. Thomas, a. 2: “Secundum Philosophum [Ethic., 1. 5, c. 3 et 4], medium justitiae accipitur secundum adaequationem rei ad rem in proportionalitate aliqua. Unde cum talem adaequationem ipsum nomen satisfactionis importet, quia hoc adverbium ‘satis’ aequalitatem proportionis designat, constat quod satisfactio formaliter justitiae actus est. Sed justitiae actus, secundum Philosophum [Ethic., 1. 5, c. 5, n. 17], est vel sui ad alterum, ut quando aliquis reddit alteri quod ei debet; vel alterius ad alterum, sicut quando judex facit justitiam inter duos. Quando autem est actus justitiae sui ad alterum, aequalitas in ipso faciente constituitur; quando autem alterius ad alterum, aequalitas constituitur in justum passo. Et quia satisfactio aequalitatem in ipso faciente exprimit, ideo dicit actum justitiae, qui est sui ad alterum [i.e. commutativae], proprie loquendo. Sed sui ad alterum potest ali­ quis facere justitiam vel in actionibus et passionibus, vel in rebus exterioribus; sicut etiam injuria fit alteri vel subtrahendo res. vel per aliquam actionem laedendo. Et quia usus rerum exteriorum est dare, ideo actus justitiae, secundum quod aequalitatem in rebus exterioribus constituit, proprie dicit hoc quod est reddere; sed satisfacere manifeste aequalitatem in actionibus demonstrat, quamvis quandoque unum pro alio ponatur. Et quia adaequatio non est nisi inaequalium, ideo satis­ factio inaequalitatem actionum praesupponit, quae quidem offensam constituit; et ideo habet respectum ad offensam praecedentem. “Nulla autem pars justitiae respicit offensam praecedentem, nisi justitia vindicative, quae aequalitatem constituit in eo qui justum patitur, indifferenter; sive sit patiens idem quod agens (ut quando aliquis sibi ipsi poenam infert) ; sive non sit idem quod agens, ut quando judex alium punit, ad utrumque vindicativa justitia se ha­ bente. Similiter et poenitentia, quae aequalitatem tantum in faciente importat, quia ipsemet poenitens poenam tenet, ut sic quodammodo poenitentia vindicativae justitiae species sit. Et per hoc constat quod satisfactio, quae aequalitatem respectu offensae praecedentis in faciente importat, opus justitiae est quantum ad illam partem [potentialem justitiae] quae poenitentia dicitur.” RESPONSIO Obj. 1. Omnis actus virtutis est meritorius. Atqui actus satisfactionis non est meritorius, quia meritorium dicitur quod libere suscipitur, satis­ factio vero est aliquid debitum. Ergo satisfactio non est actus virtutis. Rcsp. Cone, mai.; neg. min., ad cujus prob, dicimus quod satisfactio, quae est debita, accipit rationem liberi et meritorii, si voluntarie sustinetur a subjecto. 28 DE MATERIA POENITENTIAE Ad rem S. Thomas, a. 1, ad 1: “Quamvis satisfacere in se sit debitum, tamen inquantum satisfaciens voluntarie hoc opus exequitur, rationem gratuiti accipit ex parte operantis, et sic operans facit de necessitate virtutem; ex hoc enim debitum diminuere habet meritum, quod necessitatem importat, quae voluntati contrariatur; unde si voluntas necessitati consentiat, ratio meriti non tolletur.” Obj. 2. Omnis actus virtutis est voluntarius. Atqui actus satisfac­ tionis potest esse involuntarius, ut cum a judice imponitur reo invito. Ergo satisfactio non est actus virtutis. Resp. Cone, mai.; neg. min.: In casu judicis punientis invitum, non habetur actus satisfactionis ex parte rei, qui se habet ut patiens non ut agens, ac proinde patitur vel satispatitur, non satisfacit, sed tantum ex parte judicis, eo sensu quod hic ponit actum justitiae vindicativae, exigendo id quod esset proprie actus satisfactionis si libere poneretur vel acceptaretur a reo. Ad rem S. Thomas, a. 1, ad 2: “Actus virtutis non requirit volun­ tarium in eo qui patitur, sed in eo qui facit, quia illius actus est. Et ideo cum ille in quem judex vindictam exercet, se habeat ut patiens ad satisfactionem, non ut agens, non oportet quod in eo voluntaria sit satisfactio, sed in judice faciente.” Obj. 3. Satisfactio est actus exterior. Atqui actus elicitus a virtute non est actus exterior, sed interior, cum virtus essentialiter consistat in electione, juxta illud Aristotelis “In virtute moris principale est elec­ tio” (Ethic., 1. 8, c. 13). Ergo satisfactio non est actus elicitus virtutis, sed imperatus. Resp. Dist. mai.: Satisfactio pro offensa peccati seu pro reatu culpae, quae consistit in ipso actu contritionis, est actus exterior, nego; satis­ factio pro reatu poenae temporalis, est actus exterior, subdist.: semper ac necessario, nego; saepe, subdist.: est actus externus, determinans tamen et specificans actum internae electionis, concedo, est actus mere externus, nego. Contradist. min.: Actus elicitus a virtute nequit esse actus mere exterior, concedo; nequit esse actus exterior, quatenus de­ terminans et specificans actum interioris electionis, nego. Neg. cons. Ad rem S. Thomas, a. 1, ad 3: “Principale in virtute potest accipi dupliciter; uno modo principale in ipsa accipi potest, inquantum est virtus, et sic ea quae ad rationem ejus pertinent, vel magis ei propinqua sunt, principaliora sunt in virtute, et sic electio et interiores actus in virtute, inquantum virtus est, principaliores sunt; alio modo potest DE SATISFACTIONE 29 accipi principale in virtute, inquantum est talis virtus; et sic princi­ palius in ipsa est illud ex quo determinationem accipit actus interior, qui in aliquibus virtutibus determinatur per actus exteriores, quia electio, quae est communis omnibus virtutibus, ex hoc quod est electio talis actus, efficitur propria hujus virtutis. Et sic actus exteriores in ali­ quibus virtutibus sunt principaliores, et ita etiam est in satisfactione.” Obj. 4. Externa satisfactio pro poena temporali est actus elicitus a facultatibus exterioribus. Ergo saltem haec satisfactio non est actus elicitus a virtute Poenitentiae quae residet in voluntate. Resp. Jam satisfactum est supra, ubi de confessione, art. 35, tom. 2, p. 347 sq. Obj. 5. Satisfactio, maxime quae solvitur pro poena temporali, ver­ satur circa passiones reprimendas, quibus incitamur ad peccatum. Justitia vero non est circa passiones, sed circa operationes, ut dictum est in art. 12, tom. 1, p. 327. Ergo satisfactio non pertinet ad justitiam seu Poenitentiam. Resp. Satisfactio illa primo et per se est electio repressionis passio­ num, quatenus per hanc repressionem fit compensatio pro poena pec­ cati, et sic est immediate circa operationem repressivam passionum. Ceterum, ex eadem intentione compensativa, satisfactio mediate tendit etiam ad regulandas passiones, inquantum sunt causae operationum, seu peccatorum, et ita etiam in hoc manet intra limites proprii objecti justitiae, quod est regulare operationes. Ad rem 5. Thomas, a. 2, ad 2: “Quamvis justitia sit principaliter circa operationes, tamen etiam ex consequenti est circa passiones, in­ quantum sunt operationum causae. Quare sicut justitia cohibet iram, ne alteri laesionem injuste inferat, et concupiscentiam, ne ad alienum thorum accedat, sic etiam satisfactio potest peccatorum causas excidere.” Obj. 6. Finis satisfactionis est reconciliatio, seu restauratio amicitiae. Ergo satisfactio est actus charitatis, et non justitiae seu Poenitentiae. Resp. Reconciliatio cum Deo est finis satisfactionis remotus vel ex­ trinsecus, finis vero proximus et intrinsecus est ipsa compensatio seu reparatio offensae. Actus autem elicitive procedit ab ea virtute ad cujus finem immediate ordinatur, et nonnisi imperative ab ea virtute ad cujus finem nonnisi remote et ultimo tendit. Unde satisfactio elicitur a Poenitentia et imperatur a charitate. 30 DE MATERIA POENITENTIAE Ad reni S. Thomas, a. 2, ad 1: “Satisfactio, ut ex dictis patet (in corp.), est quaedam injuriae illatae recompensatio. Unde sicut injuria illata immediate ad inaequalitatem justitiae pertingebat, et per conse­ quens ad inaequalitatem amicitiae oppositam, ita et satisfactio directe ad aequalitatem justitiae perducit, et ad aequalitatem amicitiae ex con­ sequenti. Et quia actus aliquis elicitive ab illo habitu procedit, ad cujus finem immediate ordinatur, imperative autem ab illo ad cujus finem ultimo tendit, ideo satisfactio elicitive est a justitia, sed impera­ tive a charitate.” Obj. 7. Virtus Poenitentiae est imperfecta justitia nec potest solvere debitum secundum strictam aequalitatem. Atqui satisfactio potest solvere debitum secundum strictam aequalitatem, quoad peccata nempe venialia et poenas temporales. Ergo satisfactio nequit esse actus elicitus Poenitentiae. Resp. Exinde ad summum sequeretur quod sola satisfactio pro mor­ talibus sit actus elicitus Poenitentiae, non vero quod generaliter satis­ factio non sit actus Poenitentiae, cum praecipua satisfactio respiciat peccatum mortale. Ceterum, ut explicabitur in art. 52 ubi plenior dabitur solutio huius objectionis, satisfactio pro venialibus et pro poena temporali potest esse actus secundarius Poenitentiae, etsi sit aequalis solutio, praecipue quia, adhuc ut aequalis solutio, non servat omnes conditiones aequalitatis seu strictae justitiae. Obj. 8. Sacramentalis satisfactio quae persolvitur a poenitente in statu peccati, sive ante absolutionem sive post, nequit esse actus virtu­ tis Poenitentiae, quia haec virtus deest ubi non est status gratiae. Rcsp. Huic difficultati satisfactum est in art. 35, tom. 2, p. 348. ART. 48. Utrum Purus Homo Possit Deo Pro Debito Peccati Satisfacere (Suppi., q. 13, a. 1 ; 2-2, q. 57, a. 1, ad 3). STATUS QUAESTIONIS In hoc et seq. articulis (48-55) agitur de possibilitate satisfactio­ nis, tum in genere, tum quoad culpam, tum quoad poenam. Mos quidem est apud theologos hanc quaestionem limitandi ad possibilitatem satis­ factionis quoad poenam in hoc tractatu De Poenitentia, atque disserendi de possibilitate satisfactionis quoad culpam in tractatu De Verbo Incar­ nato, praecipue occasione particularis quaestionis de necessitate In­ DE SATISFACTIONE 31 carnationis, quae praecise deducitur ex ipsa impossibilitate condigne satisfaciendi pro peccato mortali in puro homine. Attamen, ut explica­ tum est in Introductione hujus Capitis (p. 3 sq.), consultius tota quaes­ tio de satisfactione in unum hic colligitur, sub integral! disquisitione de Poenitentia. OCTO IGITUR QUAESTIONES hic agitantur circa possibilitatem satisfactionis: 1. Utrum purus homo possit Deo pro debito peccati satisfacere (art. 48). 2. Utrum purus homo possit pro peccato mortali satisfacere ex toto rigore justitiae (art. 49). 3. Utrum purus homo possit pro peccato mortali satisfacere saltem de condigno (art. 50). 4. Utrum purus homo possit pro peccato mortali satisfacere saltem de congruo (art. 51). 5. Utrum purus homo possit pro peccato veniali satisfacere de con­ digno (art. 52). 6. Utrum homo possit vere satisfacere pro poena temporali, relicta post remissionem culpae (art. 53). 7. Utrum homo possit pro poena temporali satisfacere de condigno (art. 54). 8. Utrum unus homo possit pro alio satisfacere de condigno quoad poenam temporalem (art. 55). In praesenti articulo quaestio movetur prorsus generaliter, i.e. abstra­ hendo tum a modo satisfactionis, an nempe satisfactio sit de toto rigore, vel de condigno, vel de congruo, tum ab ejus objecto, an nempe sit de ipso reatu culpae vel de reatu poenae, agitur nempe, sicut ht a S. Thoma in Suppi., q. 13, a. 1, de debito resultante ex peccato, quod ceteroquin consistit principaliter et fundamentaliter in ipso peccato, seu reatu culpae, seu offensa. Expressio “purus homo”, hic et in se­ quentibus articulis, non significat hominem gratia destitutum, sed merum hominem qui, etsi gratia adjutus, non sit tamen ad unionem hypostaticam elevatus, ut nempe distinguatur a Christo eiusque satis­ factione, de qua agitur in tractatu De Verbo Incarnato. Protestantes, juxta sua principia de totali corruptione naturae per peccatum originale et de justificatione per solam fidem in satisfactio­ nem Christi, negant consequenter omne genus nostrae satisfactionis, etsi introducere conentur quemdam, ut aiunt, purum et restauratum conceptum satisfactionis. Cum tamen ipsi signantissime impugnent satis/actionem pro poena temporali, relicta post peccati remissionem, 32 DE MATERIA POENITENTIAE expositionem doctrinae Novatorum de satisfactione remittimus ad art. 53 ubi ea quaestio agitatur. CONCLUSIO Conclusio 1. Purus homo, tum in statu naturae purae seu non elevatae, tum in statu naturae elevatae, non •I· test sine auxilio gratiae Deo satisfacere pro debito peccati. Probatur. Homo peccans in statu naturae purae ageret de facto contra Deum non solum ut est finis ordinis naturalis, sed etiam ut est secundum se finis possibilis ordinis supernaturalis, nam peccatum mortale, quantum est de se, est exclusivum finis ultimi simpliciter, adeoque in quocumque ordine. Non potest autem homo ab ea simplici et totali aversione removeri nisi per aliquid quod sit simpliciter conversivum ad Deum, i.e. per gratiam. Unde ad hoc ut tale peccatum repararetur per debitam satisfactionem et poenitentiam, homo indigeret elevatione et gratia supernaturali, nec quicumque actus poenitentiae ab homine in eo statu sine gratia eliceretur, posset pertingere ad rationem proprie dictae virtutis Poenitentiae, quae sola est satisfactiva, ut dictum est in art. 16 (tom. 1, 424 sq. 435-443). Ad rem S. Thomas, De Veritate, q. 28, a. 2, ad 5: “Adam ... a statu gratiae cecidit, et non solum a statu na­ turae. Sed tamen si a solo statu naturae decidisset, nihilominus tamen ad expiationem infinitae offensae donum divinae gratiae requireretur.” In statu autem naturae elevatae, peccator est secundum vires suas naturales in pejori adhuc conditione, in ordine ad satisfaciendum et poenitendum, tum quia peccavit directe contra finem ultimum supernaturalem, tum quia in profundiorem miseriam cecidit, amittendo gratiam et vulnerando ipsam naturam. Unde non datur nunc in pecca­ tore possibilitas satisfaciendi et eliciendi actum proprie dictae virtutis poenitentiae, nisi adjuvetur per auxilium gratiae. Quod autem haec gratia debeat esse habitualis, ita ut sine statu gratiae, omnis actus, quamtumvis supernaturalis et sub auxilio gratiae actualis elicitus (v.g. actus attritionis), non sit proprie satisfactorius, neque de congruo, dicetur in art. 61. Hinc reicienda est mitigata sententia LVGONIS, quae docet hominem in statu naturae purae posse physice et forte etiam moraliter, satisfacere tum congrue tum condigne pro peccato veniali, et similiter in ipso statu naturae elevatae hominem posse physice, etsi non moraliter, pro eodem peccato satisfacere per solas vires naturales. Ad rem ipse: “Hinc infero primo, quid dicendum sit de homine in pura natura, scilicet non elevato ad finem supernaturalem. nec adjuto viribus gratiae; ille enim DE SATISFACTIONE 33 licet physice, et fortasse etiam moraliter posset condigne satisfacere pro culpa veniali, difficillime tamen. Suppono autem illum commisisse veniale sine mortali (distinguerentur enim tunc etiam mortale, et veniale penes gravitatem et levitatem offensae) quo casu admitto, habere hominem potentiam saltem physicam ad satis­ faciendum condigne pro ea culpa, sicut habere etiam potentiam saltem physicam ad diligendum Deum super omnia, ad detestandum peccatum veniale, ut offensam Dei, et ad congerenda alia plura obsequia, quibus multiplicatis non esset, cur non posset condigne expiari illa offensa, sicut, et potest ab homine grato; nam licet gratia elevet opera justi, et addat majorem vim merendi, et satisfaciendi; caeterum opera etiam hominis justi justitia naturali haberent aliquam condignitatem ad prae­ mia naturalia, et vim etiam satisfaciendi condigne pro poenis naturalibus, et expiandi maculas naturales. Quare cum culpa venialis esset offensa contra Deum in ordine naturae; non est cur ejus ablationem non possent homines promereri saltem de congruo, et petere et impetrare a Deo, et per consequens, cur non possent etiam de condigno multiplicatis obsequiis pro ea solvere, licet difficilius multo, quam per opera exhibita ab homine justo, et grato propter multo minorem valorem, quam opera justi haberent. “Caeterum addo, non potuisse facile hominem tunc condigne solvere; quia sicut propter difficultatem operum negant multi homini in pura natura potentiam moralem ad servandam diu totam legem; ad actus egregios, et forte ad dilectionem Dei super omnia, licet haec omnia physice posset, et teneretur facere; sic etiam licet physice posset satisfacere condigne pro veniali, non tamen pro mortali propter ingentem rei difficultatem, quae semper homines ab ea satisfactione efficaciter deterreret, vel saltem non sine magna difficultate: nam probabilius mihi est. homi­ nem in natura pura habiturum potentiam etiam moralem ad servanda omnia prae­ cepta gravia, et ad diligendum Deum super omnia, de quo dicemus in materia de gratia. “Infero secundo, hominem etiam in natura lapsa posse, physice loquendo, per actus naturales satisfacere de condigno pro culpa veniali, non tamen posse moraliter, quia homo in natura lapsa non potest per solas vires naturae moraliter diligere Deum super omnia, non potest servare omnia praecepta gravia, nec facere actus egregios, et difficiles honestos, ut suppono ex materia de gratia: ergo eodem modo posset physice satisfacere, non tamen moraliter, pro peccato veniali, propter diffi­ cultatem magnam, quam haberet illa satisfactio.”18 Conclusio 2. Punis homo cx viribus gratiae potest Deo satisfacere pro debito peccati, quamvis non possit satisfacere ad strictam aequalitatem, reddendo nempe totum debitum. Probatur. Argumentum Scripturae et Traditionis dabimus infra in art. 53, nam ex eo probatur possibilitas non solum satisfactionis in genere, sed etiam satisfactionis pro poena temporali debita propter peccatum, quod praecipue impugnant Protestantes; ceterum ad scopum nostrum hic sufficerent vel ipsa testimonia Patrum adducta in art. 46, ubi de sensu et usu vocis satisfactionis. Sit igitur argumentum rationis. Ut dictum est in eodem art. 46, satisfactio, in sensu pleno ac gene­ rali, est aequalis compensatio pro injuria Deo illata per peccatum. '*Dc Incarnatione, disp. 5, sect. 7, n. 132 sq., Disp. SchoL, t. 2, Parisiis, 1S9O, p. 435 sq. 34 DE MATERIA POENITENTIAE Quod autem homo possit compensare pro injuria patet ex eo quod injuria quae est subtractio honoris compensatur per redditionem hono­ ris, et homo, prout est dominus suorum actuum per liberum arbitrium, potest ex viribus gratiae actus elicere quibus Deus honoretur; quod autem possit ad aequalitatem compensare patet ex eo quod dignitas gratiae sanctificantis confert actui hominis ejusque honori aliquam infinitatem, participatam ex infinitate divini principii, ex quo gratia procedit, et divini objecti ad quod ipsa refertur, per quam fit quaedam adaequatio cum infinitate peccati, derivata ex eodem divino sub­ jecto quod laeditur per offensam. Nec rationi aequalitatis in hac compensatione obstat supremum domi­ nium quod Deus habet in totam naturam, operationem et honorem ho­ minis. Nam quamvis haec ratio evacuet in creatura possibilitatem strictae aequalitatis in compensatione et indolem propriae et formalis justitiae relate ad Deum, nullatenus evacuat possibilitatem verae aequalitatis secundum rationem proportionalitatis, consistentis in eo quod homo reddat Deo totum quod potest in eo quod debet, quia eadem proportio quae est inter Deum et id quod ei debetur, invenitur inter hominem et id quod ipse potest, et ita servatur sufficienter ratio aequalitatis seu quaedam vera et diminuta ratio justitiae, in qua consistit propria natura virtutis Poenitentiae, principii elicitivi actus humanae satisfactionis. Idque confirmatur et illustratur ex paritate tum cum his quae con­ tingunt in humanis relationibus inter dominos et servos, parentes et filios, virum et uxorem, ubi salvatur vera et sola ratio imperfectae justitiae, juxta Aristotelem (Ethic., 1. 8), tum cum actibus qui Deo debentur non ratione offensae illatae sed accepti beneficii, quique pro­ cedunt ex virtute religionis tamquam ex vera sed imperfecta justitia; non semel enim in superioribus dictum est poenitentiam et religionem dividere inter se campum illius imperfectae justitiae, quae sola inveniri potest inter hominem et Deum. Ad rem S. Thomas, Suppi., q. 13, a. 1: “Homo Deo dupliciter debitor efficitur: uno modo ratione beneficii accepti, alio modo ratione peccati commissi. Et sicut gratiarum actio, vel latria, vel si quid est aliquid hujusmodi, respicit debitum accepti beneficii, ita satisfactio respicit debitum peccati commissi. In his autem honoribus qui sunt ad parentes, et Deum, etiam secundum Philosophum [Ethic., 1. 8], impossibile est aequivalens reddere secundum quantitatem, sed sufficit ut homo reddat quod potest, quia amicitia non exigit aequivalens, sed quod possibile est; et hoc etiam est aequale aliqualiter, scilicet secundum proportionalitatem, quia sicut se habet hoc quod Deo est debitum, ad ipsum Deum, ita hoc quod iste potest reddere ad ipsum; et sic aliquo modo DE SATISFACTIONE 35 forma justitiae conservatur. Et similiter est ex parte satisfactionis. Unde non potest homo Deo satisfacere, si ly satis aequalitatem quan­ titatis importet; contingit autem si importet aequalitatem proportionis, ut dictum est . . . , et hoc sicut sufficit ad rationem justitiae, ita sufficit ad rationem satisfactionis.” 2-2, q. 57, a. 1, ad 3: “Quia justitia aequalitatem importat, Deo autem non possumus aequivalens recompensare, inde est quod justum secundum perfectam rationem non possumus reddere Deo; et propter hoc non dicitur proprie jus lex divina, sed fas, quia videlicet sufficit Deo ut impleamus quod possumus. Justitia tamen ad hoc tendit ut homo, quantum potest, Deo recompenset, totaliter animam ei subjiciens.” Suppi., q. 13, a. 1, ad 1: Frustra obicitur hominem per suum finitum actum non posse ad aequalitatem compensare pro infinitate peccati; nam “sicut offensa habuit quamdam infinitatem ex infinitate divinae majestatis, ita etiam satisfactio accipit quamdam infinitatem ex infini­ tate divinae misericordiae, prout est gratia informata, per quam acceptum redditur quod homo reddere potest. Quidam tamen dicunt quod habet infinitatem ex parte aversionis, et sic gratis dimittitur; sed ex parte conversionis finita est; et sic pro ea satisfieri potest. Sed hoc nihil est, quia satisfactio non respondet peccato, nisi secundum quod est offensa Dei, quod non habet ex parte conversionis, sed solum ex parte aversionis. Alii vero dicunt quod etiam quantum ad aversio­ nem pro peccato satisfieri potest virtute meriti, quod quodammodo infinitum fuit. Et hoc in idem redit quod prius dictum est, quia per fidem Mediatoris gratia data credentibus est. Si tamen alio modo gratiam daret, sufficeret satisfactio per modum praedictum.”19 ART. 49. Utrum Purus Homo Possit Pro Peccato Mortali Satis­ facere Ex Toto Rigore Justitiae (Suppi., q. 13, a. 1; 2-2, q. 57, a. 1, ad 3). STATUS QUAESTIONIS Haec quaestio jam transeunter resoluta est in art. praec. cum dictum est hominem non posse satisfacere ad strictam aequalitatem: juverit tamen eam directe assumere, tum ad majorem rei determinationem tum ad repellendum inane aliquod dubium quod potest exurgere quodque induxit Aureolum, non infimae auctoritatis doctorem, ad contrarium asserendum. ‘’Determinatus sensus et plena vis hujus responsionis S. Thomae constabit ex dicendis in. scq. articulis. Ad eam non semel fiet recursus in disputando cum contrariis sententiis theologorum (cf. p. 70. 86 sq. 120). 36 DE MATERIA POENITENTIAE PARS NEGATIVA et PARS AFFIRMATIVA In negativam sententiam conveniunt prorsus auctores tam antiqui quam moderni, imo quidam tam longe procedunt ut inepte illud satis­ factionis genus denegent ipsi homini-Deo, seu Christo. Unicus pro affirmativa citatur Aureolus, In 4 Sent., dis. 15, a. 2; cujus ratio est tum quia non repugnat creari substantia supernaturalis, quae proinde pro sua dignitate possit offerre pro offensa satisfactionem undequaque ei aequalem, tum quia potest homo Deo offerre actum contritionis ita intensum in sua charitate et bonitate sicut fuit peccatum in suo odio et malitia, et ille actus aliunde non deberetur Deo titulo justitiae sed solius religionis, vel gratitudinis, vel charitatis, nec isti tituli impediunt quominus idem actus possit Deo reddi titulo justitiae ad aequaliter satisfaciendum, ut patet de Petro satisfaciente duplici titulo justitiae et misericordiae dum solvit debitam pecuniam Paulo constituto in ex­ trema necessitate. CONCLUSIO Purus homo, etiam ex viribus gratiae, nequit pro peccato mortali satis­ facere de toto rigore justitiae. Probatur. Ratio fundamentalis est quia, etiam si homo redderet Deo totum quod debet secundum aequalitatem, ita ut habeatur perfecta satisfactio ex parte materiae, tamen numquam in se adimplere potest quatuor conditiones quas supra (art. 46, p. 21) diximus requiri ex parte formae ad satisfactionem undequaque aequalem et perfectam quae dicitur ex toto rigore justitiae, quia quidquid homo est aut agit, totum est in pleno et libero Dei dominio, fundato in creatione et universali motione primae causae. Propterea neque in ipso Christo salvaretur ratio satisfactionis rigorosae, nisi aliquo modo, seu ratione distincti suppositi divini, salvaretur quod ejus actiones sint extra dominium divini creditoris; et inde est quod quidam theologi eam plenae satis­ factionis rationem ipsi Christo denegaverint, eo quod praedictum modum perspicere non valerent. Unde homo in ipso possibili statu naturae purae, non potuisset Deo pro peccato satisfacere de rigore per actum naturalis contritionis, quia hic actus esset jam Deo debitus titulo creationis et motionis ipsius actus, imo, ut dictum est in art. praec., homo in eo statu nullo modo potuisset Deo satisfacere, nec etiam mere de condigno aut de congruo. DE SATISFACTIONE 37 Ceterum, ut ibidem dictum est, status elevationis non ponit hominem in meliori conditione ad resurgendum a suo peccato sine auxilio gratiae, quinimo, ob majorem corruptionem naturae, fortiorem inducit satis­ factionis impossibilitatem, et gratiae necessitatem. Inde evanescit supradicta duplex ratio Aureoli. Nam si daretur sub­ stantia creata supernaturalis, quae ceterum in terminis repugnat, quilibet actus qui ab ea eliceretur in reparationem peccati, esset ali­ unde debitus, praedicto titulo creationis et causalitatis; nec ideo illa substantia posset quidquam Deo reddere ad modum rigorosae justitiae, quia nequit dari ad modum justitiae id quod jam pertinet creditori titulo dominii. ART. 50. Utrum Purus Homo Possit Pro Peccato Mortali Satis­ facere De Condigno (3 p., q. 1, a. 2, ad 2 ; In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2; De Veritate, q. 28, a. 2; Suppi., q. 13, a. 1, corp., ad 1 et 5). STATUS QUAESTIONIS HAEC SATIS MOMENTOSA QUAESTIO A THEOLOGIS AGI­ TATUR PRAESERTIM IN TRACTATU DE INCARNATIONE, ejusque controversialis aspectus non respicit, saltem principaliter, ipsum directum objectum hujus articuli, seu impossibilitatem condigne satisfaciendi pro peccato, sed ejus fundamentum, seu rationem unde provenit et unde probari potest praefata impossibilitas; et sub hoc aspectu revocantur in hac quaestione plura quae ex professo agitari solent in quatuor tractatibus De Poenitentia (Caput De virtute), De Incarnatione (Caput De necessitate), de vitiis et peccatis (Caput de natura peccati mortalis) et De Gratia (Caput de merito). Agitur hic de solo peccato mortali (nam de veniali erit infra specialis et facilior articulus), et quidem tam proprio quam alieno et tam per­ sonali quam originali, nam non juvat de his separatas quaestiones instituere, cum sub eisdem fere sententiis assumantur et ex eisdem fere principiis judicentur. Rem ad DUAS QUAESTIONES revocamus: 1. An purus homo, i.e. carens hypostatica unione cum Deo etsi gratia adornatus, possit de condigno, etsi non de rigore, satisfacere pro peccato mortali proprio, vel alieno, vel originali. 2. An, statuta impossibilitate hujusmodi satisfactionis, ipsa prove­ niat ex sola ratione infinitatis peccati, et quidem ex eo quod peccatum sit infinitum non tantum secundum quid, sed simpliciter. 38 DE MATERIA POENITENTIAE PARS NEGATIVA et PARS AFFIRMATIVA Ad PRIMAM QUAESTIONEM quod attinet, sententia negativa dici potest communis inter theologos, et communissima inter moderni­ ores. Pro affirmativa solent citari Richardus a Mediavilla, Scotiis, Durandus, Aureolus, Paludanus, Scotistae et ex parte (seu tantum quoad satisfactionem peccati alieni) Soto, Vega et Suarez, qui omnes non valde determinate et clare suam opinionem proponunt, ita ut ab aliis a praedicta sententia absolvantur. Non est tamen diffitendum commune assertum et generalem mentem istorum a communi aliorum theologorum persuasione divertere et in hoc tandem colliniare quod non repugnet absolute ut in alio ordine providentiae res ita disponan­ tur ut purus homo condigne reparet (quin sit necessaria Incarnatio) peccatum mortale, praecipue alienum, puta si perficiatur conditio actus charitatis vel contritionis ad hoc ut homo possit tam perfectam ad Deum referre conversionem quanta inducta est aversio per peccatum, vel si aliqua creatura rationalis tam excellenti gratia exornetur ut ejus valor moralis possit adaequare et compensare valorem peccati per modum satisfactionis, vel saltem per viam meriti. Sententia Scoti fusius exponetur infra. Ad Suarez quod attinet notandum est ipsum distinguere inter peccatum proprium et alienum, et quoad prius negat cum communi sententia possibilitatem condignae satisfactionis ob rationem infra exponendam, quoad alterum vero eam possibilitatem admittit cum quadam limitatione, quae mentem ejus reddit aliquatenus ambiguam. Ejus tamen sententia sic interpretatur Lugo: “Licet omnes conveniant in eo, quod purus homo non potuerit ex perfecta justitia satisfacere pro aliis; nonnulli tamen opinantur, potuisse purum hominem adeo excellenti sanctitate decorari, ut potu­ erit saltem condigne satisfacere pro aliis. Ita Scotus, quem refert, et sequitur Suarez in praesenti disp. IV, sect, vii, addit tamen Suarez particulam limitantem, scilicet potuisse satisfacere quodammodo con­ digne. Vere tamen ipse plus videtur, concedere quam satisfactionem de congruo; hanc enim etiam nunc de facto exhibet homo pro suis peccatis. Exemplum autem ponit in puro homine sanctissimo, quem Deus faceret caput aliorum; quo posito, et antecedente promissione Dei, non videtur repugnare, illum hominem posse aliis promerere condigne primam gratiam, et remissionem peccati: sicut enim Adam, quia fuit caput hominum; potuit aliis condigne nocere, cur ille etiam homo caput aliorum non posset omnibus condigne prodesse.”20 Ad SECUNDAM QUAESTIONEM quod attinet, inter negantes ;'De Incarnatione, disp. 5, sect. S, n. 136, Disp. Schol., t. 2, Parisiis, 1890, p. 437. DE SATISFACTIONE 39 possibilitatem condignae satisfactionis, quidam, ut Vasquez et Cajetanus, rationem illius impossibilitatis assignant gratuitatem gratiae seu principii ex quo ipsa satisfactio procedit (quibus adiungi possunt ipsi Scotus et Durandus, si horum sententia ita benigne expurgetur ut reducatur ad communem sententiam); alii, ut Soto (quoad quaestio­ nem de peccato proprio), Suarez (quoad eamdem quaestionem), Joan­ nes a S. Thoma (loquitur probabiliter et problematice) et Lugo, ra­ tionem assignant infinitatem secundum quid, vel si placet rationem superioris indignitatis, quae competit peccato ex infinita dignitate personae offensae; alii tandem, ut Joannes a S. Thoma (ut probabilius), Salmanticenses, Gonet, Billuart, Hugon, rationem assignant infinitatem simpliciter, quae competit peccato in ordine morali, utpote quod mensuratur ab infinitate simpliciter quae competit Deo in ordine physico. Ceterum, haec quam attentavimus sententiarum classificatio circa utramque quaestionem, nequit esse nisi approximativa; nam non uniformis est apud auctores modus tum loquendi, tum quaestionem ponendi, tum aliorum sententias aestimandi, cum alii ex aliis procedant considerationibus et principiis. Hinc fit ut a quibusdam citentur pro affirmativa Scotus, Richardus, Durandus, Paludanus, imo et Vasquez et Cajetanus, quos alii ab ea sententia absolvunt; hinc etiam quidam dicunt omnes theologos convenire in sententiam negativam et dis­ sentire tantum in assignanda ratione quare homo non possit condigne satisfacere; hinc praeterea quidam distinguunt inter quaestiones de facto et de possibili, et de possibili secundum potentiam Dei ordina­ tam et secundum potentiam Dei absolutam. Utilius igitur videtur sententias exponere, veluti a posteriori, con­ siderando nempe tum communem notionem condignae satisfactionis, tum quaestionem de facto, tum rationes quas varii theologi assignant quare homo per actum charitatis vel contritionis (qui praecipue in considerationem adducitur) non satisfaciat de condigno; exinde intelligetur quid unusquisque putet, vel logice putare possit, quoad quaestio­ nem de possibili, in quacumque hypothesi. Accipiendo igitur condignam satisfactionem pro aequali compensa­ tione qua tantum redditur quantum debetur, omnes theologi concedunt quod de facto per actum charitatis vel contritionis non fit nec fieri po­ test Deo condigna satisfactio. Hujus vero impossibilitatis diversas assignant rationes, quarum aliae petuntur ab extrinseco. aliae vero ex ipso intrinseco excessu peccati supra satisfactionem exhibitam per ac­ tum charitatis vel contritionis, et quidem vel ex infinitate peccati simpliciter vel ex ejus infinitate secundum quid; ex quo sequitur quod, 40 DE MATERIA POENITENTIAE si talis ratio quae assignatur, possit per Dei dispositionem vel potentiam sejungi a peccato, homo potest in alio ordine et absolute loquendo satisfacere Deo de condigno. SCOTUS igitur, quem sequuntur Hyquaeus, Montcjortino aliique Scotistac, rationem assignat statutum ordinem divinae Providentiae, juxta quem nostra satisfactio habet valorem ex satisfactione Christi, ex qua suscipimus ipsam gratiam quae est principium satisfaciendi. Unde concludit quod tum de facto, tum de potentia Dei ordinata (qua convenit ut omnis nostra sufficientia sit ex sufficientia Christi), homo purus non potest condigne satisfacere pro peccato gravi; sim­ pliciter tamen loquendo et de potentia Dei absoluta, homo id posset, si nempe Deus daret ei primam gratiam independenter a merito pas­ sionis Christi, ex quodam merito congruo contento in actu attritionis quem ipse eliceret, quique, superveniente gratia, fieret perfecta con­ tritio; in hac enim contritione nihil desideraretur ad hoc ut habeatur condigna satisfactio, nam ex una parte ipsa redderet Deo tantum quantum abstulit peccatum, i.e. conversionem ad Deum pro aversione ab ipso, et ex alia parte posset esse actus aliunde non debitus seu supererogatorius, quatenus excederet praecepta Decalogi, quae sola nobis imponuntur a divina misericordia. Hujusmodi autem satisfac­ tionis condignitas non impeditur ex eo quod procedit ex gratia gratuito accepta, nec ex eo quod sit finita seu infra infinitatem peccati, nam etiam gratia Christi data est ei gratuito, et etiam passio Christi est quid finitum, et tamen Christus condigne pro nobis satisfecit. Ex his manifeste patet Scotum ejusque discipulos docere hominem, absolute loquendo, posse condigne satisfacere pro peccato, et impos­ sibilitatem sic satisfaciendi totam esse extrinsecam et de facto, seu dependentem a divina voluntate. Ex mox dicendis vero apparebit in aliis theologorum opinionibus eam impossibilitatem esse absolutam et ab intrinseco, i.e. vel ex propriis ac necessariis conditionibus subjecti vel ex ipsa natura peccati. Unde soli Scotistae stant pro affirmativa sententia, in prima ex duabus quaestionibus positis in Statu Quaestionis. Ad rem SCOTUS: “De potentia . . . ordinata Deus non disposuit alicui pecca­ tori dare primam gratiam nisi in virtute meriti illius, qui erat sine peccato, scilicet Christi, quia sicut tactum est supra, non disposuit sibi reconciliare inimicum, nisi per obsequium magis gratum, quam offensa ejus erat sibi displicens; et tale obsequium ejus est passio Christi, vel meritum ejus; et sicut non disposuit dare gratiam peccatori sine passione, sine qua gratia nulla potest esse satisfactio omnino, quia nec aequivalens modo, nec simpliciter, nec in divina acceptatione, ideo multo magis de potentia ordinata non est possibile satisfieri Deo de peccato, nisi in virtute passionis Christi.”21 “Si dicatur . . . quod Deus posset sine Christo mediatore delevisse culpam viatoris . . . tamen non per viam satisfactionis, quia non fuisset aliquid aequivalens s’In 4 Sent., dist. 14, q. 1, n. 7, Opera omnia, t. 18, Parisiis, 1894, p. 180. DE SATISFACTIONE 41 redditum tunc; nunc autem est totum aequivalens per passionem Christi, cum ista tamen tali quali satisfactione istius. Contra, satisfactio est redditio aequivalentis pro aequivalente, sed quantum malum fuit peccatum avertens a Deo, tantum bonum est conversio ad Deum ex charitate; quantum etiam bonum natum fuit inesse actui meo, tantum bonum et non plus abstulit peccatum meum, et tantum bonum potest inesse actui meo; sic ergo per illum omnino aequivalens redditur. “Si dicas, actus meus non fit aequivalens in bono illo malo in displicentia, nisi actus iste eliciatur ex gratia; sed prima gratia non daretur peccatori, nisi ex passione Christi. Contra hoc, quia de potentia absoluta bene posset dari prima gratia sine merito passionis Christi. Quod probatur, quia summa gratia data creaturae, data est animae Christi, et sine omni merito; nullo enim modo passio ejus nec exhibita, nec praevisa erat meritum respectu gratiae sibi conferendae, imo prius praevidebatur gratiam habiturus quam ejus passio acceptanda. Item, passio Christi fuit bonum finitum, etiam accepta secundum totam rationem meriti in ea. quia non erat bonum increatum, nec per consequens acceptatur a Deo infinite ex parte objecti, quia non fuit Deus beatus volendo illam passionem, sicut amando suam essentiam; ergo si infinitas in peccato prohiberet satisfactionem possibilem, etiam prohiberet eam posita passione Christi.”22 DURAN DUS (apud Vasquez, In 3 p., disp. 2, c. 1), rationem as­ signare videtur quia, quamvis bonum contritionis sit aequale malo peccati, non tamen per actum contritionis fit Deo aequalis redditio pro omni debito, nam pro beneficiis a Deo acceptis non possumus rependere gratias ad aequalitatem cum ipsa nostra compensatio sit divinum beneficium ex quo novum exurgit gratitudinis debitum. Haec sententia ad hoc reducitur: ipsa gratuitas actus satisfaciendi evacuat ab eo rationem condignitatis, ex eo quod includit et inducit novum debitum, quod satisfactio non solvit. VASQUEZ (In 3 p., disp. 2, c. 5; In 1-2, disp. 223, c. 3) similem rationem assignat, paulo aliter procedens. Docet nempe quod actus contritionis est quidem aequalis redditio pro peccato tam sub ratione malitiae quam sub ratione offensae (nam offensa Dei, inquit, non importat propriam rationem injuriae seu injustitiae, sed solius inoboe­ dientiae), sed tamen non est condigna satisfactio, quia non est aequalis redditio pro omni debito resultante ex peccato, nam ex peccato homo perdidit non solum gratiam sanctificantem, sed etiam omnem gratiam excitantem et ducentem ad justificationem, et contraxit debitum ca­ rendi ea; hoc autem debitum non extinguit nostra satisfactio cum ipsa procedat ex ipsa gratia excitante gratuito a Deo collata. Haec sententia ad hoc reducitur: ipsa gratuitas gratiae, ex qua actus con­ tritionis procedit, evacuat ab eo rationem condignae satisfactionis, eo quod importat gratuitam condonationem alicujus debiti a peccato relicto, quod proinde nequit solvi per subsequentem satisfactionem. Cum autem contra Vasquez obicitur ejus sententiam non reddere saltem rationem quare homo non possit condigne satisfacere pro pec23 Ibid., n. 6, p. 178. 42 DE MATERIA POENITENTIAE cato alterius, obtinendo nempe pro eo primam gratiam, seu remissionem etiam praedicti debiti carendi gratia, praecipue si homini communica­ retur gratia quaedam capitalis, qua constitueretur caput aliorum in ordine ad merendum et satisfaciendum, respondet fieri non posse ut unum mereatur pro alio primam gratiam quam sibi mereri non potest, nam gratia quaelibet ordinatur tantum ad perficiendum proprium sub­ jectum et ad merendum vitam aeternam nec, quantumvis crescat, potest praetergredi limites suae speciei et finalitatis, nec proinde homo purus insigniri potest praedicta gratia capitali. Quae quidem sententia non est peculiaris Vasquesio, sed est plurium theologorum (cf. infra in resp. ad obj. 8, p. 93). CAJETANUS rationem impossibilitatis satisfaciendi de condigno repetit ex ipsa gratuitate gratiae ex qua procedit actus contritionis et charitatis, unde fit ut infinitas peccati non possit compensari per simi­ lem infinitatem quae est in actu contritionis. Peccatum scilicet est infi­ nitum secundum quid seu in esse moris et similiter actus contritionis et charitatis est infinitus secundus quid et in esse moris;23 unde si homo ex propriis viribus posset ponere actum charitatis in compensationem pro offensa quam ex propriis viribus posuit, haberetur condigna satisfactio per adaequationem infiniti ex propriis viribus; quia autem homo, qui non sit simul Deus, non potest ex propriis viribus ponere actum charitatis, sicut ponitur ab homine-Deo, sed illum ponit tantummodo ex gratia gratis infusa, non potest per illum eundem charitatis actum, quem elicit ex viribus gratiae, compensare ad aequalitatem pro actu peccati quem elicuit ex propriis viribus, sed quidquid satisfactionis in eo invenitur imbibit gratificationem Dei, acceptantis, loco condignae satisfactionis, illum imperfectum gradum satisfactionis qui invenitur in eo quod quis eliciat actum charitatis ex viribus gratiae. Haec videtur sententia Cajetani, quantum colligi potest ex ipsa littera, quae non caret obscuritate. Ex ea sequitur primo quod, juxta Cajetanum, impossibilitas condigne satisfaciendi non eruitur ex infini­ tate peccati prout superat infinitatem charitatis, sicut in communi sententia mox referenda, unde per excessum videntur peccare quidam, ut Joannes a S. Thoma, cum Cajetanum conantur trahere ad hanc ipsam sententiam; secundo, quod, quamvis infinitas charitatis adaequet infinitatem peccati, tamen numquam in puro homine ipsa accipere potest rationem condignae satisfactionis pro peccato, eo quod num­ quam ab eo elici et offerri possit tamquam ex propriis viribus quemad­ modum ex propriis viribus elicitum est peccatum, adeoque per defectum a Ceterum non renuit Cajetanus ut utraque infinitas dicatur simpliciter, dummodo tantum in esse moris, ut distinguatur ab infinitate Dei, quae est simpliciter sine addito, utpotc in esse rei. DE SATISFACTIONE 43 peccant quidam, ut Hyquaeus, qui dicunt Cajetanum favere sententiae docenti purum hominem absolute loquendo posse per actum charitatis condigne satisfacere. Ad rem ipse CAJETANUS: “Purus homo in hac quaestione [i.e. 3p.,q. l,a. 2] intelligitur non solum per exclusionem conjunctionis cum divino supposito, sed etiam per exclusionem divinae misericordiae gratificantis opus hominis ad hoc quod Deo acceptum sit. Probo singula ex littera. Exclusio divini suppositi patet: quia purus homo distinguitur contra Christum Deum et hominem. — Exclusio divinae miseri­ cordiae gratificantis opus ad hoc quod sit acceptum, patet: quia satisfactio per aequalitatem distinguitur contra satisfactionem per gratiam acceptantis. Ex hac enim distinctione, iuncta primae, patet quod, cum dicitur, Purus homo satisfacere non potest secundum aequalitatem pro peccato, et similiter quod Christus satis­ facere potest pro peccato secundum aequalitatem, sensus est quod, seclusa miseri­ cordia Dei acceptantis opus alicuius pro satisfactione, loquendo de viribus puri hominis et viribus Dei et hominis, purus homo non potest satisfacere, Deus et homo potest satisfacere. . . “Ad . . . objectionem directe contra rationem litterae, respondetur quod infinitas offensae, licet sit infinitas non simpliciter, hoc est in genere entis, sed quaedam, hoc est in genere mali (est enim offensa Dei malum infinitum sicut linea infinita esset quantitas infinita) : et huiusmodi infinita si appellentur infinita secundum quid, quia distinguuntur contra ens infinitum simpliciter, quod est solus Deus, conceditur quod infinitas offensae est infinitas secundum quid, et quod ipsam adaequaret infinitas etiam secundum quid actus caritatis in Deum, si satisfactor aliquis ex propriis viribus posset talem actum exhibere Deo offenso: sed quoniam non solum purus homo, sed nec quaecumque pura creatura ad hoc se potest extendere, ideo oportet satisfactorem esse infinitum simpliciter, qui scilicet ex propriis viribus possit actum infinitum secundum quid, adaequantem offensam infinitam secundum quid, exhibere Deo. Et ideo optime et efficaciter in littera ex infinitate offensa Dei infertur quod oportet satisfactorem simpliciter esse non solum hominem, sed etiam Deum, ut sic ex propriis viribus exhibeat actum infinitae efficaciae’’ (in 3 p., q. 1, a. 2, editione leonina, n. 8 et 11). COMMUNIOR SENTENTIA tam thomistarum quam aliorum, ab ipso S. THOMA explicite et frequenter inculcata (in 3 p., q. 1, a. 2, ad 2 et in aliis locis infra referendis) est purum hominem absolute non posse condigne satisfacere pro peccato quia peccatum habet QUAM­ DAM INFINITATEM quae nequit ad aequalitatem compensari per actum charitatis et contritionis, quamvis hic habeat etiam suam infinitatem secundum quid, seu objectivam. In explicatione autem infinitatis, quae inest peccato, dividuntur hi doctores. Quidam, ut Soto (In 4 Sent., dist. 19, q. 1, a. 2, ad 1), Cabrera, Nazarius, Suarez (De Incarnatione, disp. 4, sect. 7), Joannes a S. Thoma (loquitur tantum de sententia probabili, De Incarnatione, disp. 1, a. 2, η. 32, 39-43), Lugo (De Incarn., disp. 5, sect. 3), dicunt eam esse tantum INFINITATEM SECUNDUM QUID,24 et addunt rationem quare ea non possit adaequari ab infinitate secundum quid 21 Celerum etiam Scolus, Durandus, Paludanus, Vasques aliique admittunt peccatum esse infinitum secundum quid, sed non inde deducunt impossibilitatem condigne satisfaciendi. 44 DE MATERIA POENITENTIAE quae inest actui contritionis, esse quia haec infinitas est inferior vel disparata. Alii vero, ut Medina (Cod. de Poenit., tract. 3, q. 1), Asturiccnsis (Joannes Vincentius O.P., Relect. de gratia Christi, q. 5, a. 2), Cornejo, Arauxo, Godoi (De Incarn., disp. 1, § 2, n. 28 et § 9, n. 172 sq.), Joannes a S. Thoma (qui loquitur de sententia valde proba­ bili, quam inde videtur praeferre priori; De Incarn., disp. 1, a. 2, n. 3238), Gonet (De Incarn., Disp. 4, a. 1, n. 9, cf. n. 4; De peccatis, disp. 9, a. 7), Salmanticenses (qui loquuntur asseverantissime; De Incarn., disp. 1, dub. 4; cf. ibid., dub. 2 et 3; De vitiis et peccatis, disp. 7, dub. 2, η. 24-28; cf. ibid., disp. 17, dub. 3, n. 83 et dub. 4), Billuart (De peccatis, diss. 8, a. 5; De Incarn., diss. 3, q. 2, § 2; De Poenit., diss. 9, a. 2), docent peccatum esse SIMPLICITER INFINITUM, quamvis non in esse physico sed in esse moris.25 Ex his vero aliqui pauciores dicunt peccatum esse simpliciter infinitum non solum ut est malum Dei, seu formaliter ut offensa Dei, set etiam ut est malum homi­ nis, seu in ratione malitiae (ita Medina et Asturicensis) aut in ratione demeriti, quod est reatus poenae (ita Cornejo, Godoi et Gonet) ; ceteri vero, ut Joannes a S. Thoma, Salmanticenses et Billuart, docent pecca­ tum esse simpliciter infinitum sub sola formali ratione offensae Dei, in­ finitae personae. Praeterea, quidam, ut Joannes a S. Thoma et Billuart, dicunt quod etiam si peccatum esset tantum secundum quid infinitum, non posset adaequari per actum charitatis, et ita quoad praesentem quaestionem vix differunt a praecedenti sententia Suaresii et Lugonis; alii vero, ut Salmanticenses, Gonet, Hugon, asserunt quod, si peccatum non esset simpliciter infinitum, posset adaequari per actum charitatis. CONCLUSIO Conclusio 1. Homo purus, seu non habens unionem hypostaticam cum Deo, quantumvis gratia exornatus et adjutus, nequit absolute satisfacere de condigno pro peccato mortali, sive proprio, sive alieno, sive originali. Probatur 1. EX DOCTRINA PATRUM DE NECESSITATE IN­ CARNATIONIS ad condignam satisfactionem pro peccato. Patres enim constanter docent quod nonnisi per Christum potuit homo a peccato liberari, si haec liberatio facienda erat, ut conveniebat Deo, per solutionem debitae satisfactionis. Et rationem assignant quia ” Ceterum etiam Cajetanus admittit peccatum dici posse simpliciter infinitum in esse moris, sed non inde deducit impossibilitatem condigne satisfaciendi eo quod idem genus infinitatis videtur concedere actui charitatis quod concedit peccato. DE SATISFACTIONE 45 purus homo, qui nempe non sit simul Deus, impar est ad eam satis­ factionem solvendam propter excessum et magnitudinem peccati. Attento modo constanti et absoluto quo Patres excludunt possibilitatem satisfactionis in puro homine et universali ratione quam assignant ex imparitate inter parvitatem humanae satisfactionis et excessum pec­ cati, inepte quis diceret Patres loqui tantummodo de impossibilitate pro puro homine satisfaciendi eo modo quo Christus de facto satisfecit, i.e. ex toto rigore justitiae et pro peccato totius mundi, seu pro peccato originali et pro peccato actuali omnium hominum. Hinc intelligitur quare praesens conclusio evaserit tam communis et firma apud theologos ut nullus inveniatur qui contrarium explicite docuerit et illi pauci qui, ut Scotus et Suarez, aliquam mitigationem attentaverunt, huic tales conditiones apposuerunt ut aliis doctoribus vix appareat quid praecise ipsi sibi velint, nisi afferre conatum aliquem attenuandi communem doctrinam. Doctrina Patrum fusius explicatur a theologis in tractatu De Incar­ natione et multis testimoniis roboratur. Sufficiat hic pauca verba referre. Gregorius Naz., Orat. 38, 13: “Haec [peccata] quoniam majore auxilio indigebant, majus etiam acceperunt; illud autem fuit ipsum Dei Verbum” (M.G. 36, 325). Basilius, Hom. in Psal. 48, 4: “Neque fratrem in redemptionem quaere, sed aliquem qui tuam excedat natu­ ram; neque hominem nudum, sed hominem Deum Jesum Christum, qui solus pro nobis omnibus Deo dare potest placationem. . . Quid enim tanti potest homo invenire, ut det pro redemptione animae suae? . . . Si vero redimere nos non potest homo, qui redemit nos homo non est" (M.G. 29, 440). Cyrillus Alex., De recta fide ad reginas, Oratio prima, 13: “Mundus aliter quam per Christi sanguinem et mortem ... salvari nequibat” (M.G. 76, 1291). Leo I, Serm. 77, 2: “Aliter solvi captivitas humana non potuit, nisi causam nostram ille [i.e. Christus] susciperet” (M.L. 54, 412). Fulgentius, Ep. 17, 4, 9: “Nullatenus humana natura ad auferendum peccatum mundi sufficiens atque idonea fieret, nisi in unionem Verbi Dei” (M.L. 65, 457). Probatur 2. EX AUCTORITATE S. THOMAE. S. Doctor in tribus praecipue locis assignat rationem quare purus homo non possit condigne satisfacere. Primo, in De Veritate, q. 28, a. 2, unicam affert rationem, scilicet infinitatem peccati desumptam ex infinita dignitate personae offensae. Attamen in hoc loco S. Thomas non agit directe de impossibilitate con­ digne satisfaciendi in homine puro, i.e. non assumpto ad hyposticam unionem, sed de impossibilitate quomodolibet satisfaciendi seu remo- 46 DE MATERIA POENITENTIAE vendi offensam peccati in homine puro, i.e. non habente gratiam; titulus enim articuli est “Utrum peccatorum remissio possit esse sine gratia”; attamen rationem quam affert probat de facto plus quam ipse probare intendit, i.e. probat non solum impossibilitatem omnis satis­ factionis in homine carente gratia, sed etiam impossibilitatem condignae satisfactionis in ipso homine gratia adjuto. Secundo, in 3 p., q. 1, a. 2, ad 2, agens de necessitate Incarnationis, duas afjert rationes, quare purus homo non potuisset condigne satis­ facere; prima quam apponit est totalitas naturae corruptae, cujus proinde malum nequit adaequari per bonum unius aut plurium indi­ viduorum; secunda quam reddit est infinitas peccati, desumpta ex infinitate personae offensae, cujus indignitas nequit adaequari nisi per infinitam efficaciam alicujus qui sit simul homo et Deus. Tertio, In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, agens de reparatione humanae naturae (An “aliqua pura creatura satisfacere poterat pro humana natura”), tres affert rationes, quare purus homo non potuerit satis­ facere de condigno pro humana natura, scilicet triplicem infinitatem peccati, aliam desumptam ex infinitate personae offensae, aliam ex infinitate boni amissi per peccatum, i.e. Dei per beatitudinem possessi, aliam ex infinitate ipsius naturae corruptae quatenus in ea multiplicari possunt individua in infinitum; quas tres infinitates possumus reducere ad tres rationes quae considerantur in peccato, scilicet malitiam ex parte hominis (hinc infinitas malitiae in corruptione infinitae naturae), demeritum ex parte hominis (hinc infinitum demeritum, seu meritum privationis infiniti boni visionis beatificae), offensam ex parte Dei (hinc infinitas ipsius offensae). Ex tribus his rationibus, quas S. Thomas junior dederat in Com­ mento, praecipuae sunt duae illae quas constanter in aliis locis appellat quaeque deducuntur ex infinitate peccati ex parte naturae corruptae et ex parte personae offensae, quarum prior respicit peccatum originale, altera omne peccatum, signantius personale; inter has autem univer­ salior est secunda, quam saepius S. Doctor videtur appellare; an autem haec sit etiam fundamentalis ratio, sine qua altera absolute non valeret, ut quidam volunt, judicabitur infra. In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2: “Ad hoc quod . . . satisfactio esset condigna oportebat quod haberet virtutem infinitam: quia peccatum pro quo fiebat satisfactio, infinitatem quamdam habebat ex tribus. Primo, ex infinitate divinae majestatis, inquantum offensa fuerat per contemptum inoboedientiae. Quanto enim major est in quem peccatur, tanto est gravior culpa. Secundo, ex bono quod per peccatum aufere- VMMMMt! DE SATISFACTIONE 47 batur, quod est infinitum, idest ipse Deus cujus participatione fiunt homines beati. Tertio, ex ipsa natura quae corrupta erat, quae quidem infinitatem quamdam habet inquantum in ea possunt supposita in infinitum multiplicari. Actio autem purae creaturae non potest habere efficaciam infinitam; et ideo nulla pura creatura poterat sufficienter satisfactionem facere.” 3 p., q. 1, a. 2, ad 2: “Aliqua satisfactio potest dici dupliciter suf­ ficiens: uno modo perfecte, quia est condigna per quamdam adaequationem ad recompensationem culpae commissae; et sic hominis puri satisfactio sufficiens esse non potuit pro peccato; tum quia tota humana natura erat per peccatum corrupta, nec bonum alicujus personae, vel etiam plurium, poterat per aequiparantiam totius naturae detrimentum recompensare; tum etiam quia peccatum contra Deum commissum quamdam infinitatem habet ex infinitate divinae majestatis; tanto enim offensa est gravior, quanto major est ille in quem delinquitur. Unde oportuit ad condignam satisfactionem ut actus satisfacientis haberet efficaciam infinitam, utpote Dei et hominis existens. Alio modo potest dici satisfactio hominis esse sufficiens imperfecte, scilicet secun­ dum acceptationem ejus qui est ea contentus, quamvis non sit con­ digna; et hoc modo satisfactio puri hominis est sufficiens. Et quia omne imperfectum praesupponit aliquid perfectum, a quo sustentetur, inde est quod omnis puri hominis satisfactio efficaciam habet a satis­ factione Christi.” De Veritate, q. 28, a. 2: “Quicumque . . . rem aliquam digniorem indigniori postponit, injuriam ei facit; et tanto amplius, quanto res est dignior. Quicumque autem in re temporali finem sibi constituit (quod facit omnis mortaliter peccans), ex hoc ipso quantum ad affectum suum praeponit creaturam creatori, diligens plus creaturam quam creatorem; finis enim est quod maxime diligitur. Cum ergo Deus in infinitum creaturam excedat, erit peccantis mortaliter contra Deum infinita offensa ex parte dignitatis ejus cui per peccatum quodammodo injuria fit, dum ipse Deus contemnitur et ejus praeceptum. Unde ad hanc offensam abolendam non sufficiunt vires humanae, sed requiritur munus divinae gratiae.” Probatur 3. QUOAD OMNE PECCATUM, EX FUNDAMENTALI RATIONE INFINITATIS OFFENSAE, quae a Patribus implicite traditur et a S. Thoma explicite assumitur ac insistenter inculcatur. Satisfactio mere de condigno, prout abstrahit ab ampliori satisfac­ tione de toto rigore, est ea in qua servatur aequalitas ex parte materiae, seu qua redditur Deo aliquid aequivalens peccato, ita ut tantus sit 48 DE MATERIA POENITENTIAE valor satisfactionis in esse satisfactionis, quanta est gravitas offensae in esse offensae. Jamvero, actus ipse charitatis vel contritionis, qui est maximum quod purus homo potest reddere Deo in satisfactionem pro peccato, non valet in suo merito ac dignitate adaequare demeritum et indignitatem peccati. Ergo purus homo nequit Deo pro peccato mortali satisfacere, etiam mere de condigno. Minor hujus argumenti vario modo probatur ab auctoribus, secun­ dum quod docetur peccatum esse infinitum tantum secundum quid vel etiam simpliciter, ut abstrahamus ab aliis differentiis et rationibus quae in hanc probationem adduci solent quaeque non parvam confu­ sionem vel fluctuationem in mentem ingerunt circa propriam vim hujus argumenti. Ne igitur ex nutanti aut discusso fundamento procedamus, consultius videtur argumentum proponere abstrahendo a peculiaribus satem modis dicendi vel judicandi circa indolem peccati, et proponendo communiores conceptus qui apprime quadrant cum ipso sensu communi, dimissa ampliori discussione variarum rationum ad sequentem Con­ clusionem. Veritas scilicet propositae minoris sequitur ex mera con­ sideratione disproportionis inter gravitatem offensae peccati, prout est quomodolibet infinita dehonoratio infinitae personae, et valorem satisfactionis contentae in actu contritionis, prout nequit esse nisi finita honoratio ejusdem infinitae personae dehonoratae. In peccato scilicet duo sunt consideranda: primo, malum hominis, seu malitia, seu macula, seu deordinatio consistens in aversione a fine ultimo; secundo, malum Dei, seu ratio offensae, seu injuria, seu quo­ modolibet subtractio honoris consistens in laesione juris quod Deus habet ut habeatur tamquam finis ultimus. Non enim peccatum continet meram inoboedientiam legis divinae, sed etiam et maxime personalem dehonorationem seu laesionem juris quod Deus habet ut in omni actione respiciatur tamquam finis ultimus, in quo quidem peccatum differt a transgressione legis humanae per quam violatur quidem lex sed non violatur aliquod personale jus legislatoris nec proprie offenditur aut dehonoratur persona legislatoris, cum lex non identificetur cum per­ sona legislatoris, quamvis aliunde per aliam actionem concomitantem possit accedere contemptus legislatoris ejusque offensa per violationem juris honoris et observantiae. Unde satisfactio pro peccato non consistit in sola reparatione pec­ cati prout est malum hominis, seu in mera remotione malitiae, seu maculae, seu deordinationis relate ad finem ultimum, sed etiam ac praecipue et formaliter in reparatione peccati prout est malum Dei, seu in reddendo Deo honorem ablatum per offensam; in quo quidem satisfactio differt a mera restitutione, vel a reparatione pro inoboedi­ DE SATISFACTIONE 49 entia legis humanae, cui satis est ut qui prius non oboedivit, jam oboediat. Unde condigna satisfactio pro peccato non habetur nisi in ea actione, per quam non solum aufertur ab homine tota malitia et macula et deordinatio inducta per peccatum ac redditur Deo perfecta animi ordinatio tamquam fini ultimo, sed etiam ac praecipue restitui­ tur Deo ad aequalitatem totus honor ablatus per peccatum, quatenus actio sit tantum honorans ac placens Deo quantum dehonorans ac offendens fuit peccatum. Jamvero maximum quod homo potest offerre Deo in satisfactionem, seu actus perfectae charitatis vel contritionis, etiam in summo gradu et purissimo motivo, quamvis auferat totum malum peccati, quod est ex parte hominis, reddens Deo perfectam animi ordinationem tam­ quam fini ultimo, nequit tamen auferre totum malum peccati quod est ex parte Dei, reddens Deo tantum honorem, quantum ablatum est per offensam. Nam, cum honor sit in honorante, offensa vero seu infamia sit in offenso, gradus honoris mensuratur ex dignitate personae hono­ rantis dum gradus offensae mensuratur ex dignitate personae offensae, cumque dignitas personae divinae excedat in infinitum dignitatem personae creatae, honor ab ista exhibitus, quantumvis magnus, semper infinite distabit ab aequalitate cum dehonoratione inducta per pec­ catum, ac ideo in infinitum deficiet a ratione condignae satisfactionis, quae tantummodo a persona infinitae dignitatis potest Deo reddi exigitque divinae alicujus personae Incarnationem. Idque totum confirmatur et illustratur ex his quae contingunt in ipsa humana conversatione humanisque offensis, honoribus et satis­ factionibus. Cum enim aliquis in amicum vel patrem vel dominum peccat per actionem laesivam juris istorum, ejus peccatum consistit non solum in malo quod sibi contingit vel quomodolibet se habet ex parte sui, ut si repellatur vel separetur a communicatione ipsorum vel subtrahat aliquid ab ipsis, sed etiam in malo quod illis contingit seu in ipsa eorum dehonoratione et offensa; unde ad hoc ut ille satisfaciat pro offensa, non sufficit quod iterum redeat vel admittatur ad commu­ nicationem cum illis aut restituat quod subtraxit, sed praeterea re­ quiritur ut rependat honorem pro dehonoratione, et, ad hoc ut satis­ faciat ad aequalitatem, requiritur ut tantum honoris reddat, quantam dehonorationem intulit. Similiter ex ipso sensu communi patet veritas illius principii “Honor est in honorante, et mensuratur a dignitate non honorati sed ipsius honorantis, offensa vero est in offenso et mensuratur a dignitate non offensoris sed ipsius offensi”. Sic salutatio quam accipio ab episcopo est mihi major honor ea quam accipio a parocho, et eadem episcopi 50 DE MATERIA POENITENTIAE salutatio non affert majorem honorem parocho quam simplici sacerdoti, imo minorem, ob ipsam majorem distantiam dignitatis episcopi a digni­ tate simplicis sacerdotis; e converso, percussio episcopi est major offensa quam percussio parochi, et eadem percussio episcopi facta a simplici sacerdote non est minor sed major quam ea quae fit a parocho, ob majorem distantiam dignitatis episcopi. Principium illud fundatur et derivatur ex nota sententia Aristo­ telis, Ethic., 1. 5, c. 8: “Si principatum habens percusserit, non oportet repercuti. Et si principem percussit, non percuti solum oportet, sed et puniri.” Quae verba sic commentatur S. Thomas (in h. 1., lect. 8): “Videtur . . . hoc esse contra id quod Philosophus supra dixerat [cap. 7], quod in justitia commutativa non attenditur diversa conditio personarum, sed lex utitur omnibus quasi aequalibus. Sed attenden­ dum est quod ibidem Philosophus dixerat quod in commutativa jus­ titia lex attenditur solum ad differentiam nocumenti. Manifestum est autem quod quando nocumentum attenditur circa subtractionem rei exterioris, puta pecuniae, non variatur quantitas nocumenti secundum diversam conditionem personae, sed quando est nocumentum per­ sonale, tunc necesse est quod quantitas nocumenti diversificetur secun­ dum conditionem personae. Manifestum est enim quod majus est nocumentum quando aliquis percutit principem, per quod non solum personam ipsius sed totam rempublicam laedit, quam si percutit aliquam privatam personam.” Hanc doctrinam applicans in materia satisfactionis, S. Doctor scribit In 4 Sent., dist. 14, q. 2, a. 1, q. 2, ad 2: “Secundum Philo­ sophum in V Ethic., cap. viii, in recompensatione injuriae justitia com­ mutativa non semper aequalem quantitatem absolute in poena infert ei qui in culpa fuit; non enim si aliquis percussit Principem, oportet ipsum solum repercuti, sed etiam gravius puniri. Infert tamen aequa­ lem poenam habita prius comparatione ad personam in quam culpa commissa fuit. Et ideo, cum per poenitentiam homo de seipso justi­ tiam Deo faciat non sufficit tantus dolor in poenitentia quanta fuit delectatio in culpa; quia illa delectatio injuria Dei fuit, inquantum Deo praetermisso homo delectationi se subdidit ad peccandum.” Nota quod in hoc argumento abstrahimus quidem a quaestione utrum peccatum sit simpliciter an secundum quid infinitum, non tamen ab ea abstrahimus positive, quasi argumentum valeret etiam si peccatum esset tantum infinitum secundum quid, ut quidam putant, sed mere nega­ tive, quatenus impossibilitas condigne satisfaciendi potest immediate probari ex ipsa disproportione inter honorem a creatura praestitum, et dehonorationem per peccatum illatam, non inquirendo in ulteriorem DE SATISFACTIONE 51 causam; ceterum, infra ostendetur hanc ipsam disproportionem proxi­ me fundari in eo quod peccatum sit simpliciter infinitum, ita ut si peccatum esset tantum secundum quid infinitum, sicut est infinitus ipse actus charitatis, homo posset per hunc actum condigne satisfa­ cere, eo quod non repugnet unum infinitum secundum quid adaequari moraliter per aliud infinitum secundum quid, etsi inferioris ordinis. Totum argumentum sic apte complectitur JOANNES A S. THOMA: “Con­ siderata gratia secundum quod ponit in homine justitiam, quae est ordo et recti­ tudo rationis in esse supematurali, elevatque hominem ad ordinem supematuralem. sic valor iste gratiae, qui ex rectitudine ista morali, et supematurali primo pro­ cedit non est sufficiens, et aequale pretium pro peccato in ratione injuriae. Ratio est manifesta, quia gratia est forma dans illam rectitudinem, qua peccatum privat, et ideo adaequat peccati malitiam, quae est forma opposita ejus privationi; ipsi autem laesioni juris divini, et dehonorationi factae Deo gratia non opponitur, quia laesio juris divini non est privatio gratiae, sed privatio ejus, quod debebatur Deo ab ista persona, scilicet a creatura; ergo proportio ista, quae requiritur inter creaturam offendentem, et Deum offensum, non recompensatur per gratiam, quia etsi elevet creaturam, et ordinet ad supematuralem finem non tamen ut gravitas offensae proportionetur, quod consistebat in hoc quod tolleretur jus Dei a tam inferiori creatura, seu persona, sicut est creatura. "Et explicatur hoc manifestius. Nam si homo haberet gratiam, et Deus eam illi subtraheret sine culpa, maneretque privatus illa, tunc intelligeremus ad aequali­ tatem recompensari, et tolli privationem gratiae per infusionem ejus iterum in subjectum. Sic ergo homo non solum per peccatum amisit gratiam, sed etiam offendit laedendo jus Dei. Ratio est, quia injuria non potest intelligi sine laesione alicujus juris (ut dictum est) quod in principe est jus aequivalens toti multitudini, et in Deo est jus superans totam multitudinem creaturarum, quae offenso Deo offenduntur. Ad reparationem autem juris laesi, plus pretii, et valons requiritur, quam ad consecutionem, et exhibitionem talis juris, si laesum non esset; ergo valor procedens a gratia, et charitatc nullo modo reparat rationem injuriae in peccato. Major hujus sillogismi manifesta est, ex diffinitione injuriae, quae est laesio juris alieni: ubi non est jus, non est injuria. Minor probatur etiam mani­ feste, nam reparatio juris laesi, si perfecta est, et aequalis ex sua natura, et non ex acceptione extrinseca, oportet quod quantum laesum est, et ablatum de jure, tantum reparet, et rccompenset; reddere autem idem, quod ante laesionem juris reddebatur, non est recompensare, quod laesum est, sed continuare, quod ante fiebat : ergo hoc praecise non est sufficiens valor ad reparandam laesionem juris. "Et patet exemplis, nam si quis existons in dignitate dehonoravit principem, aut amicus dehonoravit amicum per hoc praecise, quod iste redeat ad amicitiam, et ille ad dignitatem, licet restituatur id quod ipse amiserat, non tamen laesio principis per hoc solum manet reparata. Et si per impossibile fingeremus alterum Deum, qui ex aequalitate cum Deo tractaret, si ille alter Deus ipsum offenderet, non repararetur laesio juris divini per hoc quod tractaret cum eo sicut ante, sed requireretur, quod humiliaretur ante Deum quem offenderat, et signa majoris reverentiae exhiberet. Cujus ratio est, quia per injuriam, seu laesionem juris persona offensa deprimitur, et dehonoratur, et a jure suo cadit respectu ejus a quo offenditur; ergo non sufficit, quod persona offendens tractet cum eo sicut ante, sed requiritur, quod deprimat se, sicut persona offensa depressa est, et tunc erit aequalitas, et reparatio juris. Per hoc autem, quod homo Deum offendit persona infinita depressa est, et in suo jure diminuta; ergo non sufficit, quod exhibeat illum valorem, quo antea conservabat, et reddebat jus debitum; sed requiritur, 52 DE MATERIA POENITENTIAE quod aliqua persona similiter divina deprimatur, et humilietur ante Deum, et hoc factum est per incarnationem.”2β Probaturi QUOAD PECCATUM PROPRIUM. Si homo posset condigne satisfacere pro suo peccato, virtus Poeni­ tentiae, ex qua procedit satisfactio tamquam elicitus et primarius actus, esset proprie dicta et formalis justitia hominis ad Deum; nihil enim ad hoc desideraretur, nam ex parte Dei habetur proprium et formale jus ad reparationem injuriae et ex parte hominis haberetur aequalis ejus reparatio. Atqui, ut probatum est in art. 12 (in tom. 1, p. 305308), Poenitentia non est nec potest esse distincta et formalis virtus justitiae, sed est tantum pars potentialis et deficiens istius. Ergo homo nequit condigne satisfacere pro peccato. Nec valet obicere contra majorem quod adhuc desideraretur tertia conditio, scilicet perfecta alteritas seu aequalitas inter Deum et homi­ nem, quae exigitur a ratione strictae justitiae, ut patet etiam ex eo quod secus nec possemus condigne satisfacere pro poena temporali et peccato veniali. Nam si daretur ipsius peccati mortalis condigna satis­ factio, supponeretur eo ipso etiam perfecta alteritas seu aequalitas inter Deum et hominem, quia nequit ad aequalitatem satisfacere qui pertinet ad alterum, tamquam sub ejus dominio constitutus. Ratio autem quare pro peccato veniali et poena temporali possimus condigne satisfacere per eandem virtutem Poenitentiae, quae non sit tamen vera justitia, est quia illa duo non important simpliciter dictum debitum erga Deum, sicut peccatum mortale quod est simpliciter dicta offensa, et actus quo pro eis satisfacimus non est principalis et specificus actus virtutis Poenitentiae, sed tantum secundarius et consequens, ut explicabitur infra in art. 52 et 54 (p. 138-142 et 214 sq.). Probatur 5. QUOAD PECCATUM ALIENUM. Ad hoc particulariter referuntur testimonia Patrum relata in Prob. 1. Praeterea, si homo non potest satisfacere pro proprio peccato, a for­ tiori non potest pro alieno. Major enim videtur difficultas ad satis­ faciendum pro aliis quam pro se, tum quia gratia quae est funda­ mentum satisfactionis est principaliter ordinata ad perficiendum et valorandum subjectum in ordine ad se, unde videmus quod in actuali ordine providentiae justus tantummodo pro se meretur gratiam de con­ digno, pro aliis vero nonnisi de congruo; tum quia causalitas importat quandam plenitudinem formae a subjecto possessae, cum unumquod­ que agat in quantum est plene in actu, seu perfectum (ens enim cum ”Dc Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 46-48, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 21 sq. DE SATISFACTIONE 53 fit bonum, seu perfectum, tunc fit diffusivum sui), adeoque major requiritur gratia ad merendum et satisfaciendum pro aliis quam pro se; tum quia satisfactio pro aliis requirit speciale pactum seu liberam acceptationem creditoris, ut patet ex humana consuetudine, non enim offensus tenetur acceptare ut excusatio vel reparatio offensae fiat a persona distincta ab offensore, quantumvis digniori. Ceterum, non alia afferri potest peculiaris ratio quoad peccatum alienum, quam haec ratio a fortiori, cujus tota vis refunditur in praesuppositam impossibilitatem condigne satisfaciendi pro peccato pro­ prio; nam de se non repugnat quod in alio ordine providentiae, gratia ordinetur aequaliter in beneficium alienum, quod conferatur alicui homini magna gratia capitalis et quod Deus ex gratioso pacto acceptet satisfactionem unius pro alio. Unde impossibilitas condigne satisfaciendi pro aliis directe nequit probari nisi recurrendo ad funda­ mentale argumentum allatum in Prob. 2, quod est commune omni peccato. Quidam, ut Vasquez (cf. supra, p. 41 sq.), praedictam impossibilita­ tem conantur probare ex hoc quod homo non potest condigne mereri gratiam pro alio, et praecipue primam gratiam, cum gratia ex natura sua ordinetur ad perficiendum proprium subjectum, ita ut habeat valo­ rem ad augmentum justitiae et in ordine ad vitam aeternam. Sed haec ratio non valet, quia non repugnat quod gratia in alio ordine provi­ dentiae divinae detur ad perficiendum etiam alios per influxum meriti et satisfactionis de condigno, quemadmodum in praesenti ordine habet de facto influxum meriti de congruo et satisfactionis pro poena temporali aliorum. Propterea alii conantur id probare ex eo quod homo nequit mereri primam gratiam pro alio, qui sit peccator, seu primam gratiam remissivam peccati, quam necessario supponit con­ digna satisfactio seu remissio offensae. Sed haec ratio non valet, quia unicum motivum quod affertur quare non possit homo gratiam remissi­ vam mereri pro alio est quia haec exigeret remissionem ipsius offensae et consequenter condignam satisfactionem; jamvero haec consequen­ tia dubia est, nam in eo casu ipsa remissio offensae concipi potest fieri ad modum simplicis condonationis (cf. infra, in resp. ad obj. S. p. 95). Probatur 6. QUOAD PECCATUM ORIGINALE. Peccatum originale vitiavit naturam humanam, quae est universalis et extensive infinita quatenus in ea possunt individua in infinitum multiplicari. Jamvero “bonum alicujus personae, vel etiam plurium, non potest per aequivalentiam totius naturae detrimentum compen­ sare” (3 p., q. 1, a. 2, ad 2; cf. De Veritate, q. 29, a. 7). “Unde pro 54 DE MATERIA POENITENTIAE ista communi corruptione non potest unus solus satisfacere nec etiam simul omnes; quia natura etiam excedit omnes illos qui naturam humanam habent, cum ad plures se extendere possit” (In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, ad 4; cf. C. Gent., 4, 54, circa finem). Imo S. Doctor in Suppi., q. 13, a. 1, ad 5 addit quod ob eandem rationem purus homo pro peccato originali non posset satisfacere nec de congruo proprie dicto, sicut potest satisfacere per actum charitatis pro peccato actuali: ‘Originale peccatum, etsi minus habeat de ratione peccati quam actuale, tamen est gravius malum, quia est ipsius humanae naturae infectio; et ideo per unius hominis puri satisfac­ tionem expiari non potuit, sicut actuale” (cf. 2-2, q. 163, a. 3). Addit igitur peccatum originale peculiarem rationem impossibilitatis condigne satisfaciendi, praeter eam quae inest omni peccato ex infini­ tate offensae divinae; quae ratio, proveniens ex extensiva infinitate naturae, aggravat illam et est, abstracte loquendo, independens ab illa. Et primo aggravat illam, eam in infinitum multiplicando secun­ dum potentiam; si enim peccatum est infinitum ex parte Dei, peccatum originale facit ut tot multiplicentur offensae infinitae quot multipli­ cantur individua naturae peccatricis, imo ut multiplicentur in infi­ nitum secundum potentiam; unde peccatum originale est actu pluries infinitum et potentia infinities infinitum. Secundo, impossibilitas satis­ faciendi pro peccato originali est, abstracte loquendo, independens ab impossibilitate satisfaciendi pro actuali, nam peccatum originale intensivae infinitati, quae provenit ex infinitate Personae divinae, addit extensivam infinitatem provenientem ex potential! infinitate naturae humanae; ita ut si per impossibile peccatum non esset infinitum ex parte Dei, vel quomodolibet purus homo posset condigne satisfacere pro eo, adhuc esset infinitum ex parte naturae corruptae nec ideo purus homo posset pro eo satisfacere; et propterea S. Thomas in textu nuper citato addit quod de facto purus homo non potuit pro peccato originali offerre Deo etiam illam imperfectam satisfactionem quam per actum charitatis et contritionis offert pro peccato actuali. Hinc intelligitur Incarnationem fuisse magis necessariam ad condigne satisfaciendum pro originali quam pro actuali, ob duplex nempe caput necessitatis ibi concurrens, et satisfactionem Christi pro peccato origi­ nali ex profundiori et nobiliori radice profluxisse quam ejus satisfactio pro peccato actuali, pro quanto ejus humana natura, substantialiter et immediate unita supposito divino, praecellit ejus humanam opera­ tionem. procedentem ab eodem supposito tamquam a principio remoto. Oportuit nempe ad satisfaciendum pro peccato originali, ut humana natura per illud essentialiter vitiata, per unionem hypostaticam sub­ stantialiter sanctificaretur, ut inde fieret aequalis compensatio, oblata DE SATISFACTIONE 55 natura pro natura, et operatio procedens ex illa natura sanctificata, evaderet infinita satisfactio tum pro vitio humanae naturae ejusque extensiva infinitate, tum pro actualibus peccatis individuorum eorumque intensiva infinitate quam derivant ex infinitate Personae offensae. Unde profunditatem hujus rationis S. Thomae non videntur satis penetrasse illi theologi, etiam thomistae, uti Salmanticenses et Ilugon, qui denegant ei valorem absolutum et independentem, dicentes eam non valere nisi ob infinitatem quae provenit peccato ex dignitate Personae divinae, vel relative tantum ad praesentem ordinem divinae providentiae, in quo meritum creaturae non potest durare indefinite sed incipit in tempore et clauditur termino viae; si enim, addunt, per absurdum peccatum non esset infinitum ex parte divinae Personae, peccatum originale posset reparari per unam creaturam, puta angelum, ab aeterno creatam, quae tot eliceret actus satisfactorios quot multi­ plicarentur humana individua in indefinitum, vel per plures creaturas innocentissimas eodem numero multiplicatas quo multiplicantur filii Adae peccatoris, vel per unam creaturam quae constitueretur caput aliorum in ordine ad satisfaciendum pro eis, sicut Adam constitutus est quodammodo caput aliorum in ordine ad demerendum in peccato, quaeque proinde haberet in sua operatione valorem meritorium et satisfactorium virtualiter infinitum, de eo genere quod competit opera­ tioni Adae in ordine ad demerendum. Ad rem SALMANTICENSES: “Posse purum hominem in tali suppositione satisfacere ad aequalitatem, pro peccato originali in ratione offensae, facile ostendi­ tur: quia peccatum originale in ratione offensae non est majus intensive, quam omne aliud peccatum actuale, vel personale; sed homo purus posset ad aequali­ tatem satisfacere pro offensa cujusvis alterius peccati actualis proprii, vel alieni; sed praedicta offensa non est simpliciter infinita, ut constat ex hactenus dictis; ergo pariter posset satisfacere pro peccato originali. “Confirmatur praecludendo tacitam responsionem: quia licet peccatum originale addat supra personale infinitam quandam extensionem ob infinitatem eorum, qui in Adam peccaverunt; nihilominus haec etiam extensio posset ad aequalitatem compensari per satisfactionem purae creaturae. Si enim haec fuisset producta ab aeterno, posset in singulis annis temporis imaginarii aeternitati correspondentis elicere tot actus satisfactorios, quot requiruntur, et sufficiunt ad compensandum aequaliter pro offensis originalibus illorum hominum, qui in singulis annis nostri temporis concipiuntur. Supposito enim quod nulla offensa sit gravitatis simpliciter infinitae; poterit quaelibet carum per actum determinati valons ad aequalitatem compensari, v.g. offensa habens gravitatem, ut centum per actum habentem valorem satisfactorium ut centum, vel eo amplius: et sic de reliquis, et de tota illarum collectione. Cum ergo actus satisfactorii, qui per singulos annos de hoc nunc usque ad aeternitatem a parte ante potuerunt elici, non sint pauciores, quam parvuli, qui singulis annis generabuntur usque ad finem mundi, vel generari possunt ab hoc nunc usque ad aeternitatem a parte post: plane sequitur, quod praedicta creatura ab aeterno producta, et illos actus satisfactorios singulis annis eliciens haberet nunc valorem satisfactorium sufficientem, et condignum ad satis­ faciendum aequaliter pro omnibus offensis originalibus, quae singulis hominibus 56 DE MATERIA POENITENTIAE correspondent. Et consequenter peccatum originale, si semel in ratione offensae asseritur simpliciter finitum; nec intensive, nec extensive excedit vim satisfactivam puri hominis.”27 HUGON: “Est utique demonstrativum hoc argumentum [deductum ex infinitate naturae corruptae] attento praesenti ordine, quem de facto speculatur S. Thomas, et in quo meritum creaturae non durat indefinite, sed termino viae clauditur. At efficacia careret ratio in hypothesi prius inducta, qua supponuntur existere crea­ turae innocentissimae et capaces merendi et satisfaciendi pro aliis in perpetuum. Supposita quidem humana absque fine multiplicantur; at possent etiam creaturae illae pariter multiplicari, et semper absque termino multiplicarentur actus meritorii, et satisfactorii. Quare non videtur impossibile ut summa satisfactionum semper aucta semperque augenda possit omnia supposita semper multiplicanda reparare. Objicitur: Natura humana est virtualiter infinita, non autem operatio creaturarum illarum de quibus fit sermo. Resp.: Deus posset instituere creaturam hujusmodi perfectissimam caput hominum in ordine ad merendum et satisfaciendum, et hinc vi hujus institutionis esset in ipsa et in ejus operatione virtus quaedam universalis absque termino, quae idcirco virtualitatem naturae adaequaret vel superaret. At, quia illa hypothesis est mera fictio, stat inconcussum D. Thomae argumentum pro nostra praesenti oeconomia.”28 Attamen, hae intellectio videtur prorsus diminuta et aliena a mente S. Thomae; imo ipse S. Doctor eam explicite repellit. Obicienti enim: “Natura non reparatur nisi in individuis, ut supra dictum est. Sed unus homo est ita bonus sicut humana natura quae est in ipso. Ergo unus homo satisfacere poterat pro natura humana quae in ipso est, et omnes pro humana natura in omnibus individuis existente”; respondet: “Quamvis natura non sit corrupta nec reparatione indigens, nisi secundum quod est in persona; tamen aliqua corruptio debetur naturae, non secundum quod est determinata in hac persona, sed secundum hoc quod est in omnibus illis qui per vitiatam originem ab Adam naturam humanam accipiunt. Unde pro ista communi corrup­ tione non potest unus solus satisfacere nec etiam simul omnes; quia natura etiam excedit omnes illos qui naturam humanam habent, cum ad plures se extendere possit” (In 3 Sent., dist. 20, a. 2, ob. 4 et ad 4). Sicut igitur particulare nequit adaequare universale, ita bonum individui, quantumvis multiplicati, nequit adaequare malum naturae, quia multiplicatio individuorum, quorum unumquodque satisfaceret pro peccato originali prout est in se ipso, erit semper finita, et infra numerum individuorum qui in infinitum multiplicari possunt, cum infinitum pertransiri non possit, ac ita satisfactio pro peccato totius naturae numquam compleri posset. Si omnia illa infinita individua actu simul existèrent, posset concipi illa satisfactio pro peccato origi­ nali; sed quia id impossibile est, ideo satisfactio nequit offerri nisi per actum procedentem ab eadem humana natura ut substantialiter sanctificata per unionem hypostaticam. ” De Incarnatione, disp. 1, dub. S, §3, n. 125, Curs. Theol., t. 13, Parisiis, 1878, p. 86. ’‘Tractatus dogmatici, v. 2, Parisiis, 1935, p. 293. DE SATISFACTIONE 57 Nec valet praedictus recursus ad aliquam creaturam quae, sicut Adam, constitueretur caput aliorum in ordine morali, nam non esset eadem ratio utrobique. Gratia enim Adami fuit donum Dei indebitum, adeoque illa conditio a Deo apposita, de dono illo conservando vel amittendo etiam pro posteris, ingreditur quodammodo ejus essentiam moralem; e converso, satisfactio ab homine praestanda pro peccato non pendet a voluntate Dei quoad suam rationem condignae satis­ factionis, nec potest Deus facere per suam acceptationem ut satisfac­ tio quae ex se non est condigna, sit reapse condigna, sed tantum potest eam acceptare ut non condignam, nec exigere majorem. Unde si Deus constitueret hominem caput aliorum ad satisfaciendum pro peccato originali, non ideo illius satisfactio esset condigna, cum ipsius actio esset finita, natura vero infinita, sed Deus contentus esset non con­ digna satisfactione; juxta S. Thomam supra citatum, talis satisfactio nec esset proprie de congruo, sicut de congruo satisfacimus per actum contritionis, sed esset quaedam imperfecta et insufficiens satisfactio, vel potius quoddam meritum de congruo. Conclusio 2. Propria ct formalis ratio quare purus homo non possit con­ digne satisfacere pro peccato mortali, est quia peccatum est infinitum in ratione offensae, imo quia est simpliciter infinitum, ita quod si non esset simpliciter infinitum, homo pro eo condigne satisfacere posset. Quoad pec­ catum autem originale additur praeterea alia ratio, quia nempe illud pecca­ tum est etiam simpliciter infinitum quoad extensionem ob extensivam in­ finitatem naturae corruptae, quae quidem ratio est independens a priori, ita ut si per impossibile peccatum non esset simpliciter infinitum ex parte Personae offensae, adhuc condigne reparari non posset a puro homine eo quod est infinitum ex parte naturae corruptae. Probatur. Secunda pars hujus conclusionis quoad peccatum originale manet sufficienter probata et explicata ex nuper dictis, nec quidquam adden­ dum est, eo vel magis quod pauci omnino sint qui hanc quaestionem tangant ex professo. Prima vero pars quae est praecipua et univer­ salior, utpote respiciens quodlibet genus peccati, convenienter probatur primo, excludendo omnes alias rationes a quibusdam theologis allatas juxta dicta superius in Parte Negativa et Affirmativa, quarum quaedam abstrahunt a ratione infinitatis (Scotus, Durandus, Vasquez, Cajetanus), aliae innituntur rationi solius infinitatis secundum quid (Suarez, Joannes a S. Thoma); secundo, eligendo cum aliquibus theo­ logis (Salmanticensibus et Gonet) simplicem infinitatem peccati ut 58 DE MATERIA POENITENTIAE solam rationem impossibilitatis satisfaciendi et probando peccatum esse revera simpliciter infinitum. PRIMO igitur ipsa sententia SCOTI et Scotistarum, quae negat absolutam impossibilitatem condigne satisfaciendi pro mortali et affir­ mat solam impossibilitatem de facto, de limine excludenda ac reicienda est, utpote contraria communi ipsi sententiae theologorum, statutae in Conci. 1. Ceterum, ipsa ratio quam adducunt, scilicet per actum charitatis tantum reddi Deo, quantum ablatum est per peccatum, falsa est vel deficiens. Nam, ut supra dictum est, peccatum duo importat, i.e. malum hominis seu ipsam malitiam, et malum Dei seu ipsam rationem offensae et injuriae; charitas autem valet adaequate tollere primum sed non alterum, quia, utpote finita honoratio, nequit adaequare infini­ tam dehonorationem; unde ratio Scoti sistit in secundario elemento, ignorans principale, tum in consideratione peccati, ubi non attendit ad ipsam rationem offensae, tum consequenter in consideratione satis­ factionis, quam constanter confundit cum restitutione. Quod autem Scotus addit de Christo condigne satisfaciente per gratiam gratuito acceptam et per finitam passionem, nedum ejus doctrinam confirmet, eam duplici falsitate aggravat; nam Christo gratia sanctificans non gratuito data est sed ex necessario titulo Incarnationis, et passio Christi non est finita in esse moris, seu in ratione meriti et satisfac­ tionis, sed est infinita, imo non secundum quid tantum, sed simpliciter. SECUNDO, ratio DURANDI, quam late impugnat Vasquez, non est ad rem, tum quia ad summum probat tantum satisfactionem nostram non esse de toto rigore justitiae, eo quod non valeat extinguere omne debitum, imo inducat novum debitum; tum quia non agimus de extinctione omnis debiti aut debiti cujuscumque generis, puta subsequentis vel antecedentis remissionem peccati, sed de sola satisfac­ tione pro ipso debito peccati, cui accidit concomitantia vel concur­ rentia alterius debiti. Ceterum, ex ratione Durandi sequeretur hominem non posse condigne satisfacere neque pro temporali poena peccati aut pro peccato veniali; unde ea ratio nihil probat, cum nimis probet. TERTIO, nec melior est sententia VASQUESII, quam ex variis capitibus absurdam ostendunt Joannes a S. Thoma, Lugo et Salmanticenses; cumulat enim in se duplicem essentialem falsitatem Scoti et Durandi, et tertiam addit de suo. Docet enim imprimis rationem quare satisfactio non sit condigna, esse quia auxilium excitans ad actum contritionis confertur gratis et DE SATISFACTIONE 59 ideo homo non satisfacit pro debito carendi illo auxilio, quod est aliquod debitum ob peccatum relictum, et ideo non satisfacit de condigno quia non satisfacit pro omni debito. Jamvero, illud debitum carendi auxilio (si debitum appellari queat, nam revera non agitur de debito carendi auxilio, sed de carentia juris auxilii) est debitum poenae, consequens peccatum, non secus ac ipsum debitum poenae temporalis, remanens post remissionem peccati, non est vero debitum culpae, in quo consistit ipsum peccatum et de cujus satisfactione hic quaeritur. Unde indebite Vasquez divertit a proprio puncto quaes­ tionis, nec ex gratuitate auxilii gratiae, unde procedit satisfactio, magis deducere potest quam hominem non posse satisfacere ex toto rigore justitiae, ut dictum est contra Durandum. Ceterum, negandum etiam est quod Vasquez gratis assumit, scilicet pro illo quocumque debito carendi auxilio esse proprie satisfaciendum, nam non datur hujus generis satisfactio nec illi debito correspondet obligatio satisfaciendi, sed merum meritum poenae. Profecto in pec­ cato duo habentur, malitia scilicet et offensa; satisfactio autem non debetur malitiae sed offensae, nam malitia est malum ipsius peccatoris, satisfactio vero ordinatur ad reparandum malum illatum offenso, sed malitiae proprie debetur poena, nam poena ad hoc dirigitur ut reparetur ordo destructus per malitiam; unde malitia, necnon illud debitum ca­ rendi auxilio quod ceterum cum ipsa malitia fere identificatur (nam peccatum ex parte peccatoris importat malitiam, maculam, absentiam gratiae, carentiam juris ad gratiam vel si placet Vasquezio debitum carendi gratia), non auferuntur per satisfactionem, sicut ratio of­ fensae, sed alia via, seu per infusionem gratiae. Ad rem Joannes a S. Thoma: “Ex hoc apparet, quam diminute processerit pater Vazquez ... ex eo enim quod auxilium, et prima sancta cogitatio nobis est indebita, et si datur solum misericorditer datur, intulit quod satisfactio pro peccato exhibita non est perfecta, quia supponit partem debiti remissam. In quo valde diminute proces­ sit. Primo, quia solum respexit ad restitutionem, et reparationem pec­ cati ex parte eorum, quae ab homine ablata sunt per peccatum, sicut est gratia, et omnia gratiae auxilia, quae ei facta sunt indebita; de reparatione autem injuriae, ut tenet se ex parte Dei offensi, nihil omnino tangit; secundo, quia debitum carendi auxilio, est poena, et non culpa, neque injuria formaliter loquendo. Sicut ipsa gratia fruc­ tificante carere non est culpa, sed poena, et ita dicit S. Thomas quaest. XXVIII de veritate, artic. VI, circa calcem corporis: ‘Quod absentia gratiae secundum se considerata, habet tantum rationem poenae, non autem rationem culpae, nisi secundum quod relinquitur 60 DE MATERIA POENITENTIAE ex actu voluntario praecedente’: hac enim ratione invenimus, quod macula sit culpa, et peccatum originale sit culpa, scilicet, secundum quod relinquitur ex actu voluntario. Caeterum ipsa carentia gratiae, vel denegatio auxilii, est poena. Nos autem in praesenti non quaerimus de satisfactione pro poena, sed pro culpa, in ratione injuriae, et culpae; ergo diminute procedit Vazquez ostendendo imperfectam satisfactio­ nem, ex eo quod non satisfacit pro debito auxilii.”20 Secundo, Vasquez docet actum contritionis esse aequalem reddi­ tionem pro ipso debito culpae, quod est peccatum, cum per illum reddatur Deo quidquid ablatum est per peccatum. Jamvero haec affirmatio est falsa, cum attendat ad solam rationem malitiae (pro qua ceterum nec satisfactio dari potest, sed poena, ut dictum est), omittens considerationem rationis offensae, et tendat ad assimilandam satis­ factionem cuidam generi restitutionis, ut dictum est contra Scotum. Praeterea, ex ea sequeretur hominem de facto condigne satisfacere pro ipsa culpa peccati, nam aequali illi redditioni nihil deest quominus dicatur aequalis satisfactio, nec id impedit absentia satisfactionis relate ad debitum carendi auxilio, quia, ut dictum est, hoc debitum est quid disparatum et distinctum ab ipso debito culpae, nec ceteroquin exigit proprie dictam satisfactionem; ex quo positio Vasquesii pejor evadit positione Scoti, qui saltem conatur evacuare ab actu contritionis rationem aequalis restitutionis, eam refundens in disposi­ tionem divinae providentiae tribuentis passioni Christi omnem nostram sufficientiam. Ad rem Lugo: “Licet condonato debito carendi primo auxilio, cense­ atur condonata pars aliqua poenae debitae ex peccato; culpa tamen in ratione culpae nullo modo censetur condonata, alioquin post col­ lationem illius auxilii, et ante actum contritionis non esset in homine integra ratio peccati, et culpae habitualis, quod est valde absurdum; ergo etiam condonato illo debito carendi primo auxilio, manet integrum debitum culpae, ut culpae; ergo qui satisfacit pro toto illo quod tunc manet, satisfacit plane pro culpa in ratione culpae aequaliter et de condigno; sed per te per contritionem satisfacere potest homo pro toto illo praeter debitum carendi primo auxilio, ergo potest satisfacere adaequate pro culpa, ut condistinguitur a debito poenae; ergo sim­ pliciter et absolute potest purus homo saltem ex viribus acceptis a Deo, liberare se, et redimere condigne a peccato.”30 Tertio, ulterius aggravatur positio Vasquesii ex ratione unde conatur Dc Incarnatione, disp. 1, a. 1, n. SI, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 23; cf. Sabnanticenses, De Incarnatione, disp. 1, dub. 3, n. 26; dub. 5, n. 123. :’Dc Incarnatione, disp. 5, sect. 1, n. 7, Disp. Schol., t. 2, Parisiis, 1890, p. 384. DE SATISFACTIONE 61 probare per actum contritionis reddi Deo quidquid ablatum est per peccatum. Negat enim in peccato haberi veram rationem injuriae seu injustitiae, ex eo quod nulla stricte dicta justitia vel injustitia possit haberi inter Deum et hominem, et solam concedit rationem inoboedientiae et transgressionis divini praecepti; ex quo facile infert actum contritionis, quo homo restituit Deo rationem ultimi finis et redit ad oboedientiam divinae legis, continere perfectam redditionem ejus quod debetur. Quae sententia, quamvis arriserit quibusdam aliis theologis, uti Bccano, Arauxo et Godoi, falsa est et auribus theologicis valde offensiva. Quis enim facile acquiescet cum audierit peccatum non esse vere et proprie injuriam Dei? Ceterum, ratio illius assertionis reponitur in quadam aequivocatione. Nam, quamvis defectus aequali­ tatis inter Deum et hominem auferat rationem actus justitiae, pro­ cedentis ab aliqua particulari et specifica virtute proprie dictae justitiae, et rationem specialis vitii et specifici peccati injustitiae pro­ prie dictae, non aufert tamen a peccato generalem rationem injustitiae proprie dictae, seu violationis proprie dicti juris divini, quia non valet extinguere in Deo proprie dictum jus, ad hoc nempe ut ipse habeatur tamquam finis ultimus in omnibus actionibus nostris; est enim per accidens quod, ob defectum aequalitatis, hoc jus nequeat in nobis fundare distinctam et specificam virtutem justitiae, cui proinde substi­ tuitur duplex virtus religionis et poenitentiae. Unde peccatum est vera injuria et injustitia in Deum, quamvis non constituat specificum et distinctum actum injustitiae sed imbibatur in omnibus actibus malis, ut generalis quaedam conditio eos injustificans. Ad rem Joannes a S. Thoma: “Ut hujus auctoris [i.e. Vasquesii] aequivocationem (in qua maxime laborat) ostendamus, advertendum est, aliud esse, an offensa, et injuria illata Deo possit habere rationem injuriae proprie, et stricte dictae ex parte juris laesi; aliud quam obligationem nos habemus ad illam resarciendam ex parte nostri, et attenta conditione subjecti. Nos enim non habemus obligationem red­ dendi aliquid Deo debitum ex justitia stricte dicta, sed hoc non ex defectu ipsius debiti, et defectu injuriae proprie dictae illatae Deo, aut juris stricti, et proprii, in ipso laesi, sed ex defectu subjecti, et magnitudine injuriae, quia scilicet subjectum, non potest adaequare excellentiam ejus, cui debet. Unde S. Thomas 2-2, quaest. LXXX, articulo unico, et quaest. LVII, articulo primo ad tertium, debitum erga Deum non negat esse rigorosum, et strictum, sed potius, quia nimis excedit, non posse a nobis ei reddi aequale, propter inferioritatem nostram. Non autem diminuitur aliqua ratio injuriae, ex eo quod committatur a persona non habente aequalitatem ex parte subjecti - 62 - - . rl DE MATERIA POENITENTIAE j ad recompensandum debitum, sed potius augetur; ergo ex defectu hujus aequalitatis negare propriissimam rationem injuriae, et injusti­ tiae ex parte juris laesi intolerabilis sententia est. Quis enim aequis auribus audiat offensam, et injurias unius hominis erga alium, veram injuriae rationem sortiri, ad cujus recompensationem stricte tenetur ex justitia: offensam autem hominis erga Deum non esse injustitiam, neque injuriam stricte dictam, cum majus jus laedatur, et consequenter quantum est ex parte juris laesi strictius obligari hominem ad recompensandum, quamvis ex conditione subjecti, cui impossibile est aequale reddere ex justitia stricta, id non possit. . . “In hoc ergo contradicimus Vazquez, et fundamentum hoc omnino falsum reputamus, valdeque diminuere gravitatem peccati, cujus in­ juria, et offensa in Deum, ita in Scriptura exaggeratur, et per modum injuriae et injustitiae stricte dictae significatur, et hoc sic ostendo, ' quia Deus non solum se habet, ut legislator ex quo corresponde! ei in hominibus debitum obedientiae, et quasi observatio justitiae legalis, ut ejus mandata, et leges custodiantur (ut expresse dicit S. Thomas 2-2, quaest. XVIII, artic. V ad tertium. Qua ratione inquit: Omne peccatum dicitur iniquitas I Joan. Ill, quia exorbitat ab aequitate divinae regulae, sicut etiam exponit 2-2, quaest. CX, artic. IV ad tertium, et ad Romanos I lect. VIII) sed etiam est finis ultimus omnium actionum moralium: unde habet strictum, et proprium jus, ut nullus ei finis praeponatur, sed ipse in omni actione finis sit. In quo valde differt a principe creato.”31 QUARTO, sententia CAJETANI, prout eam intelleximus et expli­ cavimus, laborat eodem fundamentali defectu, quem vidimus apud Scotum et Vasquesium, scilicet diminuta consideratione peccati prout est offensa Dei. Impossibilitatem enim condigne satisfaciendi pro pec­ cato per actum contritionis et charitatis, Cajetanus refundit tandem aliquando in ipsam gratuitatem gratiae ex qua contritio procedit; nam tenet peccatum et actum charitatis aequiparari in infinitate (quam vocat secundum quid) et proinde actum charitatis posse condigne satisfacere pro peccato si non procederet ex principio gratuito sed ex propriis viribus satisfacientis. Jamvero, quidquid sit de aequivalentia inter charitatis et peccati infinitates (quam infra negabimus), certum est non haberi compensativam aequivalentiam inter utriusque valorem moralem, quia dignitas charitatis et honor Deo per ipsam oblatus mensuratur ex subjecto, quod est finitum, dum indignitas peccati in ratione offensae mensuratur ex objecto seu persona offensa, quae est ”Dc Incarnatione, disp. 1, a. 1, n. 5. 7, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 7-9. Cf. Salmanticenses, Dc Incarnatione, disp. 1, dub. 1, ubi fuse tractatur haec quaestio de proprie dicta ratione injuriae in peccato ct objectionibus Vasquesii et aliorum satisfit. DE SATISFACTIONE 63 infinita. Unde etiam si per impossibile purus homo eliceret actum charitatis ex propriis viribus, puta si daretur aliqua substantia creata supernaturalis, adhuc non satisfaceret de condigno pro peccato, et ratio quare Christus, Deus-homo, satisfecit de condigno pro nostro peccato non est quia elicuit actum charitatis ex propriis viribus, sed quia illum elicuit in supposito divino infinitae dignitatis. Ex hoc igitur quod actus contritionis procedit ex gratuito principio gratiae sequitur tantum quod homo non possit satisfacere, sicut nec mereri, de toto rigore justitiae, non vero quod non possit satisfacere de condigno pro peccato mortali, sed hujus ulterioris impossibilitatis alia causa as­ signanda est, nec alia assignari potest quam excessus indignitatis peccati super dignitatem contritionis et charitatis. Ceterum, si ratio impossibilitatis satisfaciendi de condigno pro peccato mortali esset gratuitas principii ex quo satisfactio procedit, ex eadem ratione suaderetur etiam impossibilitas satisfaciendi de con­ gruo pro peccato mortali et de condigno pro peccato veniali et pro poena temporali, imo evacuaretur possibilitas omnis satisfactionis, quia magis et minus non mutat speciem. QUINTO, communis sententia docet rationem impossibilitatis condigne satisfaciendi pro peccato mortali esse ipsum excessum in­ dignitatis peccati super dignitatem actus satisfactionis puri hominis, vel, si placet, excessum infinitatis quae competit peccato super in­ finitatem quae competit actui charitatis et contritionis. In deter­ minando autem tali excessu, vel, si placet, in determinanda indole infinitatis peccati, ex qua talis excessus desumitur, duae generales afferuntur sententiae, quarum altera tenet peccatum esse tantum secundum quid infinitum, altera vero docet peccatum esse simpliciter infinitum. In priori sententia tres praecipuae jundantur explicationes: Lugo docet infinitatem secundum quid peccati non esse adaequabilem ab infinitate secundum quid charitatis quia est de facto et moraliter superior, quamvis non secundum se, absolute et physice; quidam, ut Suarez, rationem assignant quia infinitas peccati est absolute et secundum se superior infinitate charitatis; quidam, ut Joannes a S. Thoma (qui tamen opinative loquitur) rationem assignant quia infinitas peccati et infinitas charitatis sunt infinitates disparatae et ideo una non ponit quod altera tollit. Similiter in altera sententia tres afferuntur explicationes: quidam, ut Asturiccnsis, docent rationem quare infinitas charitatis non possit adaequare infinitatem peccati esse quia peccatum est infinitum sim­ pliciter tum in ratione offensae tum etiam in ratione malitiae; alii, i 64 DE MATERIA POENITENTIAE ut Godoi, dicunt rationem esse quia peccatum est simpliciter infinitum tum in ratione offensae tum etiam in ratione demeriti seu reatus poenae; alii, ut Salmanticenses, dicunt rationem esse quia peccatum est simpliciter infinitum non in ratione malitiae aut demeriti, sed tantummodo in ratione offensae. Praestat sex istas sententias singillatim exponere et judicare: SEXTO igitur LUGO (De Ineam., disp. 5, sect. 2-4) valde extremam et exsanguem proponit opinionem, in qua robur communis sententiae vix retinetur. Docet imprimis peccatum non esse simpliciter infinitum sed tantum secundum quid; secundo, ait valde difficile ex ratione hujus infinitatis secundum quid colligi impossibilitatem satis­ faciendi; tertio, ait nihilominus illi argumento standum esse utpote communi inter theologos et consentaneo doctrinae Patrum; quarto, omissis aliis modis dicendi et illud argumentum conficiendi, suam explicationem proponit qua docet quod, quamvis inaequalitas peccati secundum se et absolute loquendo compensari possit numero et diuturnitate obsequiorum, tamen, de facto et attenta rerum condecentia, compensari non potest, quia non decet ut Deus secundum sapientem gubernationem qua statuit poenam ad arcendum homines a peccato, acceptet aequalia illa obsequia in aequalem satisfactionem, nam secus homo, sciens se posse aequaliter satisfacere, redderetur proclivior ad peccandum. Haec sententia reicienda est ut levis et voluntaria. Nam in ea non salvatur excessus ipsius peccati supra actum charitatis aut obsequii, sed asseritur aliquis excessus extrinsecus et adjacens, consistens in ipsa non acceptatione divina, et impossibilitas condigne satisfaciendi non deducitur ex intrinseca inaequalitate offensae cum satisfactione, sed tantum ab extrinseca lege Dei non acceptantis satisfactionem, tamquam aequalem, ob inconvenientia quae ex illa acceptatione sequerentur. Frustra autem Lugo conatur ostendere eam impossibilitatem esse intrinsecam, dicens aequalitatem satisfac­ tionis hic, secus ac in materia justitiae, non consistere in eo quod tantum detur quantum debetur, sed in eo quod tantum fiat quantum requiritur ab offenso et sufficit ad eum placandum. Nam hoc sufficit quidem ad rationem satisfactionis in genere, non vero ad rationem condignae satisfactionis, quae essentialiter importat adaequationem inter id quod fit et id quod debetur, quin interveniat ex parte creditoris partialis condonatio debiti in qua fundatur ratio satis­ factionis congruae et imperfectae. Praeterea, si impossibilitas condigne satisfaciendi proveniret non ex intrinseco excessu peccati sed ex praedicta ratione ponendi frenum DE SATISFACTIONE 65 proclivitati peccandi, sequeretur quod nec ipse Christus posset pro nobis satisfacere de condigno, nani similiter ex apprehensione satis­ factionis Christi nobis applicatae per sacramenta, homines occasionem sumerent in peccata prolabendi, sub spe condignae et facilioris repara­ tionis; item, sequeretur e converso, quod Deus potuerit constituere purum hominem ad satisfaciendum de condigno pro peccato originali, nam nullum inde provenisset periculum pro hominibus relabendi in peccatum, cum peccatum originale non possit iterum committi. SEPTIMO, SUAREZ (De Incarn., disp. 4, sect. 7; De Gratia, disp. 7, cap. 14) docet quod gravitas peccati, quamvis sit simpliciter finita, nequit adaequari per satisfactionem hominis puri quia est res superioris ordinis, eo quod gravitas offensae sumatur ex parte personae offensae quae est infinita; quod est idem ac dicere: infinitas secundum quid peccati nequit adaequari per infinitatem secundum quid charitatis et contritionis quia est superioris ordinis, etsi non sit infinitas simpliciter. Haec sententia, quantumvis melior praecedenti, est etiam reicicnda. Nam imprimis, inconsequenter affirmat infinitatem peccati esse superioris ordinis relate ad infinitatem charitatis et simul negat eam esse infinitatem simpliciter; nam ratio quare ipsa infinitas peccati dicatur esse superioris ordinis, vel est quia peccatum attingit Deum tantum ut objectum cui refertur, et tunc non est superioris ordinis, cum etiam charitas respiciat Deum ut immediatum objectum; vel est quia peccatum attingit Deum etiam quodammodo ut subjectum quod nioraliter afficit, et tunc ejus infinitas est non solum superioris ordinis sed etiam simpliciter talis, quia ipse Deus, ex quo offensa mensuratur, est non solum in superiori ordine, sed etiam simpliciter infinitus. Et confirmatur a simili; nam satisfactio Christi, ex eo quod est in supposito divino, dicitur simpliciter infinita in esse satisfactionis; ergo a pari injuria Dei, ex eo quod conjungitur personae divinae, dicenda est simpliciter infinita, nam sicut honor est in honorante et mensuratur ex ejus dignitate, ita offensa est in offenso et accipit mensuram suae gravitatis ex gradu dignitatis illius. Nec valet recurrere ad exemplum Maternitatis B. Virginis et visionis beatificae, quae sunt superioris ordinis relate ad gratiam et charitatem, quamvis sint adhuc infinitae secundum quid tantum; nam Maternitas et visio beatifica non superant gratiam in ipsa ratione infinitatis, cum referantur ad idem objectum infinitum, sed in intrin­ seca sua perfectione creata et finita, quae subest attingentiae illius objecti infiniti, vel, si placet, in modo quo referuntur ad illud ob­ jectum; de cetero nec sub isto respectu dici potest peccatum superare charitatem, quia utrumque ad Deum refertur eodem proportionaliter 66 DE MATERIA POENITENTIAE modo, scilicet tamquam ad terminum motus animi, ad quem acceditur per charitatem vel a quo receditur per peccatum; imo si in hoc aliquam superioritatem vel prioritatem distinguere vellemus, haec concedenda esset charitati quae refertur ad Deum positive, cum positivum sit prius negativo et ens sit prius non ente. Praeterea, quomodolibet concedatur vel explicetur superioritas ordinis peccati relate ad ordinem charitatis, si semel dicatur peccatum esse infinitum non simpliciter sed secundum quid, gravitas peccati poterit adaequari per gradum charitatis et purus homo poterit con­ digne pro eo satisfacere; nam cum supponatur peccatum habere finitum aliquem gradum indignitatis, non repugnat ut gradus charitatis tantum augeatur ut dignitas et honor, in ea contentus, adaequet indignitatem peccati et honorem per illud subtractum. Nec valet opponere rem inferioris ordinis, quantumcumque augeatur, non posse attingere et adaequare rem superioris ordinis cum nequeat praetergredi suum ordinem et suam speciem, ut patet ex innumeris exemplis, puta multiplicationis argenti, vel petrarum, vel arborum, vel brutorum, vel hominum, vel pecuniae, vel actum naturalium, vel gratiae, vel visionis beatificae, qua nequit attingi aut adaequari per­ fectio auri, vel viventis, vel animalis, vel hominis, vel angeli, vel honoris, vel actus supernaturalis, vel gloriae, vel divinae maternitatis B. V. Respondetur enim id verum esse de perfectione rerum secundum speciem physicam, non vero secundum speciem moralem sub qua contingit unificari plures res, ad diversas species physicas pertinentes. Ita mille unciae argenti non adaequant physicam perfectionem unius unciae auri sed adaequant et superant istius perfectionem moralem in ratione pretii, seu in specie morali valoris commutationis et ac­ quisitionis, et similiter melius est acquirere agrum quam capere muscam, habere mille gallinas quam unam ovem, possidere mille agros aut mille boves quam unum servum. Quidquid igitur cadit sub aliqua specie morali ejusque vim participat, potest per augmentum vel multiplicationem adaequare et compensare quidquid in eadem specie constituitur, quantumvis optimum et dignissimum. Ceterum negandum est quod peccatum et actus contritionis aut charitatis sint in diversa specie vel ordine morali, nisi admittatur quod peccatum sit simpliciter infinitum et ita constituatur in superiori ordine infinitatis relate ad infinitatem secundum quid actus charitatis. Cetera enim sunt utrique communia, proportionaliter ad indolem utriusque; utrumque enim est in ordine honoris, quem peccatum aufert, charitas affert, et utrumque est in ordine satisfactionis quae DE SATISFACTIONE 67 habet pro objecto peccatum et pro materia charitatem. Unde in ordine satisfactionis quidquid est finitum in ratione peccati, uti peccatum veniale et poena temporalis peccato debita, potest adaequari per finitum actum charitatis, et quidquid per hunc actum non potest adaequari, non est, sicut ille, finitum aut infinitum secundum quid, sed oportet esse infinitum simpliciter. OCTAVO, JOANNES A S. THOMA32 (De Incarn., disp. 1, a. 2, n. 32. 39-43. 58), tenens ut valde probabile quod peccatum sit simpliciter infinitum, et ut probabile quod sit tantum secundum quid infinitum, docet quod, etiam admissa hac infinitate secundum quid, non sequitur quod actus charitatis possit condigne satisfacere pro peccato, quia infinitas peccati et infinitas charitatis, quamvis sint ambae secundum quid, sunt disparatae infinitates ac ideo nequeunt ad invicem compensari. Ad rem ipse: “Dato autem, quod peccatum sit infinitum solum secundum quid, adhuc non habet vim argumentum, quia illa infinitas in ratione injuriae, non est adaequabilis ab infinitate secundum quid, quam habet charitas, aut gratia, quia sunt infinitates disparatae, neque una adaequat, quod altera tollit: infinitas enim gratiae, et charitatis solum est infinitas ex parte finis, ad quem tendit, manente ratione formali finita, et modo attingendi, quia attingit positive ten­ dendo in objectum infinitum, et consequenter sub modo capacitatis finitae. Infinitas vero peccati est infinitas injuriae laedens jus infini­ tum, deserendo objectum infinitum, non sub capacitate istius vel illius, sed absolute; injuria autem Dei, sive sit infinita simpliciter, sive secundum quid, non resarcitur per hoc, quod habeatur pro fine ultimo ab illo, qui laesit tale jus; hoc enim debebat facere, etiamsi non laederet; sed per hoc quod sicut Persona divina per peccatum est offensa, et humiliata in jure suo, seu diminuta, ita sit aliqua Persona divina, quae se humiliet, et diminuatur in jure suo ipsi Deo offenso. Et per hoc fit aequalitas; non autem per hoc solum, quod habeatur pro fine ultimo quantumcumque intensissime.”33 “Etiamsi gravitas peccati sit secundum quid, et gratia habeat aliquam infinitatem secundum quid, per unam tamen, non recompensatur alia, quia procedunt in diverso genere, ita quod una non ponit, quod alia tollit, sicut infinitas in genere quantitatis, non recompensatur per infinitatem in genere qualitatis, quia sunt in diverso genere. Infinitas enim peccati est infinitas in genere injuriae laedens jus, et consequenter contemnens, et deprimens personam, cujus laedit "Quem sequitur Billuart, De Incarn., diss. 3, a. 2, § 2. "De Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 58, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1S86, p. 25 sq. DE MATERIA POENITENTIAE 68 jus, qui est Deus. At vero gratia non habet aliquid infinitum ex parte ejus, quod subjicit Deo pro tali satisfactione, sed solum ex parte ejus, cui subjicit; subjicit enim, et convertit hominem Deo, non vero aliquid divinum subjicit Deo, ut aequalitas fiat inter Deum, per offensam depressum, et laesum per injuriam, et Deum subjectum, et humiliatum, ut satisfiat injuriae, et sic non sunt infinitates facientes recompensa­ tionem, et adaequationem; neque enim ex infinitate ejus, cui offertur, sumitur valor satisfactionis, sed ex parte ejus quod offertur.”31 Sed haec etiam sententia est reicienda, nec ipsa essentialiter differt ab opinione Suaresii, nisi quod conetur illam fulcire aliqua apta ratione ex qua non infinitas secundum quid sed infinitas simpliciter deduci deberet. Negamus nempe infinitates peccati et charitatis esse disparatas formaliter et in ordine morali satisfactionis, si dicatur utraque esse infinitas secundum quid. Disparitas illa in modo respiciendi Deum ut objectum, vera est et maxima est, sed est impertinens in ordine ad fundandam impossibilitatem condigne satisfaciendi, si consideratur ut mera disparitas in modo respiciendi objectum. Quamvis enim chan­ tas respiciat Deum modo minus perfecto et absoluto, quam respicitur a peccato, stat tamen quod ipsa reddit honorem Deo et quod proinde, multiplicatis ejus actibus vel gradibus, possit Deo tantum afferre honorem quantum abstulit peccatum. Quod si dicatur propter illum absolutum modum respiciendi Deum, magis auferri honorem per peccatum quam possit afferri per charitatem, cum charitas non possit eodem absoluto modo respicere Deum et eum honorare, respondetur iterum quod dignitas illius modi qua talis est impertinens ad impossi­ bilitatem condignae satisfactionis inducendam, quia, juxta te, ille modus se habet totus ex parte subjecti quod peccat quodque est finitae capacitatis et Deus non attingitur a peccato, ejusque modo tendendi, nisi ut objectum. Quod si dicas ex illo modo absoluto Deum respiciendi, Deum attingi non tantum ut objectum sed etiam ut subjectum cui moraliter insit offensa et a quo haec accipit infinitatem disparatam et majorem infinitate charitatis, bene dicis et bene con­ cludis, sed falso supponis hanc infinitatem esse secundum quid, est enim infinitas simpliciter, quamvis non absolute et sub omni respectu, ut infra explicabitur. Unde non satis consequenter Joannes a S. Thoma renuit vocare sim­ pliciter infinitum id quod sic apte describit: “[Per peccatum] non est facta laesio in hoc, quod homo non sit conversus ad Deum; hoc enim praecise restituit gratia ipsi homini ad aequalitatem, sed in hoc, quod Ibid., n. 63, p. 27. DE SATISFACTIONE 69 persona Dei est privata jure suo, quod habebat in actionibus humanis; et sic in affectu hominum est depressa, et diminuta jure suo post­ ponendo illum creaturae. Hoc autem, quod est Personam divinam diminutam esse et dehonoratam non habet aequalitatem cum hoc, quod est creaturam esse ei subjectam, et ad ipsam conversam, quod facit gratia, sed si alia Persona divina ei diminuatur, et humilietur, in hoc est aequalitas. Infinitates ergo gratiae, et peccati non faciunt recompensationem in eodem, sed solum recompensatio fit in ratione bonitatis, et malitiae; et in eo in quo homo damnificatus est per privationem gratiae, in eo restituitur integre per gratiam: in eo autem in quo Deus offensus est, non fit aequalitas ad Deum, sed solum redditur Deo per gratiam, id quod debetur ei dari ab homine, etiamsi non peccasset, scilicet esse conversum ad ipsum. Non sufficit igitur ad aequalitatem injuriae subjici creaturam Deo, sed requiritur, quod aliquid divinum, seu infinitum subjiciatur, sicut infinitum, qui erat Deus, qui subjectus est pro offensa, et postpositus moraliter creaturae.”35 NONO, ASTURICENSIS (Relect. de Gratia Christi, q. 5, a. 2) docet peccatum esse simpliciter infinitum non solum sub ratione of­ fensae sed etiam sub ratione malitiae, ac proinde ex utraque peccati infinitate provenire impossibilitatem condigne satisfaciendi. Haec tamen sententia est rcicienda ut excessiva. Ex sola enim parte offensae detegi potest fundamentum asserendi infinitatem simpliciter, eo quod offensa se habeat ex parte Dei qui est simpliciter infinitus; ex parte vero malitiae peccatum nequit esse nisi simpliciter finitum et secundum quid infinitum, sicut actus chari­ tatis, quia sic est malum hominis et totum se habet ex parte hominis, qui est subjectum finitum, quamvis referatur ad Deum ut ad merum objectum, ex quo consequitur infinitatem secundum quid. Idque ex­ plicatur discurrendo per varia elementa quae in malitia peccati con­ siderari possunt; haec enim malitia vel accipitur secundum id quod importat privative, i.e. absentiam gratiae, maculam seu carentiam nitoris gratiae, privationem rectitudinis moralis, privationem ordinis ad ultimum finem, aversionem a Deo, et tunc patet ipsam esse quid finitum sicut ea quorum est privatio; vel accipitur secundum id quod importat positive, i.e. actum malum, vitia et malas inclinationes, conversionem ad bonum commutabile, et similiter constat ipsam esse quid finitum, ut sunt omnes causae a quibus dependet, i.e. actus, habitus, voluntas, finis seu bonum commutabile. “Dc Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 64, Cursus Theol., t. S, Parisiis, 1SS6, p. 27 sq 70 DE MATERIA POENITENTIAE Et haec est mens et doctrina S. Thomae, ut innuitur in ipsa fre­ quenti ejus affirmatione “Peccatum habere quandam infinitatem” (3 p., q. 1, a. 2, ad 3; In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2; Suppi., q. 13, a. 1, ad 1; cit. in p. 35), ubi non satis convenienter apponeretur particula diminutiva si peccatum esset infinitum totaliter, seu secun­ dum utrumque elementum offensae et malitiae, quantumvis in solo esse morali, et ceteroquin clare exprimitur sequentibus verbis, De Malo, q. 2, a. 9, ad 5: “A bono infinito aliquis avertitur actu finito; et ideo peccatum essentialiter finitum est, licet habeat aliquam habi­ tudinem ad bonum infinitum”. De hac finitate essentiali et infinitate secundum quid quae invenitur in ipso actu aversionis a Deo, qui fundat offensam simpliciter infini­ tam, loquitur S. Doctor in 1-2, q. 87, a. 4, cum scribit: “Poena proportionatur peccato. In peccato autem duo sunt: quorum unum est aversio ab incommutabili bono quod est infinitum; aliud quod est in peccato, est inordinata conversio ad commutabile bonum; et ex hac parte peccatum est finitum, tum quia ipsum bonum commutabile est finitum, tum etiam quia ipsa conversio est finita; non enim possunt esse actus creaturae infiniti. Ex parte igitur aversionis respondet peccato poena damni, quae etiam est infinita; est enim amissio infiniti boni, scilicet Dei. Ex parte autem inordinatae conversionis respondet ei poena sensus, quae etiam est finita.” Rationes autem cojitrariae sententiae non tenent. Obicitur primo, S. Thomam docere peccatum esse infinitum ex parte aversionis, aversionem autem esse malum in ipso homine et identificari cum malitia. Respondetur S. Thomam non dicere ipsum actum aversionis esse infinitum, sed ex parte aversionis peccatum habere quod sit infinitum, quia ex hac parte habet quod sit offensa Dei ex qua desumitur infini­ tas, ut ipse explicat in Suppi., q. 13, a. 1, ad 1. Ipsa autem aversio in quantum est quidam actus malitiae et in quantum se habet ex parte hominis, est finita, sicut ipse actus conversionis seu ipse actus chari­ tatis, in quo consistit conversio. Ceterum objecta verba S. Thomae possunt etiam intelligi de infinitate secundum quid quae competit ipsi actui aversionis, ut constat ex eo quod in infinitate se tenente ex parte aversionis S. Doctor fundat similem infinitatem poenae damni (“quae etiam est infinita”), quae profecto est infinita secundum quid, sicut ipsa visio beatifica cujus est privatio. Obicitur secundo, malitiam peccati importare privationem omnium graduum gratiae, quia omnibus opponitur, necnon ipsius unionis hy­ postaticae cum qua est incompossibilis, gratiam vero secundum omnes DE SATISFACTIONE 71 suos gradus esse simpliciter infinitam et sine limite, et similiter unionem hypostaticam. Respondetur quod malitia peccati, secundum quod de facto est in animo, importat privationem gratiae consideratae abstractive secun­ dum suam essentiam, non vero positive secundum omnes suos gradus, secus ipsa non posset auferri nisi per infusionem omnium possibilium graduum gratiae. Ceterum, etiam si consideratur malitia modo abstracto et generali prout opponitur omnibus gradibus gratiae et importat infinitum et inexauribilem numerum et gradationem pecca­ torum, nondum habetur infinitas simpliciter sive in malitia sive in gratia, sed infinitas secundum quid, saltem in ordine morali, quia comparantur ad subjectum finitum et respiciunt Deum tantum ut objectum. Malitia peccati opponitur unioni hypostaticae non per se et immediate, sed per accidens et mediate, quia nempe opponitur gratiae, et ideo mensuratur ex gratia, cujus est privatio et quae est finita. Obicitur tertio, quodlibet peccatum esse summum malum, adeoque simpliciter infinitum, secus posset majus excogitari. Respondetur quodlibet peccatum, ut offensam Dei, esse summum malum et simpliciter infinitum, non vero ut malitiam afficientem homi­ nem finitum, et ceteroquin nullam de facto esse malitiam in homine qua major haberi non possit. Obicitur quarto, malitiam peccati privare bono morali totam natu­ ram intellectualem, in qua ipse Deus includitur et cujus bonum morale est simpliciter infinitum, adeoque ex hac saltem parte malitiam peccati esse simpliciter infinitam. Respondetur etiam peccatum veniale opponi toti naturae intellec­ tuali et tamen non esse infinitum. “Caeterum ista consideratio non videtur sufficiens ad infinitatem proprie, et determinate, sed solum analogice, et in confuso, quia intellectualis natura, ut comprehendit Deum, et creaturas intellectuales, non est positive infinita, sed abstractive; abstrahit enim analogice a finito et infinito. Ex hoc ergo, quod peccatum sit contra naturam intellectualem, ut sic, solum sequi­ tur, quod sit contra bonum intellectuale infinitum, analogice et inde­ terminate, et in communi, quod est esse infinitum secundum quid, non autem opponitur bono morali determinate, ut infinito, et prout est bonum Dei, sed bonum morale hominis.”36 Obicitur quinto, offensam Dei activam, seu peccatum consideratum ut malitiam, esse causam offensae Dei passivae, seu peccati considerati ''Joannes a S. Thoma, De Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 51, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1866, p. 20. 72 DE MATERIA POENITENTIAE proprie ut offensae, adeoque esse simpliciter infinitam, sicut est ista, secus causa esset minor effectu. Respondetur negando sequelam et rationem additam, eo quod non agatur de proprie dicta causa agente per influxum positivum. Nam “offensa passiva Dei non est aliqua forma positiva, sed privatio quae­ dam, indirecte ex actu peccaminoso resultans. Licet autem effectus positivus nequeat suam causam excedere, cum ab ea participet suam entitatem: effectus tamen privativus potest illam superare, cum non fiat proprie loquendo per influxum, sed magis per defectum ex parte principii. Quod satis liquet in ipso peccato actuali, quod pejus est, quam sua causa. Potestque insuper declarari exemplo: nam occidentes Christum causarunt immediate privationem vitae naturalis illius, et ex consequenti, atque indirecte privationem unionis hypostaticae ad sacram humanitatem [i.e. ut vivam et ut resultantem ex unione corporis et animae] : quae privatio fuit infinita moraliter in aestima­ tione prudentium, et pertinebat contrarie ad ordinem hypostaticum, sicut unio, vel forma, quam exclusit: atque ideo fuit simpliciter pejor, quam peccatum occidentium Christum, subjective, et formaliter in se ipso consideratum: quod sic acceptum nihil habuit, per quod posset infinitari simpliciter: fieri ergo potest, quod effectus privativus excedat in linea mali suam causam. Et hoc modo gravitas offensae passivae Dei excedit malitiam offensae activae contra ipsum. Quod si haec dicatur infinita causaliter; est additum diminuens, denotans solam infinitatem extrinsecam, sive ex parte termini, et effectus.”37 DECIMO, GODOI (De Incarnatione, disp. 1, §2, n. 28 et §9, n. 172 sq.)39 docet peccatum esse simpliciter infinitum non solum sub ratione offensae sed etiam sub ratione demeriti seu reatus poenae (quae ceterum ad rationem malitiae reduci potest, quatenus malitia stat generaliter pro peccato inquantum est malum hominis) ac proinde ex utraque infinitate deducendam esse impossibilitatem condigne satis­ faciendi; imo ex infinitate peccati sub ratione demeriti conatur pro­ bare ejus infinitatem sub ratione offensae, sequenti nempe argumento: ratio offensae est causa demeriti seu poenae, atqui peccatum est infini­ tum in ratione demeriti seu meretur infinitam poenam, ergo est etiam infinitum in ratione offensae, cum effectus non possit superare suam causam. Attamen kaec etiam sententia est excessiva et reicienda™ " Salmanticenses, Dc Incarnatione, disp. 1, dub. 2, §2, n. 22, Curs. Thcol., t. 13, Parisiis, 1S78, p. 27. ” Eum sequitur Gonet, De vitiis et peccatis, disp. 9, a. 7, § 3, quamvis contrariae sen­ tentiae videatur potius adhaerere, ibid., disp. 8, a. 8, η. 125 et 131 sq. ” Cf. Salmanticenses, Dc Incarn., disp. 1, dub. 3; De vitiis et peccatis, disp. 17, dub. n. 83 sqq.; dub. 4. DE SATISFACTIONE 73 Negatur scilicet peccatum esse condignum poena simpliciter infinita. Nam, primo, homo non potest solvere poenam simpliciter infinitam, cum poena se habeat ex parte subjecti et subjectum sit finitum; si autem non potest solvere, non potest habere debitum solvendi infini­ tam poenam, quia non datur debitum ubi non est potentia solvendi, juxta illud “ad impossibile nemo tenetur”; ergo peccatum nequit esse simpliciter infinitum in ratione demeriti. Quod autem homo nequeat sustinere poenam simpliciter infinitam constat etiam ex consideratione utriusque poenae quae debetur peccato, scilicet sensus et damni; poena enim sensus consistit in aliquo afflictivo naturae, ac proinde est necessario finita sicut ipsa natura, poena vero damni consistit in privatione visionis beatificae, nec proinde potest esse nisi simpliciter finita et secundum quid infinita sicut ipsa visio beatifica, cum quantitas privationis desumatur ex quantitate formae qua privat. Nec valet opponere poenam, tum sensus tum damni, quae peccato debetur, esse aeternam, adeoque simpliciter infinitam, saltem quoad durationem. Nam infinitas in sola duratione, quamvis sit infinitas simpliciter in ordihe durationis, est infinitas secundum quid in ordine poenae, quia non reddit poenam sub ratione poenae absolute et sine addito infinitam, nam ad rationem poenae pertinet etiam et praecipue intensio seu acerbitas. Idque patet a simili; nam etiam visio beatifica est aeterna, et tamen a nemine dicitur simpliciter infinita, eo quod ratio visionis beatificae consistat non in duratione visionis sed in ipsa visione, et ideo quamvis ejus duratio sit simpliciter infinita, non inde sequitur ipsam visionem esse simpliciter infinitam. Ceterum, aeternitas poenae non fundatur in demerito peccati, ut patet ex eo quod ipsum quoque peccatum veniale aeternaliter punitur in inferno, sed in obstinatione peccatoris seu in permanentia ipsius culpae; unde ex ipsa poenae aeternitate qua tali, non potest necessario deduci infinitas in demerito. Secundo, poena debetur ratione malitiae, non vero formaliter ra­ tione offensae, malitia autem est finita, ergo et debitum poenae seu demeritum. Ut enim jam dictum est supra contra Vasquez, non est confundenda poena cum satisfactione, nec meritum poenae cum debito satisfactionis; satisfactio enim debetur pro offensa et se habet ex parte offensi, poena vero debetur pro malitia et se habet ex parte subjecti quod peccat; idque patet tum ex fine, nam satisfactio ordi­ natur ad reparandum malum quod peccatum intulit alteri, poena vero dirigitur ad reparandam deordinationem in peccatorem inductam per peccatum; tum ex causa, nam satisfactio assumitur ab offendente et recipitur ab offenso, poena vero imponitur a judice vel ab offenso et 74 DE MATERIA POENITENTIAE suscipitur in offensore. Nec tamen inde negatur ipsam voluntariam assumptionem poenae ex parte peccatoris verti in rationem satisfac­ tionis, imo in omni satisfactione pro peccato includi essentialiter ra­ tionem poenalitatis, ut suo loco dicetur (art. 60, p. 259 sq.).40 Ad rem S. Thomas, Suppi., q. 99, a. 1, ad 6: “Poena respondet culpae proprie loquendo secundum inordinationem quae invenitur in ipsa, et non secundum dignitatem ejus in quem peccatur, quia sic cuilibet peccato responderet poena infinita intensione” (cf. De Malo, q. 2, a. 9, ob. 5 collata cum resp. ad 5). 0bides ex ipso S. Thoma: Suppi., q. 99, a. 1, corp.: “Potest et alia ratio assignari, quare poena culpae mortalis sit aeterna: quia per eam contra Deum, qui est infinitus, peccatur. Unde cum non possit esse infinita poena per in­ tensionem, quia creatura non est capax alicujus qualitatis infinitae, requiritur quod sit saltem duratione infinita.” Idem repetit S. Doctor in Opusc. 1, c. 187. In 2 Sent., dist. 42, q. 1, a. 5, sol. et ad 2: “Ratio quare mortale peccatum ad aeternam poenam obligat, potest sumi ex tribus. Primo ex parte ejus in quem peccatur, qui est infinite magnus, scilicet Deus, unde et oflensa illius infinita poena digna est: quia quanto est dignior in quem peccatur, tanto peccatum magis punitur. Secundo ex voluntate peccantis. Constat enim quod peccans mortaliter finem delectationis suae in eo quo mortaliter peccat, ponit, ut etiam Deum pro illo con­ temnat. Constat autem quod quicumque summe diligit aliquid sicut finem suae voluntatis, ex hoc ipso vellet semper sibi adhaerere; et ideo peccans mortaliter illo actu voluntatis quo peccatum mortale eligit, eligit peccato semper adhaerere, nisi per accidens retrahatur vel timore poenae, vel aliquo hujusmodi; sed si infinite adhaerere posset, semper adhaereret: et ideo in suo aeterno peccat, et propter hoc aeterna poena est dignus. Tertio ex ipso statu peccantis mortaliter, qui per peccatum gratia privatur; unde cum sine gratia non possit fieri remissio culpae, si in peccato mortali moriatur, semper in culpa remanebit, cum ulterius non sit gratiae susceptibilis. Manente autem culpa, semper est ob­ noxius poenae; alias remaneret aliquid inordinatum in universo: et ideo talis in aeternum punietur. . . Ex hoc [igitur] quod contra infini­ tum peccat, debetur sibi poena infinita. Non autem potest esse infinita ’’Ad rem Gonct: “Advertendum tamen est, quod licet offensae per se solum correspon­ dent satisfactio, tamen interdum per accidens contingit ei satisfieri per poenam: vel quia saepissime accidit quod eadem res sit poenalis et satisfactoria; vel quia offensus putat sufficienter sibi satisfactum iri, si quod ipse passus est videat sustinere offendentem; vel denique quia debitore non valente alio modo satisfacere, expostulat offensus poenam loco satisfactionis” (De vitiis et peccatis, disp. 8, a. 8, n. 132, Clypeus, t. 4, Parisiis, 1876, p. 392). DE SATISFACTIONE 75 acerbitate, quia in creatura finita non potest esse qualitas infinita; sed recompensatur per durationem infinitam, quia creatura rationalis dura­ tions in infinitum capax est.” Respondetur. Quidam tliomistae, ut Salmanticenses (De Incarn , disp. 1, dub. 3, § 2; De vitiis et peccatis, disp. 17, η. 83), Gonet (De vitiis et peccatis, disp. 8, a. 8, n. 130 sq.) et Billuart (De peccatis, diss. 7, a. 4, § 1) diversimode solvere conantur apparentem opposi­ tionem inter hos textus et verba S. Thomae (Suppi., q. 99, a. 1, ad 6), nuper citata pro nostra sententia. Aliqui dicunt S. Thomam docere quod ratione offensae debetur quidem homini poena simpliciter infinita, sed haec de facto nequit esse infinita in subjecto, secundum intensitatem, ac ideo applicatur tantum eo modo quo possibilis est, scilicet secundum infinitam dura­ tionem seu aeternitatem; quod quidem ad hoc reducitur ut dicatur demeritum quidem peccati esse simpliciter infinitum, ipsa vero poena esse finita. Sed haec explicatio reicienda est tum quia, ut supra dictum est, ipsa impossibilitas applicandi poenam simpliciter infinitam evacuat in demerito infinitatem simpliciter, cum ad impossibile non detur po­ tentia, nec id potuit latere acumini S. Doctoris; tum quia in supra relatis verbis S. Doctor explicite docet demeritum peccati mensurari non ex parte dignitatis divinae, “proprie loquendo”, sed ex parte malitiae hominis, quae est finita. Propterea alii, ut Salmanticenses et Billuart, dicunt S. Thomam in textibus objectis loqui non ex propria sed ex aliorum sententia. Sed haec responsio videtur voluntaria et oeconomica, nam id non apparet ex ipsa littera S. Doctoris, imo contrarium apparet saltem ex secundo ex objectis textibus. Ceterum, addunt iidem doctores quod, si dicatur S. Thomas loqui ex propria sententia, possunt ejus verba intelligi in sensu quodam improprio vel latiori, ita ut, cum dicit poenam deberi offensae, “non intelligat quod poena per se debeatur offensae, cum contrarium expresse doceat in resp. cit. ad 6 ejusdem art. sed per accidens, quia homo non potest aliter satisfacere quam per poenam” (Billuart), et cum videtur dicere peccatum esse meritorium poenae simpliciter infinitae, intelligatur in hoc improprio sensu quod “Deus satisfactionem infinitam sibi debitam, et non exhibitam posset conver­ tere in poenam tantum infligendo supplicii, quantum sibi debetur satisfactio” (Salmanticenses). Nobis videtur ex allatis textibus nihil confici contra expositam doc­ trinam et frustra quosdam insudare in explicanda littera S. Thomae. Nam S. Doctor in utroque textu objecto affirmat solam infinitatem poenae in duratione, seu ejus aeternitatem, quae, ut dictum est, est 76 DE MATERIA POENITENTIAE infinitas secundum quid in ratione poenae, eamque deducit ex infini­ tate offensae et ex consequenti demerito seu reatu ad poenam aeter­ nam; ex quo non sequitur peccatum esse simpliciter infinitum in ratione demeriti, sed secundum quid tantum, i.e. in ratione debiti poenae infinitae secundum quid seu secundum solam durationem. Propterea in 1-2, q. 187, a. 4, supra cit. (p. 70) S. Doctor ex duabus poenis quae debentur peccato, seu poena sensus et poena damni, primam vocat finitam (non obstante sua aeternitate), alteram dicit infinitam, eo tantum sensu quod respicit infinitum objectum per ejus amissionem et corresponde! peccato ut aversioni a Deo, adeoque infinitam secundum quid, sicut est ipsa aversio. Ceterum cum S. Thomas in objecto loco 2 Sent, dicit offensae infinitae deberi poenam infinitam, non accipit offensam formaliter (i.e. offensam sub ratione offensae) sed identice (i.e. id quod est offensa), seu intelligit malitiam, in qua est offensa, et cui proprie debetur poena, ut aequivalenter docet in 1-2, q. 87, a. 4 et explicite omnino asserit in Suppi., q. 99, a. 1, ad 6 supra citato. Ex dictis sequitur quod quando a S. Thoma aliisque passim doctoribus dicitur offensa peccati, ob suam infinitatem, mereri poenam in­ finitam, id intelligi potest et debet in sensu improprio, et quidem quadrupliciter: primo, quatenus si per absurdum homo esset capax poenae infinitae, eam mereretur, quia ejus malitia quantumvis finita, est fundamentum infinitae offensae; secundo, quatenus ipsa malitia peccati, quae fundat offensam, meretur poenam infinitam secundum quid, seu secundum aeternitatem, quae praeterea aeternitas includit simplicem infinitatem in duratione; tertio, quatenus ipsa infinita satisfactio quae proprie corresponde! et debetur offensae fit necessario per opera poenalia, ut dicetur in art. 60, et sic debitum infinitae satisfactionis aequi valet debito infinitae poenae; quarto, quatenus, si infinita ac debita satisfactio de facto non persolvitur, Deus potest eam commutare in extorsionem infinitae poenae, pro quanto haec infinitas esse potest in homine finito, et ita etiam potest explicari ac dici quod ipsa aeternitas poenae inferni debeatur indirecte in poenam peccati, quatenus Deus intelligatur de facto commutare non exhibitam sibi satisfactionem in poenam infinitam secundum durationem, quae nequit esse infinita secundum intensionem. Ad hanc ultimam rationem observant Salmanticenscs: “Quamvis poena directe et per se non correspondent offensae, quae Deo irro­ gatur, sed malitiae existent! in peccatore; indirecte tamen potest illi applicari, et cum ea adaequari: quia potest persona offensa, dum ei alia satisfactio non exhibetur, poenam aequivalentem loco satisfac­ tionis exigere: et judex debitorem compellere, ut eam poenam solvat, DE SATISFACTIONE 77 si alia via non satisfacit. Ut si quis debeat centum, nec sit solvendo, poterit creditor longo tempore illum incarceratum detinere, et satis­ factionem in hanc poenam commutare. Quod potissime locum habet in satisfactione, quae reddenda est non pro accepta pecunia, sed pro injuriis et offensis irrogatis sive Deo sive hominibus: quippe harum satisfactio per se postulat fieri per abjecta et poenalia.”41 UNDECIMO, SALMANTICENSES (De Incarn., disp. 1, dub. 2. 3 et 4; De vitiis et peccatis, disp. 7, dub. 2, n. 24—28; cf. ibid., disp. 17, dub. 3, n. 83 et dub. 4) docent peccatum esse simpliciter infinitum, et quidem tantum secundum rationem offensae, et ex hac sola infinitate posse deduci impossibilitatem condigne satisfaciendi, ita ut “si offensa Dei non esset simpliciter infinita, purus homo posset pro illa satisfacere ad aequalitatem atque ideo inconsequenter procedere omnes illos auctores, qui ex una parte negant gravem Dei offensam esse simpliciter infinitam, et ex alia parte affirmant purum hominem non posse pro illa aequalem satisfactionem offerre.”42 Haec sententia, quam ut veriorem assumimus, tria docet: primo, quod peccatum est simpliciter infinitum in ratione offensae, et hoc tenent, saltem ut probabilius, non pauci theologi praecipue inter thomistas, scilicet S. Thomas (infra cit.), Bonaventura, Capreolus, Cajetanus (supra relatus, p. 42, quamvis hanc infinitatem appellet secundum quid ut distinguatur ab infinitate in esse physico quam simpliciter appellat), Medina, Alvarez, Cornejo, Arauxo, Asturicensis, Godoi, Coninck, Hurtado, Joannes a S. Thoma, Gonet, Salmanticenses, Billuart, Hugon; secundo, quod peccatum est simpliciter in­ finitum in sola ratione offensae, non vero in ratione malitiae et demeriti, et hoc tenent iidem theologi, exceptis paucis uti Medina, Asturicensi, Cornejo, Godoi et Gonet supra relatis; tertio, quod tan­ tum ex eo quod peccatum est simpliciter infinitum, deduci potest im­ possibilitas condigne satisfaciendi, ita ut si peccatum esset tantum secundum quid infinitum, homo posset condigne satisfacere, et hoc negant Scotus, Durandus, Vasquez, Cajetanus, Lugo, Suarez, Joannes a S. Thoma, Billuart, juxta eorum explicationes supra relatas, admit­ tunt vero signanter Salmanticenscs, Gonet, Hugon. Secundum et tertium manent probata ex exclusione aliarum sen­ tentiarum quam hucusque prosecuti sumus; restat ut primum pro­ betur, ex quo robur accipit ipsum argumentum supra relatum ad probandam primam Conclusionem. "De vitiis ct peccatis, disp. 17, dub. 3, § 3, n. S3, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1S77, p. 387. "De Incarn., disp. 1, dub. 4, §3, n. 122. 78 DE MATERIA POENITENTIAE Ad cujus intelligentiam recole divisionem infiniti jam allatam in tractatu de Eucharistia (art. 52, tom. 2, p. 1069 sq.), juxta quam alia est infinitas in esse physico, quae competit soli Deo, et alia est in esse morali, quae desumitur non ex ipsa natura alicujus rei absolute considerata, sed prout subest alicui habitudini ad intellectum et voluntatem ac proinde potest convenire enti creato ex quadam sui relatione ad ens divinum quod est infinitum physice et independenter ab illa habitudine et consideratione. Haec autem moralis infinitas duplex est, juxta sensum qui tribuitur verbo “moralis”: alia nempe quae dicit habitudinem ad regulam morum (moralitatem intrinsecam ) per quam rectificatur ens in suo appetitu et operatione per adaequationem ad dictamen rationis, et haec iterum competit soli Deo ejusque appetitui et operationi; alia vero quae dicit habitudinem ad rectam aestimationem (moralitatem, ut aiunt, extrinsecam) et im­ portat valorem aestimabilitatis, in qua fundatur honorabilitas et correspondens honor quae ab aliis personis alicui tribuitur. Haec autem infinitas secundum aestimabilitatein potest esse vel secundum quid, si nempe provenit tantum ab extrinseco secundum denominationem a Deo tanquam ab objecto (nam quando aliquod praedicatum potest convenire intrinsece et extrinsece, si alicui subjecto convenit tantum extrinsece, recte dicitur convenire secundum quid), et ita infinita dicitur dignitas Maternitatis B. V., visionis beatificae, gratiae et vir­ tutum theologicarum, vel simpliciter, si nempe provenit ab intrinseco, etsi in solo ordine morali aestimabilitatis et ob solam conjunctionem cum esse divino. Et haec iterum infinitas est duplex: alia totalis, seu omni modo et sub omni respectu, quae competit soli Deo, qui in omnibus suis perfectionibus et attributis est infinitae aestimabilitatis et honorabilitatis; alia vero mere absoluta, seu sine addito et sine conditione diminuente, sed tamen sub uno vel altero respectu,13 et ita infinitae dicuntur humanitas Christi, quaelibet ejus operatio vel pars, sacrificium crucis, sacrificium Missae, ob suam physicam coniunctionem cum esse divino, quamvis in suo esse physico sint finitae aestima­ bilitatis et dignitatis. Dicimus ergo peccatum esse infinitum hoc ultimo modo, seu ampliori infinitate quam Maternitas B. V. et gratia sanctificans, seu simpliciter in esse aestimabilitatis et indignitatis, quamvis sub solo aspectu et ratione offensae divinae seu dehonorationis Dei, cum sit aliunde finitum tum sub physica ratione maculae et privationis gratiae, tum 41 Hanc distinctionem verbi “simpliciter” facit S. Thomas in 3 p., q. 50, a. 5, scribens: “Hoc quod dico simpliciter potest accipi dupliciter. Uno modo, secundum quod simpliciter idem est quod absolute; sicut ‘simpliciter dicitur, quod nullo addito dicitur' ut Philoso­ phus dicit [in fine lib 2 Top.]. . . Alio modo simpliciter idem est quod omnino vel totaliter”. DE SATISFACTIONE 79 sub morali ratione indignitatis in malitia et demerito. Idque probatur tum ex auctoritate S. Thomae, tum ex ratione et praecipue ex habitu­ dine peccati ad Deum, quatenus superat extrinsecam habitudinem ad objectum et importat quandam coniunctionem cum Deo in esse morali, gignens in peccato quandam intrinsecam infinitatem in eodem esse morali. S. Thomas in tribus locis supra citatis (p. 45-47) et aliis pluribus, affirmat peccatum habere infinitatem eamque deducit ex infinitate personae offensae, eo quod gravitas offensae crescit in proportione dignitatis ejus qui offenditur. Profecto ex ipsa nuda littera S. Doctoris nequit decidi quaestio an loquatur de infinitate simpliciter vel secundum quid; nec ceterum refert quod eam quandoque appellet diminutive “quandam infinita­ tem”, ut in duobus ex illis textibus (3 p., q. 1, a. 2. ad 3; In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2; cf. Suppi., q. 13, a. 1, ad 1), tum quia id referri potest ad exclusionem infinitatis simpliciter et totalis quae competit soli Deo (quo sensu posset vocari etiam infinitas secundum quid, ut de facto vocatur a Cajetano, In 3 p., q. 1, a. 2), tum quia eodem modo vocatur a S. Thoma etiam infinitas dignitatis humanitatis Christi quam tamen constat esse simpliciter infinitam (1 p., q. 25, a. 6, ad 4; 3 p., q. 29, a. 3, ad 4; In 2 Sent., dist. 9, q. 1, a. 8. ad 2; In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 3, ad 2; In 4 Sent., dist. 14, q. 1. a. 2. q. 1. ad 4; dist. 15, q. 1, a. 2, ad 1; q. 2, a. 1, q. 1), tum quia in tertio ex praedictis tribus locis (De Verit., q. 28, a. 2) et alibi (1-2, q. 87, a. 4. ob. 2 et corp.; In 4 Sent., dist. 14, q. 2, a. 1, q. 2, ad 4; dist. 16, q. 3, a. 2, q. 4) S. Doctor etiam vocat peccatum infinitum sine ulla particula diminuente. Unde mens S. Doctoris ex aliis capitibus detegenda est. Ex tribus autem rationibus mox fusius explicandis, apparet eum habere peccatum ut simpliciter infinitum in ratione offensae, scilicet primo ex ratione quam frequentissime affert quare peccatum sit infinitum, quia nempe gravitas offensae qua talis crescit in proportione dignitatis offensi; secundo ex ejus doctrina de necessitate satisfactionis simpliciter infini­ tae ad compensandam offensam peccati, cujus ratio nequit esse nisi quia peccatum est simpliciter infinitum: tertio, ex eo quod juxta S. Thomam peccatum mortale excedit in infinitum peccatum veniale ex parte aversionis a Deo (1-2, q. 75, a. 5. ad 1; In 4 Sent., dist. 16, q. 3, a. 2, q. 4 sol. et q. 2, a. 2, q. 3; ibid., q. 3, a. 2, q. 4 sol. et ad 5), quod quidem non esset, nisi mortale haberet infinitatem simpliciter, cum etiam peccatum veniale sit infinitum secundum quid. Opponunt adversarii sequentes textus S. Thomae: 80 DE MATERIA POENITENTIAE Suppl., q. 13, a. 1, ubi peccati infinitas comparatur cum infinitate satisfactionis puri hominis, quam constat esse infinitam secundum quid: “Sicut offensa habuit quandam infinitatem ex infinitate divinae majes­ tatis, ita etiam satisfactio accipit quandam infinitatem ex infinitate divinae misericordiae, prout est gratia informata, per quam acceptum redditur quod homo reddere potest.” In 4 Seni., dist. 17, q. 1, a. 3, q. 1, ubi infinitas peccati aequiparatur infinitati visionis beatificae, quae est secundum quid: “Sicut . . . beati­ tude futura infinitatem habet ex objecto, et per consequens facit actus suos meritorios aliquo modo infinitae virtutis, ut sint tali fini propor­ tionate ita offensa in Deum commissa habet quamdam infinitatem ex eo in quem commissa est; et ideo ad culpae remissionem non sufficit humana natura; et propter hoc oportet quod ad ejus remissionem, sicut ad merendum vitam aeternam, gratia infundatur.” Respondetur. S. Doctor comparat peccatum cum satisfactione et cum visione beatifica quoad hoc quod ex utraque parte habetur quae­ dam infinitas, non vero quoad modum habendi infinitatem. Idque patet ex ipso fine comparationis. In primo enim textu docet quod, quamvis peccatum sit infinitum (et quidem simpliciter), etiam tamen satisfactio habet ex acceptatione divina suam infinitatem (etsi secundum quid) et ideo homo potest satisfacere pro peccato, quamvis non ad condignitatem, quae sup­ pletur per ipsam divinam acceptationem. Quod quidem explicite de­ clarat ad mentem S. Thomae auctor Comm. super Sententias ad Hannibaldum, In 4 Sent., dist. 15, q. 1, a. 1: “Satisfactio aequatur offensae, prout est gratia informata, non per aequivalentiam, sed secundum acceptationem divinam: quia Deus ratione gratiae sic eam acceptat, ac si esset offensae aequivalens; et ita ex divina misericordia acceptante habet infinitatem, sicut ex divina majestate laesa, habet offensa infinitatem.” In secundo textu S. Doctor docet quod sicut ad merendum vitam aeternam requiritur infusio gratiae nec sufficiunt vires naturae, eo quod vita aeterna sit infinita, ita ad tollendam culpam quae est infinita, requiritur gratia; quae comparatio respicit infinitatem, non modum infinitatis. Ceterum, S. Doctor ibi non loquitur directe de satisfactione pro peccato, sed de justificatione a peccato; unde imme­ diatus sensus textus respicit non ipsam offensam peccati, sed ejus maculam et malitiam; et sic currit utique comparatio etiam quoad modum infinitatis, sed tunc textus impertinenter invocatur in hac quaestione quae est de simplici infinitate peccati in sola ratione offensae. DE SATISFACTIONE 81 PRIMA RATIO quare peccatum dicendum sit simpliciter infinitum desumitur ex impossibilitate condigne satisfaciendi pro peccato mor­ tali actuali, statuta in Conci, praecedenti. Si enim peccatum esset tantum secundum quid infinitum posset adaequari per satisfactionem actus charitatis, pariter infinitam, nec ulla alia ratio illius impossibili­ tatis assignari posset, tam ab extrinseco quam ab intrinseco excessu peccati, ut supra ostensum est in refutatione aliarum sententiarum. SECUNDA RATIO desumi potest ex essentiali differentia inter veniale et mortale in ipsa ratione peccati. Si enim mortale non esset simpliciter infinitum, sed tantum secundum quid, non differret essen­ tialiter a veniali in ipsa ratione peccati, sed tantum accidentaliter et secundum gradum, et a fortiori non haberetur inter mortale et veniale infinita distantia quae solet asseri a doctoribus; ratio est, quia etiam peccatum veniale est infinitum secundum quid seu ex parte objecti, jamvero inter duo infinita secundum quid non datur essentialis dif­ ferentia in ea ratione qua dicuntur infinita, nec a fortiori datur infinita distantia cum sint simpliciter finita. Ad rem S. Thomas, In 2 Sent., dist. 42, q. 1, a. 5, ad 1: “Conversio mortalis et venialis peccati non sunt proportionabiles: quia per unam adhaeretur rei temporali ut fini, per aliam ut ei quod est ad finem; et haec duo non sunt proportionabilia, quia non sunt ejusdem generis; proportio enim est commensuratio quantitatum ejusdem generis, ut dicitur in V Euclidis, defin. 3.” TERTIA RATIO accipitur ex paritate cum satisfactione Christi quae est simpliciter infinita. Nam ratio quare haec sit simpliciter infinita est quia se habet ex parte personae infinitae; jamvero etiam peccatum se habet ex parte personae infinitae. Nec valet discrimen inde desumere quod satisfactio se habet ex parce personae divinae tamquam in termino a quo, peccatum vero tanquam in termino ad quem; nam ipsa communis ratio se habendi ex parte divinae personae infinitae, seu ipsa ratio coniunctionis cum persona divina, quomodo­ cumque explicetur et dummodo non sit mera referentia ad extrinsecum objectum, sufficit ad simpliciter infinitandum utrumque, nec diversum modum coniunctionis influere potest nisi in diversum modum utrumque simpliciter infinitandi. Ceterum, ut mox explicabitur, tum satisfactio tum peccatum est quodammodo, quamvis diversa ratione, in ipsa persona divina tamquam in subjecto, juxta illud “Honor est in honorante, offensa vero in offenso”. QUARTA RATIO desumi potest cum S. Thoma (2-2, q. 65, a. 4) ex eo quod peccatum, laedens jus Dei, principis totius universi, laedit consequenter dignitatem multitudinis creaturarum simpliciter infinitae. ml  82 DE MATERIA POENITENTIAE Ad reni Joannes a S. Thoma: “Ille, qui laedit divinam majestatem per injuriam, ex hoc solum, quod divinam majestatem laedat, attingit omnem multitudinem creaturarum, ita quod ratione hujus crescat illa injuria infinite simpliciter. Hoc autem probatur ex singulari doctrina S. Thomae 2 2, quaest. LXV, art. IV, ubi inquit: ‘Quod quanto aliqua injuria in plures redundat, caeteris paribus, tanto gravius est peccatum, et inde est, quod gravius est peccatum si quis percutiat principem, quam privatam personam, quia redundat in injuriam totius multitu­ dinis.’ Sic S. Thomas, unde sumitur argumentum, et confirmatio prae­ fatae doctrinae. Nam injuria facta principi, ex eo est gravior, quam injuria facta homini privato, quia injuria principis redundat in in­ juriam totius multitudinis: princeps si quidem est caput totius multi­ tudinis, et consequenter summum totius multitudinis, atque adeo eo laeso laeditur tota multitudo. Cum ergo Deus sit princeps omnium creaturarum in infinitum omnes excedens, qui injuriam infert Deo, redundat ejus injuria in totam multitudinem creaturarum, etiamsi omnes possibiles essent productae per impossibile; omnes enim quan­ tum est de se, sufficiens est peccatum injuriare, et consequenter induit infinitatem injuriae simpliciter, quia attingit infinitas creaturas in­ juriando, licet modus injuriae ex parte injuriantis, et in modo laedendi Deum in praeceptis suis, et displicendi ipsi possit crescere magis vel minus, secundum quod injurians majori conatu peccat, aut circa majus objectum, seu praeceptum.”44 “Cum [igitur] jus divinum, ut honoretur a creaturis rationalibus sit fundatum in suprema ejus majestate, et dignitate, injuria attingens hoc jus pertinet ad ordinem infinite superantem omnem dignitatem creatam, et non solum superantem, sed etiam laedentem omnes digni­ tates creatas, ex eo quod laedit jus divinum. Et ex hac parte habet sufficientem rationem, ut in genere injuriae dicatur simpliciter, et absolute, id est, sine addito injuria infinita, quia laedit infinitam majestatem tali modo quod sufficit ad laedendum omnem multitudinem creaturarum, et consequenter dignitatem creaturarum, non tamen laedit ipsam majestatem Dei omni modo, quo injuriabilis est, et ex parte hac deficit ab infinitate simpliciter, prout ly simpliciter est idem quod omnibus modis tale.”45 QUINTA AC FUNDAMENTALIS RATIO, ad quam aliae re­ ducuntur, est ea quam continuo proponit S. Thomas, quia scilicet gravitas offensae crescit in proportione cum dignitate personae offen­ sae; ex quo sequitur quod cum dignitas Dei sit simpliciter infinita, gravitas offensae Dei sit etiam simpliciter infinita. “De Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 35, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p 17 sa 4S Ibid., p. 17. DE SATISFACTIONE 83 Cujus rationis sensus ac robur ut recte perspiciatur, sic in forma argumenti proponi potest. Gravitas offensae mensuratur ad strictam et arithmeticam aequalitatem cum dignitate personae offensae. Atqui dignitas Dei est simpliciter infinita. Ergo offensa Dei est simpliciter infinita. Probatur major. Gravitas alicujus passionis vel privationis men­ suratur ad strictam et arithmeticam aequalitatem ex perfectione sub­ jecti cui inest, nam privatio tota dicitur et intelligitur a forma qua privat. Atqui offensa, ex una parte est quaedam laesio seu privatio debiti honoris, et ex alia parte est in ipsa persona offensa tanquam in subjecto, juxta notum effatum theologorum et sensus communis ‘Offensa est in offenso, honor vero in honorante”. Ergo gravitas offen­ sae mensuratur ad strictam et arithmeticam aequalitatem ex perfec­ tione seu dignitate personae offensae. Veritas illius asserti “Offensa est in offenso, tamquam in subjecto”, in quo residet vis et cardo totius argumenti, imo et ipsius sententiae qua docemus peccatum esse simpliciter infinitum, ostenditur ex con­ sideratione propriae indolis offensae. Quamvis enim offensa produca­ tur per physicam actionem offendentis, quae dicitur offensa activa quaeque residet in offendente et mensuratur ab ejus conditione et dignitate, tamen ipsa offensa formaliter accepta (offensa passiva) non consistit in ipsa actione sed resultat ab ea, tanquam moralis effectus ejus, et est in persona offensa tamquam in subjecto, quamvis non physice sed moraliter, juxta suam naturam, quatenus in ordine com­ munis aestimationis subjectum offensum afficit in seipso per priva­ tionem debiti honoris. Nam, cum offensa consistat in privatione hono­ ris et in passione damni, ille vere dicitur in seipso suscipere offensam et esse ejus subjectum, qui vere patitur damnum et privatur honore; nec potest assignari aliud subjectum offensae. Inde intelligitur vis allati argumenti. Peccatum nempe, procedens a creatura ut actus ejus ac proinde finitus in ratione malitiae et demeriti, fundat et producit indirecte effectum formalis offensae, tam­ quam formam resultantem in ipso Deo, sicut in subjecto in ordine morali, non quatenus nempe Deus afficiatur aut damnificetur in suo esse physico, sed in suo esse morali quod habet prout est subjectum jurium et honoris et prout qua tale subest communi judicio et aesti­ mationi. Positis enim ex una parte jure atque honore divino et ex alia parte actu peccati ejusque oppositione cum illo jure et honore (in quo malitia consistit) resultat fundamentum ut in communi aestima­ tione, seu in ordine morali, Deus se habeat in se ut laesus et offensus, et sit morale subjectum quod afficitur et damnificatur per offensam. 84 DE MATERIA POENITENTIAE Et, ut praecludatur via praecipuis adversariorum instantiis, exinde intelligitur differentia inter actum charitatis et peccatum in utriusque relatione ad Deum et in utriusque infinitate, quae inde resultat, et similiter convenientia simul et discrepantia inter modum quo humani­ tas Christi ejusque actiones evadunt simpliciter infinitae et modum quo peccatum ex sua peculiari et morali coniunctione cum Deo accipit eandem infinitatem simpliciter. Actus charitatis nempe (et similiter gratia sanctificans, omnis virtus theologica, actus virtutis Poenitentiae seu contritio, malitia peccati mortalis, peccatum veniale, visio beatifica, Maternitas B. V.) respi­ ciunt Deum ut merum objectum aut terminum et dignificantur seu infinitantur a Deo tanquam ab objecto vel termino. Objectum autem in finit in actum non immediate et intrinsece, sed mediate et ab extrinseco, terminando nempe habitudinem operationis ad ipsum, per quam actus immediate et intrinsece constituitur. Ea autem habitudo et ille actus est finitus in se et in suis principiis, intellectu nempe et voluntate. Unde Deus dignificat et infinitat actum charitatis, ab extrinseco, et modo mediato et limitato, et ideo nequit ei communicare infinitatem simpliciter, seu absolute et sine addito aut conditione, sed solam infinitatem secundum quid. E converso offensa peccati respicit Deum non ut objectum sed ut subjectum in ordine morali, et ideo qualificatur et infinitatur a Deo ab intrinseco et immediate, tamquam a morali subjecto privationis in qua ipsa consistit, vel ab aliqua perfectione divina, seu honore Deo debito, tanquam a forma qua privat; unde infinitatur simpliciter. Et ratio differentiae est quia quoties causa infinita influit immediate et ex se sola, communicat effectui totam suam vim, cum vero influit per medium aliquod finitum, ejus vis limitatur juxta conditiones hujus medii; quod quidem contingit quoties causa infinita influit ad modum objecti, ut in actum charitatis, nam objectum non est unica nec im­ mediata causa et mensura actus, sed hic procedit et dependet a pluri­ bus principiis, ut in casu charitatis, a finito intellectu et voluntate. Humanitas Christi ejusque operationes (inter quas ipsa sacrificia Crucis et Missae) sunt pariter simpliciter infinitae, et quidem ob immediatam et intrinsecam earum coniunctionem cum persona divina, eas dignificante et infinitante; sed modus quo ita infinitantur est diversus a modo quo infinitatur peccatum, juxta indolem coniunctionis cum persona divina, quae est ordinis physici seu substantialis unionis hypostaticae. Peccatum enim infinitatur a Deo, tanquam a subjecto morali et infinitate quadam privativa, quatenus Deus habet rationem formae contrariae, mensurantis quantitatem privationis sibi opposi- DE SATISFACTIONE 85 tae; humanitas vero Christi ejusque actiones infinitantur a Persona Verbi, tanquam a subjecto physico, vel melius tanquam a principio a quo humanitas sustentatur et actiones procedunt (actiones enim sunt suppositorum), et infinitate quadam positiva, qua actiones illae acci­ piunt dignitatem et moralem valorem meriti et satisfactionis; propterea ipsae induunt perfectiorem rationem infinitatis in ordine moralitatis ac proinde ad finem satisfactionis compensant infinitatem peccati non solum aequivalenter sed superabundanter. Ad rem Gonet: “Ratio . . . discriminis [inter actum charitatis et offensam Dei in ratione infinitatis] patet ex supra dictis: nam bonitas infinita Dei ad actum charitatis comparatur ut objectum; persona autem offensa comparatur ad injuriam ut illius subjectum morale, id est in ordine ad aestimationem prudentum: in hoc autem subjectum ab objecto distinguitur, quod illud totum, quod ex se potest communi­ cat actui; secus autem objectum, sed per commensurationem ad conatum actus, et influxum principii: et ideo licet divina bonitas actui charitatis, quem terminat, infinitam dignitatem non conferat; Dei tamen infinita majestas dat offensae gravitatem infinitam sim­ pliciter: sicut infinita dignitas personae Christi actionibus ejus Theandricis, et supra Verbi suppositum reflexivis, conferebat valorem meritorium, et satisfactorium, in esse moris simpliciter infinitum, ut in tractatu de Incarnatione contra Scotum et ejus discipulos osten­ demus. Ex quo intelliges, quod sicut persona Verbi, quia subjectum est actuum qui ab humanitate Christi eliciuntur, est in genere moris forma, tales actus dignificans, et infinito modo meritorios et satisfactorios constituens: ita quia Deus est subjectum morale offensae in peccato mortali repertae, habet rationem formae moralis talem offen­ sam gravificantis. Unde inter actum charitatis, et peccatum mortale in ratione offensae, aliud discrimen reperitur, consistens in eo quod objectum actus charitatis, non se habet ad illum ut forma moraliter denominans, sed tantum ut objectum terminans: persona autem of­ fensa, non ut terminans tantum sed ut forma denominans et consti­ tuens, ad offensam comparatur; et ideo offensa non solum extrinsece et terminative dicitur infinita, id est terminata ad personam infinitam, sed absolute et simpliciter, sumpta denominatione a forma infinita, illam moraliter informante.”40 RESPONSIO QUOAD CONCL. 1, qua docetur impossibilitas condignae satis­ factionis. “De vitiis et peccatis, disp. 9, a. 7, n. 166, Clypeus, t. 4, Parisiis, 1876, p. 429. 86 DE MATERIA POENITENTIAE Obj. 1. S. Thomas in Suppi., q. 13, a. 1, ad 1 (supra cit. in art. 48, p. 35) videtur concedere quod purus homo possit de condigno satis­ facere pro mortali. Nam obicienti quod satisfactio importat aequali­ tatem et ideo homo per suam actionem quae est finita non potest satis­ facere pro peccato quod est infinitum, respondet etiam actionem homi­ nis habere infinitatem, adeoque posse satisfacere. Rcsp. S. Doctor non loquitur de possibilitate satisfactionis condig­ nae, sed tantum congruae; nam dicit actionem hominis per infinitatem “acceptam ex infinitate divinae misericordiae, prout est gratia infor­ matam” fieri talem ut Deo “acceptum reddatur quod homo reddere potest”. Instes. In fine ejusdem textus S. Thomas, alio modo explicans quod prius dixerat, addit quod homo per gratiam “satisfacit virtute meriti Christi, quod quodammodo infinitum fuit. Et hoc in idem redit quod prius dictum est, quia per fidem Mediatoris gratia data credentibus est. Si tamen alio modo gratiam daret, sufficeret satisfactio per modum praedictum.” Ubi S. Doctor videtur docere quod homo non magis obtinet a Christo quam gratiam per quam satisfacit, ita ut si eam haberet non ex Christo, posset eodem modo satisfacere. Atqui ex vir­ tute Christi homo satisfacit modo condigno. Ergo homo potest absolute de condigno satisfacere ex viribus gratiae sibi datae a Deo, quamvis in praesenti ordine non possit, eo quod gratia ex qua satisfacit, non sit gratia sua sed Christi. ! Rcsp. Negatur minor hujus rationis. Quamvis enim ipse Christus satisfaciat pro nobis de condigno, imo et de toto rigore, nos tamen per gratiam acceptam a Christo, non satisfacimus de condigno pro mortali sed tantum de congruo, nec satisfactio Christi elevat nostram satisfactionem ad ordinem suae satisfactionis (non enim id possibile est cum agatur de distincto actu satisfactionis; quod si ceteroquin id esset possibile, redderet satisfactionem nostram non tantum de con­ digno sed de toto rigore), sed facit ut accipiamus gratiam ex qua modo nostro, seu congrue, satisfacere possimus. Quod si inquiras: quid ergo facit satisfactio Christi et quomodo per eam condigne remittitur peccatum nostrum, si adhuc hoc relin­ quitur satisfaciendum per nostram satisfactionem congruam?, respon­ detur quod satisfactio Christi ita condigne compensavit offensam Dei ut propter istam compensationem auferatur impedimentum offensae quantum ad hoc quod detur nobis gratia ex qua fit acceptabilis Deo congrua satisfactio hominis, loco condignae satisfactionis quam nos ipsi reddere deberemus. Unde satisfactio Christi non tollit nostram DE SATISFACTIONE 87 satisfactionem sed fundat, nec adjacet ei, sed complet, ita ut ex nostra et Christi satisfactione ascendat ad Deum veluti unica compensatio, condigna ex parte Christi, congrua et parte nostri prout fundamur in Christo. Hoc latiori sensu dici potest nostram satisfactionem, concretive cum satisfactione Christi et prout efficimur cum eo unum corpus mysticum, esse condignam, imo de toto rigore justitiae. Ad quem sensum referri possunt haec verba S. Thomae: “Quia omne imperfec­ tum praesupponit aliquid perfectum, a quo sustentetur, inde est quod omnis puri hominis satisfactio efficaciam habet a satisfactione Christi" (3 p., q. 1, a. 2, ad 2). “Meritum hominis est efficacius quam meritum angeli ... in quantum merita nostra efficaciam habent ex merito Christi, cujus gratia est quodammodo infinita: ‘nusquam enim angelos apprehendit, sed semen Abrahae’, Hebr. II, 16, et ideo magis possunt homines virtute meriti transferri in gradum altioris naturae quam etiam angeli” (In 2 Sent., dist. 9, q. 1, a. 8, ad 2). CAIETANUS, praefata verba S. Thomae in 3 p., q. 1, a. 2, ad 2, aptissime commentons, scribit: “Christus Dominus, secundum veritatem, dupliciter causât satisfactionem nostram: primo, ut causans caritatem et gratiam in nobis, qua satisfactio nostra acceptatur; secundo, ut satisfactor perfecte pro peccatis totius mundi. Et ex hoc, satisfactio mea habet ex duobus capitibus efficaciam: primo, ex caritate in me. qua fit et est Deo accepta; secundo, ex hoc quod innititur super satisfactione Christi. Et quoniam neutro modo satisfactio mea est sufficiens sim­ pliciter, sed secundum acceptationem, quia caritas se tenet ex parte Dei acceptantis, et communicatio satisfactionis Christi misericorditer mihi fit, non transferendo aequalitatem simpliciter in meam satisfactionem, sed plus et minus participantem Christi satisfactionem constituendo; ideo non est sensus huius litterae quod satis­ factio mea habeat efficaciam aequalitatis simpliciter ex satisfactione Christi . . . ; sed est sensus quod habet ex satisfactione Christi efficaciam sicut imperfecta par­ ticipative habent a perfectis esse et posse, sicut ignita habent ab igne efficaciam. . . “Consideravit quoque. . . Auctor [In Suppi., q. 13, a. 1, ad 1] satisfactionem meam ut est ex merito Christi per communionem gratiae et caritatis, et ideo dixit quod, si aliunde gratiam quis haberet, eodem modo, scilicet secundum ac­ ceptationem, satisfaceret. Hic autem altius et formaliter contemplatus est satis­ factionem Christi ut perfectam simpliciter in ordine satisfactionum. Et addidit priori doctrinae quod hinc omnis puri hominis satisfactio sustentatur super satis­ factione Christi. Ita quod, si quis aliunde gratiam haberet non ut membrum Christi, satisfactio ejus esset secundum acceptationem ex divina misericordia per caritatem gratificante illam, sed non haberet efficaciam ex satisfactione Christi: et ideo imperfectior esset. Mea autem satisfactio, quia membrum Christi sum. efficax est et ex caritate et ex satisfactione Christi. Et quia ex Christi capite et nobis membris constituitur una persona mystica, ideo satisfactio mea, coniuncta satisfactioni Christi, fit aequalis simpliciter ut est satisfactio mysticae personae. Imo et quandoque supcrexcedit : iuxta illud ad Coloss. I: ‘Adimpleo ea quae desunt passionum Christi in carne mea pro corpore eius, quod est Ecclesia’.” Obj. 2. Condigna satisfactio consistit in reddendo totum quod de­ betur. Jamvero homo potest reddere Deo totum quod debet; nam 88 DE MATERIA POENITENTIAE imprimis potest facere quod sibi possibile est, adeoque potest reddere totum quod debet, non enim tenetur ad impossibile; secundo, potest reddere Deo totum quod abstulit, adeoque potest reddere totum quod debet, non enim ad amplius tenetur quam ad reddendum quod abstulit. Ergo potest condigne satisfacere. Resp. Primo, ex hoc quod homo facit quod sibi possibile est, ex­ cusatur quidem a peccato non faciendi totum ad quod tenetur, sed non propterea ejus satisfactio vel redditio evadit aequalis et condigna, quamvis ex divina acceptatione possit inaequalis ejus satisfactio suscipi, loco aequalis. Sic qui debet mihi viginti et solvit decem quia non amplius potest, excusatur a non reddendo magis, sed non ideo dici potest totum reddere quia reddit totum quod potest. Secundo, homo potest, v.g. per actum charitatis, reddere Deo totum quod abstulit ex parte hominis seu malitiae, sed non totum quod abstulit ex parte Dei seu offensae, ut supra in argumento explicatum est. Proprie loquendo, peccatum non consistit in ablatione seu furto, sed in destructione seu in inducendo duplicem privationem, alteram in homine, per maculam malitiae auferentem ordinationem hominis ad ultimum finem, alteram in Deo, per offensam auferentem honorem seu jus divinum. Unde satisfactio non consistit proprie in restitutione, sed in reparatione duplicis rei destructae et in inductione duplicis formae ablatae. Jamvero actus charitatis reparat quidem destructam ordinationem hominis ad Deum, sed nequit aequaliter reparare hono­ rem ablatum, ob istius improportionem cum honore quem ipsa offerre potest; reparat nempe malitiam, sed non reparat offensam, ad aequali­ tatem, in qua offensae reparatione maxime satisfactio consistit. Cete­ rum, si velimus satisfactionem concipere ad modum cujusdam resti­ tutionis, dicimus per actum charitatis restitui Deo quod ei pertinet ex parte hominis, seu ordinationem animi ad ultimum finem, sed non totum quod ei pertinet ex parte suipsius, scilicet suum honorem, imo ipsam rationem ultimi finis, quae non consistit proprie in praedicta animi ordinatione ad ultimum finem sed illi praesupponitur ex parte Dei, tamquam intrinsecum attributum, quaeque secundum moralem aestimationem ablata est a Deo et translata ad creaturam. Obj. 3. Id quod offensa addit ad malitiam peccati est contemptus divini juris et divinae legis. Atqui hic comtemptus est aliquid finitum cum consistat in non reddendo Deo debitum honorem, qui honor est finitus utpote actus creaturae. Ergo non repugnat quod homo, per actum charitatis proportionate intensum, condigne satisfaciat reddendo honorem pro honore denegato. Et confirmatur minor ex eo quod si DE SATISFACTIONE 89 daretur alius Deus qui Deum offenderet, illius offensa ideo esset ali­ quid infinitum, seu infinita dehonoratio, quia perpetraretur ab ente infinito. Resp. Contemptus juris divini ejusque dehonoratio, prout est ex parte creaturae, est ipsa malitia peccati, quae dicitur offensa activa vel, si placet, dehonoratio activa; proprie dicta vero et formalis offensa est aliquid subsequens quod se habet ex parte Dei, et concipitur ut aliquid passivum quod moraliter patitur ipse Deus (offensa passiva). Hoc autem excedit actionem creaturae, quia est ultra ipsam, quamvis sit ratione ipsius; nec potest compensari seu auferri per novam bonam actionem creaturae, ex qua resultaret honor Dei, nam hic honor qua talis remaneret ex parte creaturae nec respiceret Deum nisi ut objectum, ac proinde esset finitus, dum e contra dehonoratio, resultans ex mala actione peccati, se habet ex parte Dei ac veluti transit in subjectum divinum, accipiens inde proportionalem quamdam superioritatem, quae ab illo honore adaequari non potest; honor enim se habet et mensura­ tur ex parte honorantis, offensa vero ex parte personae offensae. Nec valet opponere quod homo potest reparare quod destruxit, cum destruere et reparare correlative se habeant; nam falsitas hujus asser­ tionis mille exemplis ostendi potest, quibus convincimur facilius esse destruere quam reparare. Ut enim habet axioma, “Bonum ex integra causa, malum ex quocumque defectu”; unde, ait S. Thomas, “homo potest facilius in actum malum quam in actum perfecte bonum; quia plura requiruntur ad bonum quam ad malum, quod ex uno singulari defectu contingit” (In 3 Sent., dist. 20, a. 2, ad 2).4' Quod autem additur, in confirmatione, de Deo Deum offendente, nihil probat nisi quod in eo casu offensa esset infinita duplici modo, i.e. etiam ex parte offendentis et in ratione malitiae, adeoque non solum infinita sed omni modo infinita. Ex parte autem Dei offensi non esset magis infinita quam offensa hominis, quia eadem infinita per­ sona offenderetur; imo offensa hominis dici potest sub aliquo respectu major, ob majorem distantiam ipsius a Deo, quemadmodum major esset offensa illata principi a plebeio quam ea quae infertur ab alio principe aequalis dignitatis. Ad rem JOANNES A S. THOMA: “Honor, qui est in honorante potest du­ pliciter considerari. Uno modo quantum ad redditionem honoris ex parte honorantis, et sic totum, quod homo potest Deo reddere, est quid finitum, et inferius ad ipsam Dei dignitatem: alio modo quantum ad jus, quod habet Deus ut sibi reddatur ab honorante ille parvus honor, et ne dehonoretur a creatura, quod aliis c Pscudo-Dionysius Alex., De div. nom., c. 4, § 30 sq.: “Bonum cx una integraque causa exsistit, malum autem ex multis partialibusquc defectibus. . . Bonorum causa una est. Si bono malum est contrarium, malorum causae multae sunt” (M.G. 3, 730sq.). 90 DE MATERIA POENITENTIAE verbis dici potest, quod honor, vel consideratur quantum ad id quod exhibetur, vel quantum ad rationem, et fundamentum exhibendi ex parte Dei. Si primo modo consideretur, est quid finitum; si secundo modo, est quid infinitum: sicut domi­ nium Dei est infinitum, non ex parte rei possessae, quae sunt creaturae, sed ex parte juris possidendi. Homo ergo reddendo honorem nunquam adaequat jus, quod habet Deus ut honoretur, quia ob suam infinitam excellentiam, non potest a creatura ei reddi aequale. z\t vero offendendo adaequat jus Dei, quia totum Deum deserit, et ei praeponit creaturam in suo affectu; ad hoc autem, ut in nullius affectu, seu actione, Deus postponatur creaturae, habet Deus jus infinitum, fundatum in excellentia infinita. . . "Si per impossibile imaginaremur Deum offendi ab altero Deo, illa esset offensa infinita, pluribus modis quam nostra, seu alio modo, scilicet ex parte conatus, et intensionis infinitae, aut ex effectu aliquo infinito, non tamen ex hoc tollitur, quod offensa humana in aestimatione morali, et in genere injuriae, sit simpliciter absolute infinita fut explicatum est) imo in hac ratione injuriae, et moralis aestimationis, offensa facta ab homine, est major quam ab alio Deo facta, quia est a viliori persona, et postponit Deum creaturae, non autem postponit Deum Deo. Unde ex hac parte esset major moraliter, licet altera esset major, quasi physice, et intensive.”48 Obj. 4. Condigna satisfactio habetur cum aliquid offertur offenso quod non minus ei placet quam displicuit offensa. Jamvero actus pro­ cedens a gratia sanctificante non minus placet Deo quam displicet peccatum; nam per gratiam sanctificantem homo redditur sanctus, justus et simpliciter gratus Deo. Resp. Gratia sanctificans, per quam de facto tollitur peccatum se­ cundum omnes suas rationes, dupliciter considerari potest, nempe ut justificativa, seu prout aufert peccatum in ratione malitiae, et ut remissiva, seu prout aufert peccatum in ratione offensae. Primo modo, gratia adaequat et ex se aufert malitiam peccati, et tantum Deo placet quantum displicuit peccatum; secundo vero modo, gratia non adaequat offensam peccati, nec illam aufert secundum se et ex intrinseca commensuratione, sed in quantum est effectus divinae largitatis accep­ tantis finitam bonitatem ipsius gratiae et inaequalem et congruam satisfactionem pro infinita indignitate peccati, quae proinde multo magis displicet Deo quam placeat gratia. Ceterum, non est imaginandum quod Deus prius infundat gratiam, quae solum rectificet hominem auferendo malitiam quin simul auferat offensam, et postea addat extrinsecum favorem remittentem offensam, vel acceptantem ipsum actum gratiae in congruam satisfactionem pro offensa; sed ille extrinsecus favor praecedit infusionem gratiae, ita ut gratia, procedens ex favore et liberalitate Dei, descendit in hominem, simul auferens malitiam et offensam, auferens tamen malitiam ex vi propria oppositae formae, auferens vero offensam non ex propria vi ** Dc Incarnatione» disp. 1, q. 1, a. 2, n. 60-62, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 26 sq. DE SATISFACTIONE 91 et çommensuratione, sed formaliter prout procedit ex divino favore et ex remissiva acceptatione. Ad rem JOANNES A S. THOMA: “Supponit . . . gratia favorem gratuitum remissionis, ct misericordiae gratuitae abluentis, et ratione illius plene sanctificat, excludendo peccatum, et in ratione mali, et in ratione injuriae. Ita tamen, quod injuria per remissionem, intrinseca macula per renovationem interiorem excludatur; non vero renovatio interior dat valorem satisfaciendi ad aequalitatem pro injuria; nec gratia ratione solius renovationis remittit peccatum, sed ut est effectus dilecti­ onis gratuitae. Et ita posita gratia in subjecto non displicet amplius subjectum, neque est offensum Deo; posita gratia, ut remissiva est, et renovativa, concedo; posita ut tantum renovativa intrinsece, sine remissione tamen Dei. nego. Sic enim adhuc manet ratio injuriae ad aequalitatem reducenda, vel gratis remittenda. Unde si per impossibile Deus poneret gratiam intrinsece renovantem in anima, et nollet remittere offensam, sine aequali satisfactione, aut mere gratis, ille homo perpetuo maneret exclusus a regno, quod est signum non esse sublatam offensam, sicut patres in limbo manserunt quousque injuria peccati satisfacta est per Christum, licet ipsi essent justi, et nihil purgandum haberent, et si Christus non veniret, perpetuo ibi manerent.”·*0 “Unde ad gratiam pertinet tollere peccatum, etiam in ratione offensae secundum quod subjecto confert remissionem peccati, procedendo a Deo. ut effectus gratuitae dilectionis, ct placationis illius; unde habet pro effectu formali intrinsece tollere offensam, non quomodocumque, sed per modum gratuitae remissionis, et non aliter, quia gratia non tollit offensam, nisi ut est effectus procedens a gratuita dilectione Dei remittentis peccatum; ergo neque confert subjecto hunc effectum formalem, nisi per modum gratuitae condonationis, neque enim confert illum, nisi ut gerens vices illius dilectionis gratuitae, cujus est effectus, et a qua procedit; unde dicit 5. Thomas, quaest. XVIII de veritate, art. II ad sextum; ‘Quod hoc ipsum, quod est Deum non imputare nobis nostra delicta, ex consequenti relinquit in nobis aliquid, per quod a reatu praedicto digni sumus absolvi, et hoc est gratia.' Solum ergo pertinet ad illam, tollere rationem offensae formaliter gratuito, non tollere offensam formaliter satisfactive.”50 Obj. 5. Non repugnat quod Deus conferat puro homini gratiam sanctificantem simpliciter infinitam. Atqui in eo casu actus procedens a gratia esset condigne satisfactorius, utpote simpliciter infinitus eadem ratione ac illa gratia. Ergo non repugnat quod purus homo condigne satisfaciat pro offensa peccati, etiam si haec dicatur simpliciter infinita. Rcsp. Negatur major. Repugnat enim actualis existentia alicuius qualitatis simpliciter infinitae; idque confirmatur etiam a signo, nam si talis gratia possibilis esset collata fuisset humanitati Christi, quippe cui maxime convenit omni gratia decorari, et tamen, ut ostenditur a theologis in tractatu De Verbo Incarnato, gratia creata Christi est finita et limitata. Ceterum, dimissa majori, negatur minor argumenti; nam, etiam si daretur talis infinita gratia, adhuc non valeret fundare condignam satisfactionem pro peccato mortali, quia quidquid ab ea ”Dc Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 68, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1866, p. 28 sq. “Ibid., n. 45, p. 21. 92 DE MATERIA POENITENTIAE procederet esset finitum et se haberet ex parte creaturae cui commen· suraretur, dum peccatum se habet ex parte Dei et commensuratur in sua indignitate ab infinitate dignitatis Dei, imo, ut diximus in Conci. 2, est secundum se simpliciter infinitum. Obj. 6. Sicut Adam peccando meruit filiis privationem gratiae, ita, si non peccasset, meruisset omnibus collationem gratiae; si autem homo potest alteri mereri primam gratiam, potest etiam de condigno satisfacere pro offensa, nam infusio gratiae est incompossibilis cum permanentia offensae. Resp. Imprimis peccatum Adami non necessario concipiendum est ad modum meriti seu causae moralis relate ad privationem gratiae in filiis, sed melius dicitur mera conditio amissionis gratiae. Secundo, quidquid sit de ipsa privatione illius gratiae, certum est quod ejus collatio, in hypothesi quod Adam non peccasset, non esset effectus meriti Adami, quia Deus non promisit se daturum aliis hominibus justitiam originalem ob merita Adami, sed omnino gratuito, sub con­ ditione tamen quod primus homo non peccaret. Tertio, etiam si collatio illius gratiae fuisset dependens ex merito Adami, non inde sequitur Adam potuisse etiam mereri filiis qui forte peccassent, ut eis resti­ tueretur prima gratia remissiva peccatorum. Quarto, etiam si hoc privilegium collatum ei fuisset, nondum sequeretur illud meritum habere rationem satisfactionis, ut explicabitur infra in resp. ad obj. 8. Obj. 7. Non repugnat quod Deus ab aeterno creaverit perfectissi­ mum angelum, cujus actus charitatis continuaretur usque ad praesens tempus in gradu intensissimo vel etiam in infinitum multiplicaretur; imo non repugnat quod crearetur ab aeterno infinita multitudo hujus­ modi angelorum. Jamvero satisfactio illius, vel illorum angelorum, esset condigna pro peccato hominis; nam esset simpliciter infinita tum extensive, ut patet, tum etiam qualitative, nam in moralibus quantitativa infinitas durationis actus vertitur etiam in qualitativam ejus infinitatem in ratione valoris, ut patet ex eo quod unus actus con­ tinuatus per duas horas aequivalet in valore morali duobus actibus quorum uterque duret per unam horam. Resp. Quamvis praedicti actus essent simpliciter infiniti sub aliqua ratione, scilicet in duratione et numero, non possent tamen esse sim­ pliciter infiniti in ratione honoris Deo redditi, nec ideo possent esse aequivalens satisfactio pro infinita dehonoratione offensae Dei. Nam honor qua talis mensuratur ex dignitate honorantis, dehonoratio vero DE SATISFACTIONE 93 ex dignitate personae offensae, et ideo honor a creatura exhibitus, quantumvis crescat per durationem vel multiplicationem actuum, numquam poterit esse simpliciter infinitus in ipsa ratione honoris. Ceterum, etiam si admitteretur summam valoris illorum actuum esse infinitam simpliciter in ratione honoris, adhuc non haberetur condigna seu aequalis satisfactio, quia infinitas dehonorationis offensae Dei haberet infinitatem simpliciter superioris ordinis, quia desumitur ex altiori causa seu ex altiori dignitate infinitae Personae, quemadmodum ipsa simplex infinitas offensae Dei superatur per simplicem infinitatem satisfactionis Christi, quippe quae habet altius fundamentum seu physicam unionem cum Deo, et haec simplex infinitas humanae opera­ tionis Christi in immensum superatur a simplici et totali infinitate operationis divinae quae identificatur cum essentia Dei. Obj. 8. Aliquis purus homo posset a Deo ordinari ad merendum pro aliis primam gratiam remissivam peccatorum, sive per hoc quod ipse constituatur caput aliorum in ordine ad merendum, ut accidit Christo qui est Deus homo, sive per hoc quod Deus constituat cum eo pactum ut, loco augmenti gratiae sibi debiti ex suo merito de condigno, det alteri primam gratiam remissivam peccati. Atqui in tali casu ille purus homo satisfaceret de condigno pro peccato mortali, saltem aequi va­ lenter, quia, cum mereretur primam gratiam pro altero et haec non possit conferri quin simul remittatur offensa, meritum pro prima gratia esset eo ipso etiam satisfactio pro offensa peccati. Ergo absolute loquendo purus homo potest condigne satisfacere pro peccato mortali. Resp. Disputatur in tractatu de Gratia (in quaestione de merito) an Deus possit ordinare purum hominem ad merendum de condigno primam gratiam pro altero. Tres habentur sententiae: Quidam pauci, ut Alvarez, Cornejo, Gregorius Martinez et Vasqucz, absolute negant quia dicunt gratiam esse formam ordinatam ad perficiendum ipsum subjectum operans et esse quasi semen quod crescit et evolvitur in praemium, adeoque totam respicere et terminari ad subjectum, etiam secundum suum valorem moralem; idque confirmant ex eo quod de facto nulli creaturae, nec B. Virgini, tale meritum concessum fuit. Alii, ut Scotus, Durandus, Soto, Suarez, Vega, Joannes a S. Thoma, Godoi, Gonet, absolute concedunt tale meritum sive relate ad primam gratiam dandam non peccatori, sive relate ad primam gratiam remis­ sivam peccati; et ratio est quia omnes conditiones requisitae ad me­ rendum verificantur etiam in ordine ad alterum, nec ulla afferri potest ratio quae aliunde petat exclusionem ordinationis meriti ad obtinen­ dum alteri primam gratiam, etiam remissivam peccatorum. a 94 DE MATERIA POENITENTIAE Alii denique, ut Salmanticenses, media via incedentes, affirmant contra Vasquez, meritum quoad primam gratiam dandam non pec­ catori, et negant contra Joannem a S. Thoma aliosque, meritum quoad primam gratiam remissivam peccati; et ratio hujus sententiae desumi­ tur praecise ex praesenti difficultate, quia nempe videtur his auctoribus quod haberetur condigna satisfactio pro peccato, si concedatur meritum de condigno quoad gratiam remissivam peccati. Allatae igitur objectioni duplicem afferemus solutionem juxta prae­ dictas sententias doctorum, inter quae erit eligendum in proprio trac­ tatu de Gratia: Primo respondetur cum patronis primae et tertiae sententiae, negando ipsam majorem, ea praecipue ratione quod ex concessione majoris videretur sequi veritas minoris. Nam, quamvis secundum se nihil obstet quominus homo possit condigne mereri alteri primam gratiam, tamen si agitur de prima gratia remissiva peccati, obstat ipsa ratio remissionis faciendae, quae involveret praemium aliquod simpliciter infinitum, scilicet remissionem infinitae offensae et dis­ pensationem a debito infinitae satisfactionis, ad quod quidem impar est finitum meritum puri hominis. Unde negatur Deum posse ordinare purum hominem ad condigne merendum pro altero primam gratiam remissivam peccati, sed solum facere potest quod eam mereatur de congruo, seu potest cum illo inire pactum vi cujus, loco dandi ipsi augmentum gratiae de condigno, det alteri primam gratiam de congruo. Ad rem SALMANTICENSES: “Censemus . . . repugnare, quod purus homo mereatur de condigno gratiam justificantem ut peccatori conferendam. Tum quia praedicta gratia ut peccatori danda est praemium simpliciter infinitum, sive infinite aestimabile: eo quod praeter infusionem gratiae importat necessario remissionem offensae simpliciter infinitae: sed purus homo nequit mereri de condigno praemium simpliciter infinitum, nisi habeat meritum simpliciter infinitum; cujus tamen in­ capax est: ergo purus homo nequit mereri de condigno gratiam ut communicandam peccatori. Tum etiam quia creditor non potest obligari ad remissionem debiti vel offensae, nisi illi satisfiat per satisfactionem, quae formaliter, aut eminenter debito sit aequalis, ut ex se liquet: sed Deus obligatus ex merito ad conferendam gratiam peccatori obligatur ex eodem merito ad remittendum offensam, quae importat debitum simpliciter infinitum: ergo meritum obligans Deum (quale est meritum de condigno) ad communicandum gratiam peccatori, est formaliter, vel eminenter satisfactio aequalis pro gravi Dei offensa. Cum ergo repugnet purum hominem pro gravi Dei offensa ad aequalitatem satisfacere, ut docet communis sententia supra proposita; pariter repugnabit, quod purus homo mereatur de condigno gratiam peccatori dandam, sive passivam peccatoris justificationem. . . “[Ceterum admittimus] non repugnare, quod Deus paciscatur cum puro homine, ut loco augmenti gratiae ipsi de condigno debiti, conferatur prima gratia justificans peccatorem. Sed in eo eventu meritum, quod esset de condigno respectu augmenti gratiae ipsi merenti dandae, solum foret de congruo respectu gratiae peccatori con­ ferendae. Quoniam licet utraque gratia sit ejusdem rationis in esse entis; importaret tamen diversissimum valorem in esse termini, et praemii. Augmentum quippe DE SATISFACTIONE 95 gratiae justo dandae quid finitum est in utroque ordine: sed prima gratia pecca­ torem justificans est simpliciter infinita in ratione praemii; cum necessario secum afferat remissionem debiti simpliciter infiniti, ut proxime dicebamus. Unde licet Deus in praedicto casu ob merita justi, et supposito pacto peccatorem justificaret; id tamen non praestaret ex justitia, nec obligatus merito de condigno; sed ex fidelitate et remunerans meritum de congruo: quia licet adessent aliae conditiones, deficeret tamen aequalitas, quae principaliter ad meritum de condigno desideratur.”51 Secundo respondetur cum patronis secundae sententiae, concedendo vel transmittendo majorem et negando minorem. Nam, ex hoc quod homo mereretur alteri primam gratiam remissivam peccati, sequitur quidem quod infinita offensa de facto remitteretur, sed non sequitur quod inde fieret condigna satisfactio nec etiam quod meritum at­ tingeret objectum infinitum, quia illa remissio non fieret per viam meriti nec a fortiori per viam satisfactionis, sed per modum gratuitae condonationis eo fine ut auferatur impedimentum obstans infusioni gratiae quam exigit meritum. Ad rem JOANNES A S. THOMA: “Quidquid sit de hac controversia [circa possibilitatem merendi alteri primam gratiam], quam in praesenti nolo definire, quia hic non est proprius locus, quod attinet ad praesens dico conformiter ad ea. quae determinavimus, quod etiamsi demus purum hominem justum mereri pro altero primam gratiam, non debemus concedere, quod possit satisfacere ad aequali­ tatem pro peccato in genere injuriae, existimoque esse longe diversam rationem meriti et satisfactionis. . . Ratio meriti respicit retributionem, pertinetque ad justi­ tiam distributivam ; ratio autem satisfactionis respicit recompensationem aequali­ tatis, pertinetque ad justitiam commutativam si sit perfecta, qua laesum jus alterius resarcitur, et adaequatur. Et potest contingere, quod aliquis mereatur gratiam sanctificantem, seu remissionem peccati pro altero dandam secundum formam justitiae distributivae, et recompensationem meritorum ejus, quod est mereri liberationem a peccato; non tamen detur ista remissio peccati secundum formam justitiae commutativae resarciendo ad aequalitatem jus laesum. Et hoc est, quod dicebat S. Thomas supra allatus in III, distinet. XX. quaest. I, art. IV: ‘Quod si alio modo Deus liberaret genus humanum, haberet quidem modum libera­ tionis tantum, sed non redemptionis, quia liberatio non fuisset facta per solutionem pretii’. . . "Ad argumentum ergo . . . respondetur quod dato, quod aliquis possit mereri de condigno primam gratiam alteri, et facere illam debitam sibi ex justitia distributiva. negamus tamen, quod possit satisfacere perfecte, et reddere debitam illam remis­ sionem ex vi justitiae commutativae. Ad probationem consequentiae [in qua asseritur in eo casu hominem offerre condignum valorem pro peccato], respondetur quod licet offerat condignum valorem pro prima gratia, et remissione peccati condignitate meriti, non tamen condignum condignitate satisfactionis, quia non offert valorem condignum recompensativum, cui respondeat evacuatio debiti, seu proportionatum, cui respondeat tamquam retributio ipsa condonatio debiti. Unde tunc non tollet Deus culpam, ut satisfactus ex vi compensationis sibi factae, sed potius ipse per condonationem, ct remissionem peccati vult compensare, et retribuere actum meritorium sibi exhibitum. Et est manifestum exemplum. . . Si rex attendens facta alicujus militis in eorum praemium velit remittere mille, quae sibi debet Petrus, nDe Incarnatione, disp. 1, dub. 5, § 5, n. 141 sq., Curs. Theol., t. 13, Parisiis, 1S7S, p. 96 sq. 96 DE MATERIA POENITENTIAE tunc non fit illa remissio per modum satisfactionis ad aequalitatem, sed in recompensam meritorum; alius est enim titulus meriti, alius satisfactionis.”32 QUOAD CONCL. 2, quatenus docetur peccatum esse simpliciter infinitum. Obj. 9 cum Lugo: “[Quod peccatum sit simpliciter infinitum sic probari solet:] Offensa crescit ex dignitate personae offensae; ergo ex persona infinita crescit infinite. . . [Sed] haec calculatio habet mille instantias, v. gr. Bonitas actus crescit ex bonitate objecti, ergo actus charitatis habet bonitatem infinitam ex objecto infinito; non valet consequentia, quia augmentum illud non fit proportione arithmetica, sed geometrica; hoc est, ex perfectiori objecto, caeteris paribus, actus erit melior aliis actibus, non tamen participat eumdem excessum, quem objectum habet respectu aliorum objectorum. Ita offensa erit major ex dignitate personae offensae, non tamen tanto excessu, quanto Deus excedit alias personas.”53 Rcsp. Gradus rei mensuratae crescit juxta gradum rei mensurantis, quandoque in proportione geometrica, quandoque in proportione arith­ metica, juxta subjectam materiam seu juxta diversam indolem men­ surae et mensurati eorumque relationem ad invicem. Ita vis cognoscitiva crescit in proportione arithmetica cum gradu immaterialitatis a qua mensuratur, ita ut Deus sit summe cognoscitivus quia est summe immaterialis (1 p., q. 14, a. 1), et potentia crescit arithmetice cum gradu actualitatis, cum unumquodque agat inquantum est in actu, ita ut Deus sit infinite potens quia est infinite actualis seu actus purus (1 p., q. 25, a. 2). In ordine moralitatis, quando valor moralis actus, seu bonitas vel malitia, mensuratur ab aliquo tamquam mero objecto, uti actus charitatis mensuratur a Deo, valor moralis actus crescit cum dignitate objecti in sola proportione geometrica, et ideo objecto simpliciter infinito non necessario correspondet in actu infinitas simpliciter, quia, ut dictum est, objectum non est sola causa influens in valorem actus vel, si placet, influit mediantibus causis finitis. Unde tum actus charitatis, tum ipse actus peccati, ut est malitia et abstrahendo a ratione offensae, est simpliciter finitus et tantum secundum quid infinitus. Quando vero valor alicujus mensuratur ab alio non sicut a mero objecto, sed sicut a subjecto coniuncto, valor ejus crescit in proportione arithmetica cum dignitate istius, quia hoc se habet tanquam forma vel principium dignificans ipsum ab intrinseco et im" Dc Incarnatione, disp. 1, a. 1, n. 73 sq., Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 30 sq. “ De Incarnatione, disp. 5, sect. 3, n. 30, Disp. Schol., t. 2, Parisiis, 1890, p. 393. DE SATISFACTIONE 97 mediate. Et hoc, ut explicavimus, accidit in peccato prout est offensa; et similiter idem accidit in actibus humanitatis Christi, qui in pro­ portione arithmetica dignificantur, et infinite et simpliciter, ab infinitate Personae cum qua coniunguntur, ut admittit ipse Lugo. Obj. 10 cum Lugo “[peccatum mortale] non aggravari in ratione offensae a sola dignitate Dei offensi, ut a forma adaequata, vel suffi­ cienti, sed requiri etiam cognitionem plenam divinae majestatis, quae offenditur; gravitas enim offensae crescit ex dignitate personae non utcumque, sed ut perfecte cognitae. Exemplum habemus in humanis; nam si quis regem alieno vestitu simulatum percussit, vel contumelia affecit; non censetur ejus offensa gravitatem accipere adaequate pro mensura regiae dignitatis. . . Requiritur ergo ad offensam gravem utraque conditio; scilicet cognitio dignitatis offensi, et quod reipsa eam dignitatem habeat offensus, et ab utraque conditione tamquam a forma extrinseca denominatur, seu constituitur meum peccatum in ratione offensae gravioris. Caeterum quia utraque est forma partialis; hinc est, altera deficiente non constitui peccatum in ratione offensae gravioris; quare cum omnis cognitio nostra de divina excellentia sit valde tenuis, licet aliquo modo percipiat Deum esse infinitum. Hinc est, ex eo capite deficere nostrum peccatum nimirum a gravitate infinita, quia peccatum esse offensam infinitam non est praecise esse contra Deum infinitum, sed esse contra Deum infinitum, et ejus infinitatem perfecte cognosci ab offendente.”54 Resp. Totum hoc verum est de peccato in ratione malitiae, sic enim peccatum refertur ad Deum mere ut ad extrinsecum objectum, specificans et influens in actum media cognitione et voluntate, et sic acci­ pitur varietas peccatorum in specie et gravitate. Id autem verum non est de peccato in ratione offensae, quia sic refertur ad Deum non mere ut ab objectum, sed sicut ad subjectum quod moraliter afficit et ex quo proinde desumit infinitatem simpliciter. Utrum autem diversae conditiones peccati ex parte cognitionis et voluntatis, valeant praeterea aggravare peccata in ipsa eorum infinitate simpliciter, sicut aggravant malitiam, ita ut sint inaequalia in ipsa eorum simplici infinitate, alia quaestio est, de qua dicetur in resp. ad obj. 18. Obj. 11. Data et non concessa illa distinctione et separatione inter offensam activam et passivam, adhuc non valet causare discrimen in ratione infinitatis. Nam offensa passiva est effectus offensae activae, “De Incarnatione, disp. 5, sect. 3, n. 36 et 41, Disp. Thcol., t. 2, Parisiis, 1S9O, p. 395 et 393. 98 DE MATERIA POENITENTIAE quae est tantum secundum quid infinita, ergo non valet eam excedere in infinitate et esse simpliciter infinita, cum effectus nequeat suam causam superare. Resp. Offensa passiva est effectus offensae activae non per positivum et directum istius influxum, sic enim curreret veritas invocati princi­ pii, sed per influxum indirectum et negativum, seu per quandam resultandam; sicut per positionem unius formae causatur exclusio alterius incompossibilis cum ea, quantumvis majoris vel perfectioris. Offensa enim activa causât vel potius consistit in conversione ad creaturam et aversione a Deo, quae, cum sit incompossibilis cum ser­ vatione juris et honoris divini, secum trahit rationem offensae in Deo tamquam in subjecto, a quo tantummodo haec offensa infinitatur. Hoc modo unum personale peccatum Adami causavit originale pecca­ tum multorum; item unum particulare peccatum mortale, operans directe contra unam virtutem, causât indirecte exclusionem omnium virtutum; item, finita actio occidentium Christum, separando duas partes humanitatis ejus, induxit indirecte privativum ac infinitum effectum cessationis unionis hypostaticae in illa humanitate qua tali, seu qua resultante ex composito corporis et animae; et tandem, ad rem nostram propius accedentes, humana et finita actio Christi inducit, per resultandam, infinitum valorem meritorium et satisfactorium. Unde sicut non valet arguere: actio Christi est finita, ergo non valet causare meritum infinitum, ita nec valet argumentari: offensa activa est finita, ergo non valet causare infinitam offensam. Obj. 12. Offensa formalis et passiva nihil aliud est quam ipsa offen­ sa activa (i.e. malitia) inquantum respicit Deum; unde residet in ipso offendente tanquam in subjecto et limitatur ab eo, nec refertur ad Deum nisi ut ad objectum. Ceterum, si fingeretur esse in Deo sicut in subjecto, Deus pateretur et mutaretur intrinsece, quod ab­ surdum est. Resp. Offensa, cum sit passio et damnificatio, non est in eo qui damnificat sed in eo qui patitur et damnificatur, adeoque in Deo. Nec inde sequitur Deum intrinsece pati aut mutari in sua physica entitate, sed tantum in ordine morali et in sua dignitate et juribus, prout subest communi aestimationi. Inde etiam patet offensam passi­ vam distingui ab activa, tanquam effectum a causa; nam formalis offensa, quamvis supponat actionem injuriosam, non consistit in ea. sed est aliquid consequenter resultans in persona injuriata. DE SATISFACTIONE 99 Obj. 13. Ex his sequitur non ipsum Deum esse subjectum offensae sed Deum prout existit in prudentum aestimatione, adeoque proprie loquendo offensam esse in aestimatione, et ita non sequitur quod infinitetur a Deo, quia revera non est in ipso Deo. Resp. Aestimatio, si accipiatur actual iter, i.e. pro actu aestimatio­ nis, non est causa aut subjectum ordinis moralis, et, in casu, offensae, sed mera conditio vel extrinsecum objectum; si vero accipiatur fundamentaliter, i.e. pro eo quod fundat aestimationem, potest quidem dici proprium subjectum offensae, sed ita vix differt ab ipso Deo in ordine morali. Positis enim ex una parte Deo cum suo jure et ex alia parte offensa activa peccatoris, resultat fundamentum ut in pruden­ tum aestimatione Deus denominetur offensus et intelligatur affici ab offensa tanquam ejus subjectum; et hoc fundamentum sufficit ad constituendum ens morale et ad efficiendum ut Deus sit subjectum illius entis in eodem ordine moralitatis; hoc enim est proprium entium moralium quatenus mediant inter entia physica, quae subjectantur in physicis entitatibus, et entia rationis, quae subjectantur in actu cognitionis. Ad rem GONET: “Si . . . quaeras, quid sit uniri ut formam moraliter. et non physice, respondeo formam uniri solum moraliter. esse, sic uniri, ut licet physice non informet, praebeat tamen fundamentum prudenti existimationi ad judicandum taliter se habere ad illam, respectu effectuum moralium, ac si physice uniretur. Sicut in probabili sententia omissio pura est actus moralis, quia aequivalenter est actus physicus, eo quod praebeat fundamentum ad prudenter judicandum, volun­ tatem pure omittentem taliter se habere in ordine ad transgressionem legis, ac si per physicum et positivum actum vellet omittere.”55 SALMANTICENSES: “Licet . . . formalis offensa non existât physice in rerum natura, existit tamen moraliter in ordine ad prudentem aestimationem. Quia ad hoc posterius sufficit, quod existât fundamentum verum talis aestimationis, ut quidem existit. Nam hujusmodi fundamentum est ipse Deus connotans culpam gravem in peccatore, sive Deus, qui realiter extrinsece denominatur offensus ab offensa activa in peccatore existente. Posito enim hujusmodi fundamento, prudenter judicamus, quod Deus offensam patiatur: nam perinde se habet, ac si pateretur, sicut in opinione [quorumdam doctorum] . . . pura omissio voluntaria est actus interpretative, non quia physice actus sit; sed quia in ordine ad prudens judicium se habet ut actus, et illi acquivalet. Unio etiam moralis . . . inter offensam, et majestatem Dei illam gravificantem, non est aliquid physicum, sed morale, sive per habitudinem ad prudentum judicium. Ex quo tamen non inferet [quis], quod actus interpretativus, et unio moralis sint entia rationis: quia inter haec, et entia physica mediant moralia, hoc est fundamentum prudentis aestimationis. . . Quod si homines ultra progrederentur apprehendendo in Deo offensam passivam ad instar formae, vel privationis physicae (quod fere semper ex imperfecto nostro cog­ noscendi modo continget), procul dubio ens rationis formarent. Sed hoc nihil refert: quia offensam formalem in eo non constituimus, sed in fundamento, quod est inter­ pretative. atque aequivalenter privatio in ordine ad prudentem aestimationem.”50 “De vitiis ct peccatis, disp. 9, a. 7, n. 169, Clypcus, t. 4, Parisiis, 1876, p. 429. “De Incarnatione, disp. 1, dub. 4, §3, n. 53, Curs. Theol., t. 13, Parisiis, 1878, p. 44. 100 DE MATERIA POENITENTIAE JOANNES A S. THOMA: “In peccato solum est reperire duo. Alterum est malitia moralis; alterum est ratio injuriae, quae inde consequitur contra Deum. Et quidem malitia moralis sumitur per conversionem ad objectum dissonum rationi, cum aversione a fine recto, et ita includit contrarietatcm ex parte objecti, et privationem ex parte aversionis, ad regulas rationis. Et haec duo intrinsece conveniunt peccato, et per denominationem intrinsecam, sicut motui convenit intrinsece ordo conversionis ad terminum ad quem, et privatio termini a quo, quem relinquit, ratione cujus privative ei opponitur. Ratio autem injuriae non consistit proprie in aliquo intrinseco ipsi peccato, sed est quaedam moralis aesti­ matio, quae laedit jus alienum, non quidem physice tollendo, aut positive inferendo aliquid personae habenti jus, sed secundum moralem aestimationem laedere cense­ tur, non servando id, quod tali juri debetur; ex hac enim privatione resultat moralis quaedam aestimatio, contraria debitae aestimationi talis rei, et non fundatur haec moralités in aliqua humana impositione, seu taxatione, sed in illa privatione debitae observationis, qua posita resultat ipso facto indebita aestimatio, et moralis indig­ nitas personae, cui debebatur contraria aestimatio. Et sic, quia non est aliquid rcaliter, et positive personam tangens, nec resultans ex positiva aliqua ratione in peccato, sed ex privatione ejus, quod debetur personae, dicitur esse quasi extrinsece moralités.”*1 Obj. 14. Honor, quo Deus denominatur honoratus, non est in Deo sed in creatura; ergo etiam offensa, qua Deus denominatur offensus; nam honor et offensa sunt contraria, adeoque respiciunt idem sub­ jectum, et offensa nihil aliud est quam privatio honoris, adeoque est in eodem subjecto ac ipsa forma qua privat. Resp. cum Salmanticensibus: “Concesso antecedenti, negamus con­ sequentiam: nam ut vulgo dicitur, offensa est in offenso, et honor in honorante. Et disparitatis ratio est: quoniam honor non est aliud, quam testificatio de excellentia alicujus, ut docet D. Thom. 2, 2, q. 103, art. 1 ad 2. Unde se habet per modum actionis pure im­ manentis, quae supponit objectum, et nihil in eo ponit, nisi per denominationem extrinsecam: quocirca non respicit illud, ut subjectum, quod afficiat, sed mere ut objectum, quod denominat. Offensa autem activa, licet sit actio formaliter immanens, est virtualiter transiens: quia, quantum est ex affectu offendentis (ad quem prudens considera­ tio praecipue attendit), procedit ad deprimendum, vel etiam destruen­ dum objectum, quod inhonorat: qua de causa non respicit illud ut purum objectum, sed etiam ut subjectum, in quo ponit offensam formalem, sive depressionem, et privationem honoris. Probationes vero consequentiae non urgent: quia offensa formalis, sive passiva Dei non contrariatur immediate honori existent! in creatura (huic quippe opponitur immediate offensa activa, et causalis in eadem creatura recepta) sed contrariatur excellentiae divinae, et supremo juri, quod Deus habet, ut a creatura colatur: hanc enim eminentiam, dejicit, et tollit peccator, quantum est ex parte affectus interpretativi, w De Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 40, Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 19. DE SATISFACTIONE 101 quo a Deo recedit, contemnendo ipsius praecepta. Et consequenter si opposita, vel contrarie, vel privative debent habere idem sub­ jectum; potius hinc infertur offensam Dei formalem recipi in ipso Deo, in quo sunt praedicta eminentia, et jus.”58 Obj. 15. Si offensa esset in Deo sicut in subjecto et infinitaretur ab eo simpliciter, sequeretur eam habere eandem infinitatem quam habet ipse honor et excellentia quae est Deo intrinseca, seu sequeretur quod offensa Dei esset aeque mala ac ejus honor est bonus; nam entitas privationis mensuratur a forma qua privat. Id autem dici nequit, quia nullum est malum tam magnum quod non excedatur a bonitate divinarum perfectionum. Resp. Honor et offensa Dei habent eandem infinitatem simpliciter, sed inaequalem, quia perfectio divina, cum sit in Deo non tantum moraliter sed physice, habet in ordine morali dignificationis infini­ tatem non tantum simpliciter sed etiam totaliter, i.e. sub omni modo et respectu. Nec id contradicit praefato principio correspondentiae inter formam ejusque privationem; nam in hoc casu excessus in in­ finitate formae provenit ex alia radice, nec peccatum opponitur honori et perfectioni divinae sub tota latitudine et ratione infinitatis istius. Idem infinitatis discrimen observatur inter perfectiones atque operationes divinas et humanas operationes Christi, infinitatas per ipsam physicam unionem cum Verbo; hae enim sunt tantum infini­ tae simpliciter, ut procedentes a Persona divina ut a remoto principio quod, illae vero sunt infinitae simpliciter et totaliter quia intimius uniuntur cum natura divina, unione non tantum personali sed essentiali et procedunt non solum a supposito sed etiam a natura divina. Obj. 16 cum Lugo. Si offensa esset in Deo sicut in subjecto et infinitaretur ab eo simpliciter, sequeretur quod etiam peccatum veniale sit simpliciter infinitum, cum importet offensam Dei et ali­ quam privationem sui juris. Ad rem ipse: “Hoc argumentum [de­ ductum ex Deo tamquam subjecto vel forma infinitante peccatum mortale] . . . pariter urget in peccato veniali, nam etiam accipiet non efficienter, sed formaliter gravitatem a persona offensa, et tamen non concedunt habere gravitatem infinitam; quia nimirum persona offensa non concurrit sola ad gravitatem offensae; sed simul cum gravitate materiae, et deliberatione, etc. quare deficiente deliberatione plena, vel gravitate materiae non denominatur offensa gravis; quia sola “ Ibid., § 5, n. 74, p. 56. Cf. eosdem Salmanticcnses, De vitiis et peccatis, Disp. 7, dub. 2, §3, n. 26-28; item quae diximus supra in resp. ad obj. 3. 102 DE MATERIA POENITENTIAE dignitas personae non est forma adaequate denominans. Sic etiam cum proportione dici posset in peccato mortali”.50 Resp. Negatur paritas inter peccatum mortale et veniale. Nam peccatum veniale importat solam conversionem ad creaturam sine aversione a Deo, quia non aufert rationem ultimi finis, sed tantum impedit extensionem influxus ultimi finis ad aliquam particularem actionem (cf. In 2 Sent., dist. 42, q. 1, a. 5, ad 1, cit. in p. 81). Unde peccatum veniale non est offensa simpliciter dicta, nec proprie et simpliciter privat Deum suo jure, nec proprie et simpliciter ponit aliquam privationem in Deo (cf. infra, art. 52, p. 133); vel, si placet, ponit in Deo, ut subjecto moralitatis, privationem alicuius perfectionis seu juris quod non est simpliciter infinitum et a quo proinde nequit simpliciter infinitari. Nam peccatum veniale laedit perfectionem et jus divinum dominationis et ultimi finis non secundum seipsum, sed secundum quod connotât actualem ejus terminationem ad particu­ larem actionem, ex qua parte jus divinum non explicat attributum infinitatis nec importat aliquam perfectionem cum infinitate neces­ sario connexam. Ad rem SALM ANTICENSES: “Privatio, quae ex peccato veniali in Deo resultat (estque offensa passiva, et formalis), non privat adhuc in affectu Deum jure, et titulo ultimi finis, ac supremi dominii: sed tantummodo privat, aut impedii, ne praedictum jus, et causalitas actu extendatur ad illam particularem operationem. Unde praedicta privatio non commensuratur cum perfectione ultimi finis, aut supremi dominii absolute considerati: quo pacto importat, et explicat infinitatem simpliciter. Sed commensuratur cum illa, ut actu finalizat, et terminat particularem aliquam operationem, et hanc connotationem supra suam entitatem addit secundum quam rationem non explicat perfectionem infinitam, nec aliquid cum ea necessario connexum. Et ideo privatio per peccatum veniale inducta non excludit aliquid simpliciter infinitum: et consequenter non est infinita simpliciter. Idemque de offensa, quam in hujusmodi privatione constituimus, dicendum est.”00 Obj. 17. Ex eadem ratione sequeretur, ut revera sequitur, quod nec peccatum mortale est simpliciter infinitum; nam peccatum non est contra intrinsecam majestatem Dei sed contra ejus legem, sicut in humanis transgressio legis non est contra personam principis sed contra ejus legem. Ceterum, dato quod in divinis, transgrediendo legem, agatur consequenter contra ipsum Deum, Deus tamen attingi­ tur non absolute sed sub ratione legislatoris, sub qua ratione non ex­ plicat attributum infinitatis, cum ipsa lex, a qua Deus denominatur legislator, sit finita, et ipsum jus quod Deus habet ut a creatura oboediatur et honoretur sit finitum, sicut est finita ipsa oboedientia et honor creaturae; jus enim infinitum supponeret debitum infiniti De Incarnatione, disp. 5, sed. 3, n. 36, Disp. Schol, t. 2, Parisiis, 1890, p. 395. ' Dc Incarnatione, disp. 1, dub. 4, § 2, n. 44, Curs. Theol., t. 13, Parisiis, 1878, p. 39. DE SATISFACTIONE 103 honoris, quod a creatura praestari non potest, nec datur jus ad debitum impossibile. Rcsp. Peccatum mortale est contra ipsam majestatem Dei dupli­ citer: primo, quia lex aeterna contra quam agit est ipsa essentia divina; secundo, quia in transgressione illius legis involvitur non solum conversio ad creaturam sed etiam aversio a Deo ut ab ultimo fine; et ita dupliciter peccatum differt a transgressione humanae legis et dupliciter attingit Deum in seipso et directe, sub aliqua ratione quae involvit infinitatem. Jus divinum ad honorem creaturae est vere infinitum, quia fundatur in eadem duplici et infinita dignitate supremi dominii et ultimi finis. Ipsum autem debitum honoris ex parte creaturae est actu finitum, non quidem ex deficientia juris in Deo sed ex imparitate solvendi ex parte creaturae, et simul est, quantum fieri potest, infinitum, seu in potentia, quatenus numquam creatura tantum Deo praestabit hono­ rem quo majorem praestare adhuc sine limite non debeat, et quatenus potest Deus sine fine novas ac praestantiores producere creaturas quarum honor numquam adaequabit debitum sui juris. Obj. 18 cum Lugo. Si peccatum mortale esset simpliciter infinitum in ratione offensae, Deus per quodlibet peccatum offenderetur quan­ tum offendibilis est, ita ut omnia peccata essent aequalia in ratione offensae; nam unum infinitum nequit esse majus alio in eo genere in quo est infinitum. Atqui unum peccatum potest esse majus altero in ratione offensae et nullum peccatum est tale quo majus cogitari non possit. Ergo peccatum nequit esse simpliciter infinitum. Ad rem Lugo: “Malum simpliciter infinitum in ratione mali est illud, quo non potest excogitari aliud majus malum, continet enim in se omnem malitiam excogitabilem; sicut bonum simpliciter infinitum in ratione boni, est quod continet in se omnem perfectionem excogitabileni, et quo non potest excogitari aliud majus bonum; alioquin non esset infinitum, sed finitum, nam licet, loquendo de infinito in quantitate, possit forsitan intelligi unum infinitum majus alio, ut dicitur in philosophia; hoc tamen locum non habet in infinito per­ fectionis. Ratio discriminis est, quod infinitum quantitatis constituitur praecise in ratione infiniti per carentiam termini intrinseci, quia scilicet non habet finem, seu ultimum terminativum lineae, vel super­ ficiei, etc. At vero infinitas perfectionis constituitur praecise per carentiam termini extrinseci, hoc est, per hoc quod est non posse excogitari perfectionem aliquam, quae ibi non reperiatur, alioquin cum illa entitas sit determinata per suam haecceitatem, et non habeat 104 DE MATERIA POENITENTIAE extensionem partium, non assignabis, cur dicatur infinita; ergo re­ pugnat assignare aliquam perfectionem simpliciter infinitam in ratione perfectionis, et tamen habentem supra se aliam majorem perfectionem: ex hoc enim fit, nullam creaturam posse habere perfectionem simpli­ citer infinitam, quia scilicet habet supra se aliam majorem perfec­ tionem saltem divinam. Ergo similiter, loquendo de infinito, in ratione mali, illud erit, quod continet omnem malitiam excogitabilem, et non habet supra se aliud majus malum: peccatum autem non habet hoc, nullum enim est peccatum quod in se contineat malitiam, et gravitatem omnium peccatorum, et quo non possit aliud majus, et gravius excogitari; ergo nullum peccatum habet malitiam, et gravi­ tatem simpliciter infinitam.”61 Rcsp. Haec objectio stricte loquendo deberet solvi etiam ab ipso Lugone aliisque theologis qui dicunt peccatum esse infinitum secundum quid. Nam imprimis attendendo ad genus, ut ita dicatur, quantitatis et modum excessus, ex allata ratione sequeretur quod, in genere ipso infiniti secundum quid, omnia infinita secundum quid deberent esse aequalia, et sic omnia peccata essent aequalia, et similiter peccatum, gratia, visio beatifica et Maternitas B. V., essent aequalia in genere infinitatis secundum quid; imo, in genere infinitatis simpliciter, actiones humanae Christi et actiones divinae essent aequales; imo, in genere infinitatis ut sic, Deus et creatura essent aequales; paucis, sup­ primeretur inde distinctio et gradatio infinitatum. Praeterea, attendendo ad ipsum genus, ut ita dicatur, qualitatis in qua aliqua res dicitur infinita, omnia peccata mortalia accipiunt infini­ tatem secundum quid ab eodem objecto divino, imo omnia comparantur ad Deum aequali modo, i.e. per aversionem, nec proprie loquendo majorem aut minorem, adeoque ex allata ratione sequeretur quod omnia deberent esse aequalia in eorum infinitate secundum quid, imo sequeretur quod omnes res quae infinitatem accipiunt a Deo, tam­ quam objecto aut termino, essent aequales, uti peccatum, gratia, vir­ tutes theologicae, visio beatifica, Maternitas B. V., nam parificantur in eadem ratione et perfectione attingentiae divini objecti; imo quae­ dam, ut fides et visio beatifica, parificantur in eodem genere attin­ gentiae intellectualis. Cum ergo allatum argumentum nimis probet, nihil probat, vel potius probat contra ipsos adversarios. Ceterum a patronis nostrae sententiae duplici ac aeque valida solutione repelli­ tur, cui addi potest tertia et melior explicatio, utramque in unam componens. “ De Incarnatione, disp. 5, sect. 3, n. 36, Disp. Schol., t. 2, Parisiis, 1890, p. 391. DE SATISFACTIONE 105 Quidam, ut Asturiccnsis, Alvarez, Cornejo, Godoi, Salmanticenses (qui loquuntur de solutione probabili, De Incarn., disp. 1, dub. 4, §6), concedunt majorem et negant minorem argumenti. Simpliciter nempe concedunt quod unum infinitum nequit esse altero majus in eodem genere, item quod peccata sunt prorsus aequalia in infinita ratione offensae et quod omne eorum discrimen se habet ex parte finitae rationis malitiae. Ratio est quia omnia peccata specificantur in ratione injuriae et infinitantur in eadem ratione ab eadem indivisibili forma, scilicet a privatione divini juris. Confirmatur tum a paritate cum actibus humanitatis Christi, qui sunt aequales in infinitate valoris meritorii et discrepant tantum in finita bonitate, quae unicuique competit secundum speciem moralem desumptam ex variis objectis, tum ex auctoritate S. Thomae qui non semel docet discrimen peccatorum desumi ex parte conversionis ad creaturam, non vero ex parte aversionis a Deo (in qua quidem fundatur ratio offensae), ita De Verit., q. 28, a. 2, ad 2 et 3; 1-2, q. 72, a. 6, ad 2; q. 73, a. 1; 3 p., q. 88, a. 1, ubi ait: “In peccato mortali sunt duo, scilicet aversio a Deo, et conversio ad bonum creatum. Quidquid autem est ex parte aversionis in peccato mortali, secundum se consideratum, est commune omnibus peccatis mortalibus, quia per quodlibet peccatum mortale homo avertitur a Deo; unde et per consequens macula quae est per privationem gratiae, et reatus poenae aeternae communia sunt omnibus peccatis mortalibus.” Cum autem obicitur quod Deus magis offenditur peccatis quibus insit major malitia, ut constat tum ex communi sensu fidelium, tum ex ipsa prudentum aestimatione in qua diximus fundari rationem offensae, tum ex S. Thoma docente quod “gravitas peccati magis at­ tenditur ex parte aversionis” (1-2, q. 77, a. 6, ad 1) et “ex magis inordinato actu Deus magis offenditur” (In 4 Sent., dist. 17, q. 2, a. 2, q. 3), respondetur quod haec sunt vera et intelligenda non in sensu formali, seu attendendo unice ad rationem offensae, sed in sensu identico et concreto, seu accipiendo rationem offensae concretive cum sua causa seu cum malitia (offensa activa), quae variat pro peccatis, quaeque praeterea esset apta ad inducendam eandem varietatem in ipsam rationem offensae nisi haec esset indivisibilis, ob indivisibilitatem formae in qua fundatur, quemadmodum diversa vulnera quibus quis occidi possit, non sunt unum altero magis occisivum, sed unificantur et aequiparantur in ratione occisivi, quamvis sint inaequaliter destructiva et inde apta ad hanc inaequalitatem in­ ducendam etiam in rationem occisivi, nisi haec esset indivisibilis ob indivisibilitatem vitae quam excludit. 4.. 106 DE MATERIA POENITENTIAE Propterea S. Thomas in 3 p., q. 88, a. 1 postquam, in verbis supra citatis, negaverit in sensu formali diversitatem peccatorum ex parte aversionis, aliquam eorum diversitatem ex eadem parte aversionis asserit in sensu concretivo, inquiens: “Verum quia aversio in peccato mortali ex conversione quodammodo causatur, recipiunt ea quae sunt ex parte aversionis, quodammodo diversitatem per comparationem ad diversas conversiones, sicut ad diversas causas, ita quod sit alia aversio, et alia macula, et alius reatus, prout consurgit ex alio et alio actu peccati mortalis.” Alii, ut Arauxo, Joannes a S. Thoma, Salma ntic ens es (qui in loc. cit., § 7, loquuntur de “solutione aeque probabili et minus dura” quam praecedens) negant majorem et concedunt minorem argumenti. Do­ cent nempe quod unum infinitum potest esse majus alio infinito in eodem genere et consequenter quod peccata sunt inaequalia in ipsa ratione offensae, quamvis haec ratio sit simpliciter infinita. Ratio est quia peccatum, quamvis sit infinitum simpliciter, non est tamen infinitum totaliter seu omni modo et sub omni respectu, sed tantum sub uno modo et respectu, scilicet sub solo respectu offensae et non sub respectu malitiae. Jamvero, quamvis repugnet ut id quod est infinitum simpliciter et sub omni respectu, excedatur vel excedat aliud infinitum in eodem genere, ac propterea omnia attributa divina sint parilis infinitae dignitatis, inaequalitas tamen infinitorum in eodem genere non repugnat si agatur de his quae sunt infinita simpliciter sed non sub omni respectu, nam ex ea parte qua sunt finita, potest provenire aliquis influxus vel aliqua habitudo, qua ipsa inter se diversificentur et disquiparentur in ipsa ratione secundum quam sunt infinita. Et hoc praecise accidit inter peccata in ipsa sua infinita ratione offensae. Quamvis enim omnia conveniant in unica ratione offensae, secundum se pariter in omnibus infinita ob paritatem et indivisibilitatem formae in qua fundatur, tamen quia ratio offensae in unoquo­ que peccato causatur per resultantiam ex diversa et inaequali malitia, ex ipsa sua habitudine ad diversas malitias, ex quibus causatur, of­ fensa accipit in se aliquam diversam modalitatem, juxta quam dividi­ tur in plura et ordinatur in gradus. Nam, cum quis graviori malitia peccat, sive ob intensionem voluntatis, sive ob durationem actus, sive ex aliis circumstantiis, quamvis non privet Deum majori per­ fectione nec imprimat in subjecto divino majorem privationem, et ex hac parte non inferat majorem offensam, tamen eandem priva­ tionem veluti magis imprimit, ita ut inde offensa evadat major quali­ tative et accipiat in seipsa gradum quemdam modalem, ex ipso peculiari modo quo per majorem malitiam causata est. Hoc sensu DE SATISFACTIONE 107 offensa Dei non est proprie unum genus, nisi abstracte loquendo, sed plura genera (seu plures offensae infinitae), quorum unumquodque in sua latitudine non habet majus et minus, sed est majus vel minus relate ad simile genus. Quae quidem explicatio valde differt a sensu identico et concretivo, quo in praecedenti sententia concessum est peccata dici posse in­ aequalia in ratione offensae; nam ille sensus est tantum materialis et improprius, quoniam inaequalitas refunditur in malitiam tanquam in proprium subjectum et est adjacens offensae, hic vero sensus est formalis et proprius, nam implicat inaequalitatem formaliter in ipsa ratione offensae, tamquam in proprio subjecto. Ad rem JOANNES A S. THOMA: “Stando in sententia probabili, quod pecca­ tum in ratione injuriae, sit simpliciter infinitum, adhuc potest crescere, quia non est simpliciter, id est, omnibus modis tale, sed solum simpliciter, id est, absolute tale, id est, vere, et absolute habet genus injuriae infinitae. Et hoc praesertim con­ tingit in infinitate respectiva, et quae non est absoluta in toto genere entis, ut bene advertit Asturicensis . . . , et multo magis in infinitate morali, quae dependere potest a pluribus circumstantiis, ex quarum varia comparatione, diversificantur modus gravitatis injuriae, etiam intra genus infinitae injuriae simpliciter. Ut enim sit infinita simpliciter, hoc est absolute, [sufficit] quod vere habeat genus tollendi jus infinitum, et infinitae personae dignitatem deprimere, licet ex aliis respectibus, et circumstantiis diversificari possit, quia non est omnibus modis infinita. Simpliciter ergo infinita est. quia vere, et absolute attingit genus infinitae injuriae, licet non omnem modum infinitae injuriae. Sicut si daretur una linea infinita versus orientem non repugnaret dari aliam infinitam versus occidentem, et alias infinitas versus alias partes, et quaelibet illarum esset simpliciter, id est, absolute, et vere infinita, quia alia, atque alia individua sub tali specie infinita continerentur, quae diversis modis infinita essent.”02 SALMANTI CENSES, magis clare et determinate: “Concedimus . . . omnes offensas Dei consideratas materialiter in esse carentiae juris divini, et supremi dominii esse quantitative aequales: nam sic acceptae solum commensurantur cum forma qua privant, quae unica et simplex est. Caeterum si eaedem offensae suman­ tur formaliter in ratione offensae, sive privationis objective, et affective voluntariae, possunt esse qualitative inaequales, et se formaliter excedere. Quoniam sicut non obstante unitate formae, quam affective excludunt, multiplicantur numero propter diversas habitudines ad diversa principia, et circumstantias, ut supra explicuimus: ita non obstante simplicitate, aut indivisibilitate, ejusdem formae, queunt inaequali­ tatem in gravitate sortiri; cum earum principia possent magis, et minus in eas influere, ipsasque aggravare. Ubi enim quis gravius peccat, vel ob intensionem conatus, vel ob durationem majorem, vel ob alias circumstantias, magis imprimit Deo privationem dictam, ipsaque in seipsa redditur pejor, indigniorque remissione: quod est fieri majorem qualitative, vel secundum gravitatem. Ad quod non requiritur (ut tacitam objectionem praeoccupemus), quod plus formae oppositae excludatur: sed sufficit, quod privatio ejusdem formae magis in subjecto firmetur, et fiat irremissibilior ex praedictis capitibus. Sicut ad hoc, ut qualitas positiva, v.g. habitus scientiae augeatur, opus non est, quod ad diversas partes, vel objecta se extendat: sed sufficit, quod circa eandem partem, et circa idem objectum magis radicetur in subjecto firmiusque ipsi inhaereat: quod praestat praesupponendo, et connotando actus intensiores circa eandem materiam, ut recte explicant N. Com­ plut. abbreviat, in lib. de generat, disp. 4, quaest. 6. Et sicut in hoc exemplo cDe Incarnatione, disp. 1, a. 2, n. 57, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1SS6, p. 25. 108 DE MATERIA POENITENTIAE habitus scientificus ex influxu, et connotatione praedictorum actuum fit major non solum, concretive ad tales actus, sed etiam formaliter in seipso: ita in nostro casu offensa Dei, sive privatio voluntaria divini juris ex influxu, et connotatione pecca­ torum actualium redditur formaliter in seipsa firmior, pejor, ac gravior.”03 Haec sententia confirmatur tum auctoritate S. Thomae tum ab exemplis seu ex aliis materiis quae dicuntur infinitae. S. Thomas in 3 p., q. 10, a. 3, ad 3, ex eodem principio disparitatis inter infinitatem totalem et infinitatem non totalem, ostendit secun­ dum hanc posse dari infinita inaequalia in eodem ordine generaliori, puta in genere lineae, vel numeri, vel potentiae, vel scientiae,01 quamvis non in eodem ordine determinato: “Id quod est infinitum omnibus modis, non potest esse nisi unum. Unde et Philosophus dicit [De caelo, lib. I, text. 2 et 3], quod quia corpus est ad omnem partem dimensionatum, impossibile est esse plura corpora infinita. Si tamen aliquid esset infinitum uno modo tantum, nihil prohiberet esse plura talia infinita; sicut si intelligeremus plures lineas infinitas secundum longi­ tudinem protractas in aliqua superficie finita secundum latitudinem. Quia igitur infinitum non est substantia quaedam, sed accidit rebus quae dicuntur infinitae, ut dicitur [Phys., 1. 3], sicut infinitum multi­ plicatur secundum diversa subjecta, ita necessc est quod proprietas infiniti multiplicetur, ita quod conveniat unicuique illorum secundum illud subjectum. Est autem quaedam proprietas infiniti quod infinito non sit aliquid majus. Sic igitur si accipiamus unam lineam infinitam, in illa non est aliquid majus infinito; et similiter si accipiamus quamcumque aliarum linearum infinitarum, manifestum est quod uniuscu­ jusque earum partes sunt infinitae. Oportet ergo quod omnibus illis partibus infinitis non sit aliquid majus in illa linea; tamen in alia linea et in tertia erunt plures partes etiam infinitae praeter istas. Et hoc etiam videmus in numeris accidere: nam species numerorum parium sunt infinitae, et similiter species numerorum imparium; et tamen numeri pares et impares sunt plures quam pares. Sic igitur dicendum est quod infinito simpliciter et quoad omnia nihil est majus; infinito autem secundum aliquid determinatum non est aliquid majus in illo ordine; potest tamen accipi aliquid aliud majus extra illum ordinem. Per hunc igitur modum infinita sunt in potentia creaturae; et tamen plura sunt in potentia Dei quam in potentia creaturae. Et similiter anima Christi scit infinita scientia simplicis intelligentiae: plura tamen scit Deus secundum hunc scientiae vel intelligentiae modum.” Praeterea S. Doctor in verbis supra citatis (p. 106), ex 3 p., q. 88, “De Incarnatione, disp. 1, dub. 4, § 7, n. 90, Curs. Theol., t. 13, Parisiis, 1878, p. 66. “ De variis ordinibus et modis quibus infinitum accipi potest, confer S. Thomatn, C. Gent., 1, 43. DE SATISFACTIONE 109 a. 1, postquam dixerit omnia peccata parificari in ratione aversionis, addit quod nihilominus ea ipsa quae sunt ex parte aversionis, i.e. ipsa aversio, macula et reatus (tum culpae tum poenae) quodammodo diversificantur “per comparationem ad diversas conversiones” ex quibus causantur. Quam distinctionem prosequitur inferius in eodem articulo, explicite etiam inducens diversitatem peccatorum in ipsa ratione offensae, seu contemptus divini honoris: “Nullo modo potest esse quod macula et reatus praecedentium peccatorum redeant se­ cundum quod, ex talibus actibus causabantur. Contingit autem quod sequens actus peccati, virtualiter continet reatum prioris peccati inquantum scilicet aliquis homo secundo peccans, ex hoc ipso videtur gravius peccare quam prius peccaverat, secundum illud Rom. II, 5: ‘Secundum duritiam tuam et cor impoenitens thesaurizas tibi iram in die irae’, ex hoc scilicet solo quod contemnitur Dei bonitas, quae ad poenitentiam expectat. Multo autem magis contemnitur Dei bonitas, si post remissionem prioris peccati secundo peccatum iteretur, quanto majus est beneficium peccatum remittere quam peccatorem sustinere. Sic igitur per peccatum sequens poenitentiam, redit quodammodo reatus peccatorum prius dimissorum, non inquantum causabatur ex illis peccatis prius dimissis, sed inquantum causatur ex peccato ultimo per­ petrato, quod aggravatur ex peccatis prioribus. Et hoc non est peccata dimissa redire simpliciter, sed redire secundum quid, inquantum scilicet virtualiter in peccato sequenti continentur.” Supradicta igitur affirmatio et explicatio disparitatis peccatorum in ratione infinitae offensae, aequivalenter continetur in his tribus quae a S. Thoma docentur: primo, quod peccata sint simpliciter infinita in ratione offensae; secundo, quod peccata etiam in ipsa ratione of­ fensae diversificentur; tertio, quod duo infinita possint se invicem excedere secundum eam rationem qua diversificantur. Varia qzioque exempla, quorum plura afferuntur in citato textu S. Thomae, ostendunt veritatem hujus sententiae. Ita in eodem ordine quantitatis continuae secundum quod determinatur ad lineam, acci­ piuntur plures lineae simpliciter infinitae, imo eadem linea potest successive accipere duas disparatas, ac pro tanto inaequales, infinitates, secundum quod dirigitur versus orientem vel occidentem. In eodem ordine quantitatis discretae accipi possunt tres infinitates, numerorum scilicet absque specificatione, numerorum parium et numerorum imparium, quarum prima excedit alias. In eodem ordine potentiae, potentia creaturae et potentia Dei sunt simpliciter infinitae, et tamen infinitas potentiae Dei excedit infinitatem potentiae creaturae. In eodem ordine scientiae, datur infinitas scientiae animae Christi et infinitas scientiae divinae, quae illam excedit. In ordine valoris moralis, tum —- — 110 DE MATERIA POENITENTIAE actio humana Christi tum offensa Dei habent infinitatem simpliciter et tamen illa excedit istam, et non solum aequivalenter sed superabun­ danter meretur et satisfacit pro ista. Tertia coteroquin solutio praejato argumento opponi potest, in qua ita secunda explicetur et determinetur ut prioris etiam exigentiis satis fiat et utraque in unam componatur. Prima enim solutio, quamvis valde logice procedat, tamen illo laborat inconvenienti, quod doceat omnia peccata esse prorsus aequalia, etsi in solo ordine offensae, ita ut non plus contineatur in offensa quae fit per maximum peccatum quam in ea quae infertur per minimum peccatum mortale; cui quidem assertioni non facile mens acquiescit. Altera etiam solutio, quantumvis facilior et com­ munior, non prorsus vitare videtur duplex inconveniens, primo nempe quod dicatur unum infinitum excedere aliud in eodem formaliter genere offensae et sic videatur afferri aliqua exceptio illi S. Thomae principio “Infinito secundum aliquid determinatum non est magis in illo ordine; potest tamen accipi aliquid aliud majus extra illum ordinem” (3 p., q. 10, a. 3, ad 3 supra cit.); secundo, quod videatur minus logice procedere ab unitate et aequalitate formae divinae, qua offensa privat, ad pluralitatem et inaequalitatem ipsarum offensarum, cum tamen assumat ut principium quod tota ratio offensae consistat formaliter in sola privatione illius formae. Ut igitur praedictis inconvenientibus occurratur, res ita explicari et componi posse videtur, ut distinguatur inter offensam et modum offensae, vel inter rationem offensae et rationem taleitatis offensae, et dicatur cum priori sententia omnia peccata esse aequalia in ratione offensae, et simul dicatur cum altera, peccata esse inaequalia in ratione modi offensae vel taleitatis offensae, et utraque quidem ratio sive offensae sive taleitatis, necnon aequalitatis et inaequalitatis in ea fundata, repetatur unice ex subjecto divino, seu ex ipsa forma et ex ipsa taleitate et modo formae, qua offensa privat. Ipsum quippe jus divinum, cui offensa contrariatur et in cujus privatione offensa consistit, dupliciter considerari potest, scilicet ut jus et ut tale jus, seu ut jus ne Deus deseratur in ratione ultimi finis, et ut jus ne deseratur in ratione ultimi finis in tali ordine et materia, puta castitatis vel justitiae. Qui igitur peccat, duplicem in Deo causât privationem, juris nempe et ejus modi vel taleitatis, et ideo ejus peccatum habet duplicem rationem, scilicet offensae et taleitatis offensae, et consequenter duplicem infinitatem utrique rationi con­ venientem, juxta propriam indolem rei et taleitatis seu modalitatis I DE SATISFACTIONE 111 rei. In ratione igitur offensae ejusque simplici infinitate, omnia peccata sunt aequalia, imo specifice unum nec nisi numerice distincta, eo quod per unumquodque peccatum idem jus auferatur, quamvis per repetitas privationes; in ratione vero taleitatis et modi offensae, peccata sunt distincta et inaequalia, eo quod unumquodque addat peculiarem modum ablationis juris et privationis inductae in sub­ jectum divinum. Sic igitur intra eundem ordinem et genus offensae simpliciter infinitae, plures ordines et genera distinguuntur modalitatum et taleitatum offensae, quorum unumquodque est simpliciter infinitum et distinctum ab alio et quorum plura sunt inaequalia inter se, non quidem secundum ipsam rationem offensae sed intra ipsam rationem offensae, et secundum modalitates rationis offensae. Et ita vitantur tria inconvenientia supra objecta prioribus solutio­ nibus. Nam primo, quamvis omnia peccata sint absolute aequalia in ipsa ratione offensae, disquiparantur tamen in ratione taleitatis intra ordinem ipsius offensae; secundo, nullum infinitum superatur ab alio in eodem prorsus ordine, nam in ipso formaliter ordine offensae omnia peccata sunt aequalia, in ratione vero taleitatis non accipitur unus ordo habens inaequales infinitates, sed tot constituuntur ordines quot sunt modi et taleitates, unusquisque cum propria infinitate simpliciter; tertio, ratio inaequalitatis inter modos offensae et inter eorum infini­ tates refunditur tota in inaequalitatem modorum privationis subjecti divini et haec in inaequalitatem modorum ipsius formae seu juris divini. Et si urgenter quaeratur: estne major offensa divina in uno quam in alio peccato?, respondetur quod proprie non est major offensa sed major modus offensae, sicut jus divinum ne Deus blasphemetur non est majus jure ne violetur virtus castitatis, sed est melior modus juris, seu in excellentiori materia. Si vero quaeratur: nonne Deus magis of­ fenditur per unum peccatum quam per aliud?, respondetur quod pro­ prie loquendo non magis offenditur sed pejori modo offenditur, seu aequalem suscipit offensam inaequali modo illatam. Si tandem quaera­ tur: nonne modus offensae auget offensam, cum sit aliquid intra or­ dinem offensae et addat ad offensam?, respondetur quod modus pertinet quidem ad offensam, sed non auget offensam, quia non addit ad offensam sed mere eam modificat et pure terminat; non enim modus rei est quaedam perfectio aut gradus perfectionis, sed purus terminus, nec est res, sed rei. Ceterum, cum plus entitatis sit res cum modo quam res sola, et offensa cum modo quam offensa ut sic, cumque modus offensae pertineat ad offensam 112 DE MATERIA POENITENTIAE etsi non sit offensa, loquendo minus proprie et materialiter, dici potest Deum per quaedam peccata magis offendi, ita ut subintelligatur inaequalitatem esse non in ipsa ratione offensae sed in ejus modo, et sensus sit quaedam peccata magis habere de eo quod pertinet ad ordinem offensae. Nec dicatur totam hanc solutionem esse magis verborum aut in­ geniosam quam veram; nam per illam distinctionem inter rem et modum rei, et per rectam intellectionem propriae indolis modi, non pauca tum in philosophia tum in theologia explicari solent ac valent, quae aliter fere inintelligibilia sunt et perpetuis disputationibus subiciuntur. ART. 51. Utrum Purus Homo Possit Pro Peccato Mortali Satis­ facere Saltem De Congruo (Suppi., q. 13, a. 1). STATUS QUAESTIONIS Agitur de proprie dicta satisfactione, quae nempe redditur ad aequalitatem, etsi sit imperfecta seu de congruo, qua nempe redditur ad aequalitatem non strictam seu arithmeticam, sed tantum propor­ tionalem seu geometricam; unde non consideratur hic satisfactio im­ proprie dicta, seu insufficiens (seu, ut quidam volunt, de congruo improprie dicto), quam nemo est qui non concedat cuilibet actui quantumvis imperfecto, quo quis conatur Deum placare, saltem si fiat ab homine in statu gratiae (cf. art. 61, p. 298 sq.). Agitur praeterea de peccato mortali tum proprio, tum alieno, tum originali. Si autem detur aliquis actus, quo quis possit Deo reddere aliquid proportionaliter aequale peccato, hic profecto non alius esse potest nisi actus qui directe et plene contrariatur peccato, scilicet actus perfectae contritionis et actus charitatis, in qua fundatur omnis valor supernaturalis tam meriti quam proprie dictae satisfactionis. Unde praesens quaestio ad haec tria determinate reducitur: 1. Utrum homo per actum contritionis satisfaciat pro peccato pro­ prio, satisfactione proprie dicta et de congruo, exhibens aliquid quod habet proportionalem aequalitatem cum ipsa culpa seu offensa Dei (quae quaestio huic aequivalet: an actus contritionis habeat veram rationem satisfactionis). 2. Utrum homo per actum charitatis, vel alium actum in charitate fundatum, eodem modo satisfacere possit pro peccato alieno. 3. Utrum homo per actum charitatis similiter satisfacere possit pro peccato originali quod sit in se et in aliis, vel in aliis tantum. DE SATISFACTIONE 113 PARS NEGATIVA et PARS AFFIRMATIVA Dissidium theologorum vertit fere unice circa primam quaestionem, seu circa proprie dictum valorem satisfactorium actus contritionis et circa ejus fundamentum. Nam de duabus aliis quaestionibus, quae respiciunt ordinem merae possibilitatis, non multum doctores occupan­ tur; ceterum qui eas tangunt, conveniunt quoad secundam, i.e. in af­ firmandam possibilitatem satisfaciendi de congruo pro peccato alieno, et discrepant quoad tertiam. Nam 5. Thomas in Suppi., q. 13, a. 1, ad 5, videtur explicite negare purum hominem posse proprie satis­ facere pro peccato originali; quidam vero, ut Salmanticenses et Hugon, videntur id concedere, ut logice sequitur ex eorum sententia (cf. art. praec., p. 55) qua docent unicam rationem quare homo non possit condigne satisfacere pro originali, non esse praecise quia est originale seu infinitum etiam ex parte naturae, sed tantum quia est peccatum, seu infinitum ex parte personae offensae; ex hoc enim sequitur quod si homo potest congrue satisfacere pro peccato proprio, potest eodem modo satisfacere etiam pro peccato originali, non quidem, inquiunt Salmanticenses (De Incarn., disp. 1, dub. 5, n. 126), in praesenti ordine providentiae, sed de possibilitate absoluta. I i I ί Ad primam igitur quaestionem quod attinet, quidam, ut Richardus, Cajetanus (Opusc. de fide et operibus, c. 11 sq.), Medina, Zumcl et Soto (De natura et gratia, 1. 3, c. 6), negant possibilitatem proprie satisfaciendi de congruo pro peccato mortali proprio, et ideo denegant actui contritionis veram rationem satisfactionis. Ratio est, primo quia secus justificatio non esset gratis, contra doctrinam Traditionis et Ecclesiae; secundo, quia non est cogitabilis actus qui possit esse taliter satisfactorius, nam hic actus, v.g. contri­ tionis, vel eliceretur ante justificationem ex solis viribus gratiae ac­ tualis, et tunc non esset satisfactorius quia eliceretur a peccatore et non procederet a gratia sanctificante quae est principium omnis valoris supernaturalis, tam meritorii quam satisfactorii, vel eliceretur post justificationem procederetque ad ipsa gratia sanctificante, et tunc non posset esse satisfactorius pro ipso peccato mortali quod esset jam re­ missum et ablatum. Nec valet dicere quod actus contritionis, pro­ cedens a gratia, praecedit eam in ratione causae materialis et dispositivae, et ex hoc quod procedit ex gratia accipit vim satisfactivam, inquantum vero praecedit remittit peccatum; nam contritio remittit inquantum est satisfactoria, unde si remittit ut praecedens gratiam est etiam satisfactoria ut praecedens eam, et si est satisfactoria ut pro­ cedens a gratia, est etiam remissoria ut procedens ab ea. 114 DE MATERIA POENITENTIAE His doctoribus favet BELLARMINUS, quatenus videtur velle limitare rationem proprie dictae satisfactionis soli satisfactioni pro poena et relegat praesentem quaestionem inter subtilitates de quibus non vacet in praesenti disputare. Ad rem ipse: “Cum homines peccant in Deum, amicitiam simul et justitiam violant, ut notum est. Ac pro amicitia quidem reformanda, non potest homo Deo satisfacere: nam, ut supra diximus, Satisfactio hominis erga Deum, acceptatione ipsius Dei necessario indiget; acceptatio autem amicitiam praesupponit. Et prae­ terea ut Satisfactio sit aliquo modo ad aequalitatem, oportet ut sicut offensio habuit infinitatem quandam ex parte objecti: sic habeat satisfactio infinitatem aliquam ex parte principii Satisfacientis; proinde requiritur, ut opera satisfactoria fiant a Spiritu Dei hominem inhabitante, sive ab ipso homine ut membro Christi, ac filio Dei jam per gratiam et charitatem effecto. Non igitur fieri potest, ut pro instauranda amicitia cum Deo, homines satisfaciant: et hoc est quod theologi communiter docent, Satisfactionem non offerri Deo, neque exigi ab hominibus pro culpa; gratis enim nos a culpa justificat Deus, gratis amicitiam suam nobis restituit. “Quod si veteres Patres interdum actionibus humanis tribuere videntur, ut Deum ex inimico amicum reddant, atque adeo pro expianda culpa satisfaciant: interpre­ tandi sunt de Satisfactione ex congruo, non ex condigno, ut libro superiore diximus, de vi et merito contritionis. Docet quidem Ruardus Tapperus, insignis theologus in explicatione art. 6 Lovaniensium, posse hominem satisfacere Deo pro culpa et poena aeterna, per actus quosdam, qui ordine naturae sequantur gratiae gratum facientis infusionem, et praecedant remissionem peccatorum; et in eandem sen­ tentiam citat s. Thornam in 4. dist. 15. quaest. 1. art. 2. sed neque necesse est nunc de his subtilitatibus disputare, neque certo constat an s. Thomas id voluerit; satis est nobis hoc loco, doctores omnes in eo convenire, ut non possit ullus ante gratiam gratum facientem adeptam, Deo satisfacere: in quo ne haeretici quidem nobis adversantur.”85 Ceteri vero theologi, tum illi qui negant possibilitatem condignae satisfactionis pro mortali tum a fortiori qui eam admittunt, docent hominem posse de congruo pro eo peccato satisfacere ac de facto ita satisfacere per actum contritionis justificantis. In explicando autem modo, quo contritio habeat veram rationem satisfactionis, et consequenter in respondendo praecipuae adver­ sariorum rationi, nuper expositae, dividuntur hi doctores. Quidam, ut Suarez (De Incarn., disp. 4, sect. 8), Cabrera, Nugnus et Joannes a S. Thoma, (De Incarn., disp. 1, a. 3, Conclusio), docent actum con­ tritionis justificantis non procedere a gratia sanctificante sed eam praecedere et elici a voluntate sub auxilio gratiae actualis, et hoc modo posse esse satisfactorium, utpote praevium ad justificationem; alii vero, ut Bancz, Alvarez, Nazarius, Arauxo, Godoi, Gonet (De justificatione, disp. 1, a. 8) et Salmanticenses (De justificatione, disp. 3, dub. 5, § 5; De Gratia, disp. 4, dub. 3; De Incarn., disp. 1, dub. 5, § 1, n. 110-115; praecipue De Poenitentia, disp. 5, dub. 4, §6), docent actum contritionis justificantis procedere ab ipsa gratia sancti­ ficante et esse nihilominus satisfactorium pro peccato secundum quod praecedit gratiam ut auferentem offensam. “ De Poenitentia, 1. 4, c. 1, Opera omnia, t. 3, Mediolani, 1859, p. 714. Cf. ibid., 1. 2, c. 12, p. 652. 653. 654. DE SATISFACTIONE 115 CONCLUSIO Conclusio 1. Punis homo potest ex viribus gratiae pro peccato mortali satisfacere de congnio, idque de facto facit per primum actum contritionis justificantis. Probatur 1. EX RATIONE CONGRUAE SATISFACTIONIS. Proprie dicta satisfactio de congruo est ea qua aliquid redditur quo fit compensatio offensae secundum aequalitatem proportionalem, quaeque attingit propriam satisfactionis sufficientiam ex acceptatione personae offensae. Jamvero haec duo verificantur in actu contritionis perfectae quo homo justificatur. Primo enim hic actus habet quandam proportionem aequalitatis cum offensa Dei, nam habet infini­ tatem secundum quid ex parte objecti divini, quamvis non habeat infinitatem simpliciter sicut ipsa offensa, et removet formaliter et secundum se id quod fuit causa et fundamentum offensae, scilicet malitiam et aversionem a fine ultimo, quamvis non auferat ispam offensam. Secundo, hic actus suscipit acceptationem Dei, nam est de ratione potentiae et providentiae divinae imperfectum adducere ad perfectum et convenit sapientiae et bonitati divinae accipere in aequalem satisfactionem id quod ad hanc rationem imperfecte tendit nec de se pertingere potest, juxta illud “Facienti quod in se est, Deus non denegat gratiam” seu benevolam acceptationem; inepte autem quis diceret Deum, stante tali hominis conatu ad condignam satisfactionem, et stante ejus imperfecta aequalitate cum perfecta satisfactione, haec secundum suam rationem compensativam com­ putare non velle, sed potius eligere ex pura misericordia offensam condonare. Ad rem JOANNES A S. THOMA: “In sententia S. Thomae certum est, quod contritio satisfacit ex justitia imperfecta pro peccato, ita quod non solum conatur ad satisfactionem ex parte modi, quem servat [sicut actus attritionis], sed etiam de facto satisfacit. . . Totum . . . [hujus conclusionis] fundamentum pendet ex his principiis, quod per contritionem offertur Deo in recompensam peccati aliquid habens proportionem cum offensa, etsi non aequalitatem, scilicet aliquid supernaturale, et in hoc genere supcrnaturali offert aliquid, quod ante peccatum non offerebat, scilicet dolorem, et poenam pro peccato. Poena autem pro peccato assumpta praesertim voluntaria, ordinem rccompensandi dicit, quia ex natura rei, culpa per poenam recompcnsatur satisfaciendo: ergo si voluntarie assumat illam satisfaciet. Item ad imperfectam satisfactionem sufficit, quod offeratur aliquid, quod sit sufficiens ex acceptione creditoris, licet non ex acquivalenti valore; et hac ratione videmus, quod per religionem redditur Deo debitum secundum justitiam imperfectam, licet non reddatur aequale. “Ex his ergo principiis aperte colligitur, quod in actu poenitentiae debet con­ currere satisfactio sufficiens ad imperfectam justitiam, et satisfactionem amicabilem, itaque acceptio creditoris non cadit super aliquid nullam habens proportionem ■a 116 DE MATERIA POENITENTIAE cum offensa, sicut si Deus pacisceretur, quod propter opus mere naturale vellet remittere peccatum, tunc enim talis remissio esset pure gratuita, ita quod nullam rationem justitiae etiam imperfectae haberet, sed esset mere condonatio extrinscca; unde si hic non invenitur imperfecta justitia, non relinquitur aliquis locus inveniendi illam, quam tamen dari S. Thomas fatetur in praesenti articulo II ad primum.’'-' Probatur 2. EX IPSA RATIONE VIRTUTIS POENITENTIAE. Virtus Poenitentiae, quae operatur ad destructionem offensae mor­ talis, est vera justitia erga Deum, ut dictum est in art. 12 (tom. 1. p. 300 sqq.). Atqui de ratione justitiae est reddere aequale, quamvis imperfecte si agatur de parte ejus potentiali. Ergo de ratione Poeni­ tentiae, et signanter principalis et specifici ejus actus, qui est contritio, est reddere Deo aequale pro offensa peccati, quamvis imperfecte. Atqui reddere aequale pro offensa est satisfacere, quamvis imperfecte seu de congruo. Ergo de ratione actus contritionis est satisfacere de congruo pro offensa mortali. Ex hoc patet quam inepte quidam, dum loquuntur de satisfactione, oculos avertant a satisfactione pro ipsa offensa peccati, ac si non alia satisfactio haberetur quam ea quae offertur pro poena, cum tamen haec sit tantum secundarius actus virtutis Poenitentiae, quae primario consistit in satisfaciendo pro peccato et cujus formalissimum objec­ tum, imbibitum in primo ac specifico ejus actu, scilicet contritione, est ipsa ratio satisfactionis, ut probatum est in art. 14 (tom. 1, p. 364 sqq.). Probatur 3. EX DOCTRINA S. THOMAE. S. Doctor docet virtutem Poenitentiae ejusque actum, qui est con­ tritio, esse veram justitiam atque ad hoc tendere ut restituat inter Deum et hominem aequalitatem, destructam per peccatum (cf. textus citatos in art. 12, tom. 1, p. 301-308. 328 sq.); eam aequalitatis resti­ tutionem seu compensationem dicit consistere in animi dolore (cf. ibid., art. 14, p. 365 sq.), nam “oportet quod incipiat recompensatio fieri in ipso cordis affectu” (ibid.); eam appellat satisfactionem (ibid., p. 303. 329. 366); imo dicit hoc esse proprium virtutis poenitentiae, scilicet “de peccato commisso satisfacere” (ibid., p. 366). Praeterea accipe sequentia: 1 p., q. 21, a. 4, corp, et ad 1: “Necesse est quod in quolibet opere Dei misericordia et veritas inveniantur. . . [Tamen] quaedam opera attribuuntur justitiae, et quaedam misericordiae; quia in quibusdam vehementius apparet justitia, in quibusdam misericordia. . . In justi­ ficatione impii apparet justitia; dum culpas relaxat propter dilectio­ nem, quam tamen ipse misericorditer infundit”. "De Incarnatione, disp. 1, a. 3, n. 21 sq., Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 38-40. DE SATISFACTIONE 117 De Veritate, q. 28, a. 1, ad 8: “Remissio peccatorum . . . est opus divinae misericordiae; quamvis et in remissione peccatorum aliqua justitia servetur, secundum quod ‘omnes viae’ domini sunt ‘misericor­ dia et veritas’ (Psal. XIV, vers. 10): praecipue quidem ex parte Dei, in quantum remittendo peccata facit quod Deum decet, secundum quod Anselmus dicit in Proslogio (cap. X) : ‘Cum parcis peccatoribus, justus es, decet enim te’. Et hoc est quod in Psal. XXX, 1, dicitur: ‘In justitia tua libera me’. Aliquo etiam modo, sed non sufficienter, apparet justitia ex parte ejus cui peccatum remittitur, in quantum in eo aliqua dispositio ad gratiam invenitur, licet insufficiens.” SUPRADICTAE RATIONI ADVERSARIORUM dupliciter, ut dictum est, respondent patroni hujus conclusionis. PRIMA SOLUTIO, quae defenditur praecipue a Suaresio et Joanne a S. Thoma, ad hoc reduci potest, juxta explicationem quam clare tradit ipse Joannes a S. Thoma: Actus contritionis dupliciter con­ siderari potest: Primo nempe ut praecedit infusionem gratiae sanctificantis. Sic procedit effective a libero arbitrio quantum ad substantiam actus et ab auxilio gratiae actualis quantum ad rationem dispositionis ad in­ fusionem gratiae, et est causa dispositiva justificationis et causa satisfactiva, quamvis imperfecta, remissionis offensae quae non distin­ guitur ab ipsa infusione gratiae, non tamen est ullatenus causa meritoria. Quod autem actus contritionis habeat verum valorem satisfactivum, etsi imperfectum, sequitur ex eo quod habet dignitatem et valorem supernaturalem, tum praecise quia est actus supernaturalis productus a gratia actuali, tum quia est dispositio ad ipsam gratiam habitualem; hoc enim sufficit ad rationem satisfactionis, quamvis non sufficiat ad rationem meriti; nam satisfactio, secus ac meritum, non necessario supponit amicitiam nec necessario supponit dignitatem personae sed dignitatem actus. Inde solvitur triplex objectio quae opponi potest: cum enim opponitur quod ante justificationem non est meritum et ideo nec satisfactio, respondetur negando paritatem inter meritum et satis­ factionem; cum vero opponitur quod ad satisfactionem requiritur quod persona sit grata, respondetur quod non requiritur ut procedat a persona grata sed quod saltem tendat et disponat ad faciendam personam gratam; cum tandem opponitur quod si satisfactio prae­ cederet justificationem, haec non daretur a Deo omnino gratis, sed ex debito seu ob jus creaturae, respondetur quod omnimoda gratuitas justificationis excludit rationem meriti sed non excludit omnem dis­ 118 DE MATERIA POENITENTIAE positionem, qualis est satisfactio, nec ceterum proprie loquendo satis­ factio importat jus in solvente, sed tantum solutionem debiti et extinctionem juris creditoris. Secundo, actus contritionis considerari potest ut subsequens justi­ ficationem et informatus a gratia sanctificante. Sic procedit effective a libero arbitrio quantum ad substantiam actus et a gratia habituali quantum ad rationem informationis, et accipit tum rationem meriti tum pleniorem rationem satisfactionis (non tamen relate ad ipsam offensam, quae est jam remissa), et procedit a persona grata elicitive, et est omni modo gratuitus. Nec ceteroquin est imaginandus in justificatione duplex actus con­ tritionis, alter praecedens et elicitus sub gratia actuali et alter subse­ quens et elicitus sub gratia habituali, sed in eodem instanti justifica­ tionis idem actus contritionis procedit a pluribus causis secundum diversum respectum; nam secundum suam substantiam procedit a libero arbitrio; secundum rationem dispositionis ad gratiam habitu­ alem, et consequenter satisfactionis pro offensa, procedit a gratia actuali; secundum rationem informationis, et consequenter meriti et plenioris satisfactionis, procedit ab ipsa gratia habituali et ab habitu virtutis poenitentiae. Ad rem JOANNES A S. THOMA: “Contritio in duplici statu consideratur, scilicet, ut formata, et ut subsequitur gratiam, et ut antecedit formationem, et per modum dispositionis se habet ad gratiam. Qui duo status non sunt aliud, quam duo respectus, et dependentia ipsius contritionis secundum diversam prioritatem naturae, secundum quam in una consideratione se habet, ut causa, et antecedit; secundum aliam se habet, ut effectus, et subsequitur (causae enim ad invicem sunt causae, et consequenter ad invicem etiam sunt causatae). Caeterum contritio sub formalitate, et statu dispositionis non procedit effective a gratia, sed a libero arbitrio, et auxilio supcmaturali; sub ratione autem formationis procedit a gratia effective. . . [Sic igitur] contritio secundum se et secundum suam substantiam nullo modo est ab habitu gratiae effective; ut formata autem quantum ad ipsam formationem est effective ab habitu gratiae; quoad substantiam ergo est a libero arbitrio, ut dicit S. Thomas, sed non a libero arbitrio nudo, sed ut adjuto per auxilium gratiae. Hoc enim est valde familiare in D. Thoma, quando dicit procedere aliquam dispositionem a libero arbitrio, ibi non excludere auxilium, sed donum habituale: ab auxilio ergo, et libero arbitrio procedit contritio in illo ultimo instanti, et ut sic est dispositio, respicitque pro effectu ipsam remissionem culpae, imo et physice in quodam genere expellit peccatum. . . “Non est autem inconveniens, quod idem in eodem instanti procedat a diversis causis efficientibus secundum diversas rationes, seu respectus, sicut homo procedit ab homine, et a sole; et actus virtutis inferioris imperative a superiori, et ab intellectu, ut moto a voluntate per actum imperii. Et sicut ipsemet actus contri­ tionis, quando post existentem gratiam elicitur a virtute poenitentiae, et imperatur a charitate. sic loco virtutis poenitentiae procedit ab auxilio in instanti justifica­ tionis, et formatur a gratia, et charitate. Et hoc ideo, quia procedit ut dispositio, et non ut mere actus consequens, vel concomitans, et sic in genere dispositionis antecedit habitum poenitentiae, et consequenter in hac consideratione non procedit ab ipso, DE SATISFACTIONE 119 et tamen in hac consideratione habet causam efficientem; ergo ab auxilio pendet effective, non ab habitu. . . “Valor . . . hujus satisfactionis probabile est, quod conveniat ipsi contritioni ex auxilio divino, ut antecedit gratiam, sed ab illa gratia habet acceptionem, et sup­ plementum satisfactionis, non formalem rationem satisfactionis. . . “Et mihi videtur . . . [ hoc] colligi . . . ex D. Thoma quaest. XXVIII de veritate [cf. supra, p. 117]. Illa enim verba ultima, si bene ponderentur, habent hanc efficaciam: ‘Aliquo modo, sed non sufficienter apparet justitia ex parte ejus, cui peccatum remittitur, in quantum in eo aliqua dispositio ad gratiam reperitur, sed non sufficiens:' Ergo dispositio, ut antecedit remissionem, fundat aliquam justitiam, et consequenter ut antecedit gratiam per quam fit remissio. Et hoc significavit ly dispositio ad gratiam, id est, non ut a gratia procedit, sed ut ad gratiam tendit. Et praesertim in sententia D. Thomae, qui eadem quaestione XXVIII, artic. VIII ad tertium . . . dicit: ‘Quod contritio ut procedit a libero arbitrio, est dispositio ad gratiam, et secundum quod est a gratia comparatur ut actus secundus ad gra­ tiam.’ Hic autem dicit: ‘Quod in quantum est in homine dispositio ad gratiam fundatur illa justitia imperfecta.’ Ergo loquitur de contritione, non ut est a gratia; sic enim est actus secundus ipsius, ut docet S. Thomas, sed ut antecedit gratiam, quia sic est dispositio ad eam. . . “Fundamentum . . . [hujus] sententiae est . . . quia contritio, ut subsequitur gratiam, supponit gratiam in subjecto, et consequenter peccatum remissum; ergo jam non supponit debitum in subjecto; ergo prout sic non satisfacit in eodem ad remissionem peccati, sed si satisfacit est ex superabundantia; sicut per totam vitam postquam homo est in gratia, potest plures, ac plures contritionis actus elicere, qui satisfactorii sunt, licet jam peccatum sit remissum; ut ergo salvetur, quod contritio aliquando satisfacit pro ipso peccato in ordine ad ejus expulsionem, et remissionem, oportet quod non supponat peccatum remissum, et gratiam infusam, quia satisfactio de se non fundatur in amicitia praesupposita, sed tendit ad amici­ tiam faciendam, et reconciliandum personas; ergo non fundatur ejus valor in amicitia eliciente, sed determinante actus contritionis, quia ad hoc fit, ut recon­ ciliatio compleatur; non ergo satisfacit ut formata per gratiam, et amicitiam, sed ut egreditur ab auxilio, et terminatur ad conciliandam gratiam, quam habet in eodem instanti.”07 Attamen haec sententia dura videtur, et derelinquenda. Imprimis haec explicatio adversatur communiori sententiae thomistarum juxta quam actus ultimo disponentes ad justificationem pro­ cedunt ab ipsa gratia justificante; quae quidem videtur esse explicita doctrina S. Thomae, praecipue in 1-2, q. 113, a. 8, coli, cum a. 7 aliisque articulis ejusdem quaestionis. De hoc aliquid velut per trans­ ennam dictum est in art. 17 et 18 (tom. 1) et est ex professo dispu­ tandum in tractatu de Gratia, cum sit materia subtilis et difficilis. Inierim nota ob. 4, quam S. Thomas sibi proponit in a. 7 illius quaestionis; in ea asseritur explicite motum liberi arbitrii, quo homo detestatur peccatum et se disponit ad justificationem, procedere ex ipsa gratia, imo exinde esse meritorium; quod quidem totum conceditur a S. Doctore in sua responsione. Objectio sic se habet: “Motus liberi arbitrii, qui ad justificationem impii concurrit, est meritorius; et ita “Dc Incarnatione, disp. 1, a. 3, n. 13. 15. 17. 23. 25, Curs. Thcol., t. S, Parisiis, 1SS6, p. 37-41. 120 DE MATERIA POENITENTIAE oportet quod procedat a gratia, sine qua nullum est meritum, ut infra dicetur (quaest. CXIV, art. 2). Sed prius est aliquid consequi for­ mam, quam secundum formam operari. Ergo prius infunditur gratia, et postea Uberum arbitrium movetur in Deum et in detestationem peccati. Non ergo justificatio est tota simul.” Respondet S. Doctor: “In eodem instanti in quo forma acquiritur, incipit res operari secun­ dum formam; sicut ignis statim cum est generatus movetur sursum; et si motus ejus esset instantaneus, in eodem instanti compleretur. Motus autem liberi arbitrii, qui est velle, non est successivus, sed instantaneus. Et ideo non oportet quod justificatio impii sit successiva.” Ex textu allato a Joanne a S. Thoma ex q. 28 de Veritate nihil aliud deduci potest quam actum contritionis, procedentem quidem a gratia et inde accipientem valorem satisfactorium, hunc valorem justitiae habere ex eo quod est actus ipsius liberi arbitrii informati a gratia sanctificante et non purum donum Dei uti est ipsa infusio gratiae totaliter et secundum se. Praeterea, ea explicatio adversatur communi sensui theologorum, juxta quem omnis valor supernaturalis, tum meriti tum satisfactionis, provenit ex gratia sanctificante et charitate, necnon explicitae doc­ trinae S. Thomae id frequenter asserentis, nec ceterum distinguentis inter satisfactionem et meritum. Confer nuper citatam ob. 4 (ex 1-2, q. 113, a. 7), Suppi., q. 13, a. 1, ad 1 (cit. in p. 35), ubi docet hominem ideo posse satisfacere quia ejus satisfactio accipit quandam infinitatem “prout est gratia informata”, In 4 Sent., dist. 17, q. 2, a. 5, q. 2, ad 4, ubi idem repetit. Nec valet dicere cum Joanne a S. Thoina actum contritionis accipere valorem satisfactorium a gratia tamquam a termino ad quem disponit, non vero tamquam a principio ex quo procedit, nam nequit actus accipere valorem nisi ex principiis ex quibus procedit; ceterum, non potest gratia quomodolibet se habere ut forma dignificans contritionem nisi jam supponatur existere et influere sub ea ratione, ac ideo hoc modo contritio fiat posterior gratia, ac ideo adhuc maneat illi doctori explicandum quomodo sit satisfactoria pro culpa, cum ipse doceat culpam jam intelligi remissam per ipsam gratiam. Praeterea, juxta doctrinam S. Thomae, virtus Poenitentiae, cujus elicitus et principalis actus est ipsa contritio (saltem cum haec elicitur ab homine jam justo), est essentialiter ordinata ad satisfa­ ciendum pro peccato mortali. Jamvero si vera esset sententia Suaresii et Joannis a S. Thomae, virtus Poenitentiae nunquam posset attingere finem suum et esset essentialiter frustranea; nam actus contritionis quae justificat et satisfacit non procederet a Poenitentia quia non pro­ DE SATISFACTIONE 121 cederet a gratia, actus vero contritionis qui post infusionem gratiae procedit a Poenitentia non est justificativus, quia jam supponit justificationem. ALTERA IGITUR SOLUTIO omnino praeferenda est, quam tra­ dunt Salmanticenses quamque fusius explicavimus in art. 14 (tom. 1, p. 370-374). Scilicet: actus contritionis justificantis procedit ab ipsa gratia sanctificante et accipit ab ea valorem satisfactorium, quo opera­ tur ad destruendam et compensandam offensam peccati qua talem, quae nondum intelligitur remissa quando infusa est gratia ut forma auferens maculam peccati. Quae solutio tota consistit in triplici distinctione, scilicet: peccati: in maculam et offensam; gratiae: in formam auferentem maculam et formam influentem in destructionem seu satisfactionem offensae; actus contritionis: in praeviam dispositionem ad gratiam, ut auferentem maculam, et subsequentem effectum, seu operationem ipsius gratiae ad destructionem offensae. In uno scilicet et eodem temporis instanti unius ac totalis justificationis, qua simul aufertur macula peccati et offensa Dei, quaeque consistit in infusione gratiae actu elicientis charitatem, plura instantia naturae distinguenda sunt, juxta quae datur varia prioritas et posterioritas inter contritionem et gratiam. In primo instanti concipitur actus contritionis (qui aliunde nihilominus procedit effective ab habitu gratiae) praecedere in ordine causae ma­ terialis et dispositivae ipsam infusionem gratiae ut auferentis macu­ lam; in secundo instanti concipitur gratia infundi, ratione contritionis ut dispositionis, et auferri macula seu fieri justificatio inquantum aufertur injustitia et malum peccati in ipso homine; in tertio instanti concipitur actus contritionis procedere physice et effective ex gratia infusa et operari moraliter effective ad ablationem offensae, seu peccati inquantum est injustitia et malum in ipso Deo; in quarto et ultimo instanti concipitur ablata ac remissa offensa et completa justificatio sub utraque ratione remotionis maculae et offensae. Hoc modo contritio praecedit gratiam et eam subsequitur; praecedit nempe gratiam sub duplici istius ratione et eam subsequitur sub prima tantum ratione, sequenti ordine: contritio ut dispositio, gratia ut ablatio maculae, contritio ut effectus gratiae et satisfactio, gratia ut ablatio offensae. Ad rem SALMANTICENSES: “Dicimus actus dilectionis, vel contritionis, qui in instanti justificationis reperiuntur procedere, et dependere absolute a gratia sanctificante, sicut a principio effectivo, ut supra ostendimus, et recte supponit objectio. Ipsi vero actus sumpti in ratione dispositionis praecedunt gratiam in genere causae materialis etiam secundum effectum formalem auferendi maculam: optime quippe cohaeret mutua haec inter causas dependentia, ut diximus Tract. 15. disp. 3, dub. 4; sed rursus iidemmet actus considerati in ratione satisfactionis supponunt gratiam sanctificantem, a qua habent esse, et valorem, et similiter sup- 122 DE MATERIA POENITENTIAE ponunt ablationem maculae, et alios effectus formales, quos gratia subjecto com­ municat: nam ad nihil horum in ratione satisfactionis supponuntur; cum haec omnia, gratis, et independenter a satisfactione fiant. At supponuntur ad remissionem offensae passivae Dei, ad quam compensandam eliciuntur, et ordinantur. Unde inter gratiam ut delet maculam, et eandem gratiam ut delet offensam, mediant praedicti actus in ratione satisfactionis; quippe gratia non indiget praedictis actibus in ratione satisfactionis ad delendam maculam; cum hanc Deus omnino gratis per ipsam gratiam immediate destruat: indiget autem praedictis actibus in ratione satisfactionis ad delendam offensam, restituendo affective Deo rationem ultimi finis. Potestque id exemplo declarari desumpto ex divinis: nam inter relationem pater­ nitatis ut constituit patris personam, et eandem relationem ut exercite refert per­ sonam patris ad filium, mediat generatio activa, quae supponit illum primum conceptum, et supponitur ad secundum, ut explicuimus Tract. 9, disp. 18, a num. 67 et 88.”08 Haec explicatio fundatur in his quae S. Thomas docet tum de modo quo fit justificatio impii (1-2, q. 113) tum de propria indole et effi­ cacitate virtutis Poenitentiae quatenus est ordinata ad efficienter auferendum peccatum formaliter ut est offensa (cf. supra in Prob. 2, p. 116, et art. 18, in tom. 1, p. 448 sqq.). In 4 Sent., dist. 14, q. 2, a. 4, S. Doctor explicite distinguit inter remissionem maculae, quam tribuit gratiae, et remissionem offensae, quam tribuit actui Poenitentiae procedentis ex gratia: “In peccato duo possunt considerari; scilicet ipsa inordinatio quae in actu est, et macula quae ex actu inordinato consequitur in anima; et secundum hoc peccatum dupliciter remittitur. Quia enim ex ipsa actus inordina­ tione homo, quantum in se erat, injuriam Deo jaciebat; ideo ex parte illa peccatum remittitur, secundum quod inaequalitas praedicta in­ juriae ad aequalitatem justitiae reducitur; quod jacit poenitentia, in quantum est virtus quaedam, per suum actum, ut prius dictum est. Sed ex parte maculae peccatum remittitur per gratiam, quae jormaliter maculam tollit, sicut albedo nigredinem; et per consequens per alias virtutes gratia formatas. Et quia poenitentia est talis virtus, ideo etiam ipsa formaliter peccatum remittit ex parte habitus; et hic est quod quidam dicunt, quod remittit peccatum inquantum est gratia. Non enim potest dici gratia nisi inquantum est gratia informata, vel propter similitudinem effectus.” Ceterum eadem solutio paulo aliter tradi potest cum Gonet, con­ gruentius fortasse cum modo quo S. Thomas explicat justificationem impii in 1-2, q. 113. Omissa scilicet distinctione inter gratiam ut auferentem maculam et gratiam ut auferentem offensam, distingui potest in ipsa simplici et totali gratia seu justificatione, inter gratiam ut in fieri et gratiam ut in facto esse, vel inter gratiam prout infunditur ex parte Dei et gratiam prout infunditur ex parte hominis, vel inter De Incarnatione, disp. 1, dub. 5, § 1, η. 114, Curs. Theol., t. 13, Parisiis, 1878, p. 79. DE SATISFACTIONE 123 gratiam prout exercet munus auxilii Dei moventis et gratiam prout exercet munus formae in homine receptae. Priori scilicet modo, con­ tritio subsequitur gratiam tamquam ejus effectus, et accipit ab ea vim suam satisfactoriam, altero vero modo contritio praecedit gra­ tiam tanquam ejus dispositio; priori modo gratia expellit peccatum efficienter, movendo liberum arbitrium ut per actum contritionis satis­ faciat pro offensa, altero vero modo expellit peccatum formaliter, ipsa sui positione. Ad rem GONET: “Dicimus . . . cum Cajetano, Conrado, Ferrariensi, et aliis celebrioribus Thomistis, quod gratia habitualis potest considerari duobus modis, secundum quos duo munia omnino diversa exercet: primo ut est in fieri, seu infundi, et prout se tenet ex parte Dei illam communicantis; secundo ut est infusa, et in facto esse, et quatenus se tenet ex parte hominis illam recipientis. Primo modo gerit vices auxilii moventis; secundo modo habet rationem habitus et formae permanentis, et animam sanctificantis, ac dantis esse divi­ num participative, esse gratum Deo, et objectum congruum dilectionis ipsius; et quia primum munus est propter secundum, exercet prius primum quam secun­ dum, ordine executionis: unde prius prioritate a quo communicatur animae, in ratione auxilii moventis, et ut se tenet ex parte agentis, quam in ratione habitus, et formae sanctificantis; ut communicata prius in ratione auxilii moventis, disponat ad sui connaturalem receptionem in ratione habitus, per actus contritionis et charitatis. Ex quo facile intelligitur, quomodo illi actus sint causa et effectus gratiae in diverso genere: sunt enim effectus a gratia active procedentes, prout est in fieri, et se tenet ex parte agentis, habetque rationem auxilii moventis: sunt vero causa materialis dispositiva ejusdem gratiae, ut est in facto esse, et prout se tenet ex parte subjecti recipientis, habetque rationem habitus et formae permanentis, atque animam sanctificantis. . . “[Ad objectionem quam Joannes a S. Thoma desumit ex De X’eritate, q. 28. a. 8G9J, dico S. Thomam ibi loqui de gratia habituali, ut est in facto esse, et habet rationem habitus, et formae justificantis; quo pacto formaliter, et non efficienter, remittit seu expellit peccatum, non vero loqui de ipsa ut est in fieri, et habet rationem auxilii moventis: nam sub hac ratione non remittit peccatum formaliter, sed tantum efficienter, movendo liberum arbitrium, ut per actus contritionis et charitatis ad talem remissionem ultimo se disponat. . . “Objicies . . . cum Suarez: Si actus charitatis et contritionis in instanti justifi­ cationis sint a gratia, praesupponunt eam existentem (cum causa efficiens causet ut existens) ac proinde et unitam animae; cum gratia sit accidens, et existentia accidentis sit inexistentia, seu inhaerentia: ergo non possunt animam disponere ad receptionem ejus in subjecto. Sed facile respondetur ex dictis, distinguendo ante­ cedens: praesupponunt eam ut existentem et unitam animae, in ratione auxilii actualis, concedo antecedens: in ratione habitus et formae sanctificantis, nego antecedens, et consequentiam: potest enim gratia habitualis prius natura animae uniri per modum auxilii moventis, ut illam ultimo praeparet ac disponat per actus contritionis et charitatis, ad recipiendos effectus formales quos tribuit, ut habet rationem habitus et formae sanctificantis. “Dices: Hujusmodi actus procedunt a gratia, tamquam a principio radicali vir­ tutum charitatis et poenitentiae: sed in quantum est principium radicale talium virtutum, et aliarum infusarum habet rationem habitus, et formae sanctificantis: ergo tales actus procedunt a gratia, in quantum habet rationem habitus, non vero ut gerit vices auxilii. Respondeo gratiam, ut principium radicale virtutum infusarum, habere rationem habitus et formae sanctificantis, sed hanc non exercere, nisi prius *Cf. supra in art. 18, tom. 1, p. 451. J»*-- 124 DE MATERIA POENITENTIAE prioritate a quo, seu naturae, et ordine executions, exercendo rationem auxilii moventis, radicaliter per seipsam, et formaliter per habitus infusos, quia ab ipsa emanant ut proprietates ab essentia, ut sic praeparet sibi subjectum, ut connaturaliter suum effectum formalem illi communicet.”70 Unde ruit supradictum jundamentum quod opponit Joannes a S. Thoma. Instat tamen hic doctor: “Nec sufficit solutio Alvarez, quod quando infunditur gratia solum tollitur peccatum, ut macula est; ut autem est injuria non tollitur tunc formaliter sed radicaliter; formaliter tolli­ tur per contritionem subsequentem gratiam, quatenus tollit inaequali­ tatem. Contra hoc enim est, nam gratia non solum radicaliter, sed jormaliter tollit rationem injuriae, quia non solum habet pro effectu formali physico delere maculam, sed etiam moraliter tollere rationem offensae, et dare remissionem injuriae; alias non perfecte, et simplici­ ter justificaret per formam intrinsecam, ut dicit Concilium sess. VI, cap. VII: ergo omni alio remoto tollit formaliter omnem rationem injuriae, quia non manet simpliciter homo justificatus, et amicus nisi tollatur peccatum, etiam moraliter in ratione injuriae, et non solum in ratione maculae. “Et patet evidenter in justificatione parvuli, in quo non solum ratio maculae, sed etiam ratio injuriae tollitur formaliter; alias maneret adhuc parvulus baptizatus inimicus Dei moraliter, et offensus illi. . . Cum sit valde absurdum, quod forma justificans aliter justificet in parvulis, quam in adultis, consequenter etiam in adultis, fatendum est, tolli rationem formaliter injuriae, et non solum radicaliter per ipsam gratiam justificantem.”71 Resp. Eadem gratia sanctificans in eodem temporis instanti tollit tum maculam tum offensam peccati, sed diversa ratione et veluti per successiva instantia naturae; prius enim prioritate naturae tollit maculam ad modum formae informantis, subinde vero tollit offensam ad modum formae operantis, media charitate et contritione; non enim actus contritionis est satisfactorius nisi quatenus procedit a gratia sanctificante ac veluti vehit ejus formam et virtutem usque ad destructionem offensae. Sic verum est gratiam non tantum radicaliter sed formaliter auferre tum maculam tum offensam et perfecte ac simpliciter justificare, sed id facit duobus modis et duobus instantibus natura distinctis. Et idem valet si justificatio accipitur secundum ex­ plicationem Gonet. Ceterum, ampliorem responsionem dedimus in art. 14 (tom. 1, p. 373), ubi diximus ipsam rationem offensae Dei posse De Justificatione, disp. 1, a. 8, n. 196. 206. 208. 211, Clypcus, v. 5, Parisiis, 1876, p. 46. 49. 50. 71 De Incarnatione, disp. 1, a. 3, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 41. DE SATISFACTIONE 125 adhuc dupliciter considerari, i.e. ex parte Dei, prout est divina displi­ centia, et ex parte hominis, prout est ipsa ratio violationis juris divini homini voluntaria; primo modo offensa aufertur inde ab initio seu in ipso instanti in quo infunditur gratia ut auferens maculam, nam gratiam Deus non infunderet nisi prius deposuerit displicentiam, se­ cundo vero modo offensa aufertur tantummodo in altero instanti per satisfactionem actus contritionis. In parvulis utraque remissio maculae et offensae peccati originalis fit eodem naturae instanti quo infunditur gratia; gratia quidem per se et formaliter aufert solam maculam, offensa vero originalis aufertur non per satisfactionem hominis (non enim parvulus potest emittere actum contritionis, nec aliunde adultus potest satisfacere pro origi­ nali), sed ad modum remotionis impedimenti, quod obest ablationi ipsius maculae, idque per applicationem satisfactionis Christi, qui solus pro peccato originali satisfacere potest. Conclusio 2. Punis homo potest, absolute loquendo, per actum charitatis vel in charitate fundatum, satisfacere de congruo pro peccato alieno; de facto tamen in praesenti ordine providentiae non potest. Probatur. Nam, ut diximus in Conci, praec. (p. 115), congrua satisfactio duo requirit, aequalem nempe seu proportionalem redditionem pro peccato et acceptationem Dei. Jamvero ex una parte actus charitatis, ratione suae infinitatis, habet proportionalem aequalitatem cum peccato ali­ eno, non enim hoc quod sit alienum impedit eam proportionem, cum peccatum alienum non sit magis peccatum quam peccatum proprium; ex alia vero parte, Deus potest suam acceptationem praebere, ut opera bona unius hominis valeant in satisfactionem pro peccatis aliorum, ut si constitueret aliquem hominem caput aliorum in ordine gratiae; unde S. Thomas docet quod Christus “potestatem [excellentiae] potuit mi­ nistris communicare, dando scilicet eis tantam gratiae plenitudinem, ut eorum meritum operaretur ad sacramentorum effectus, ut ad invo­ cationem nominum ipsorum sanctificarentur sacramenta, et ut ipsi possent sacramenta instituere, et sine ritu sacramentorum effectum sacramentorum conferre solo imperio” (3 p., q. 64, a. 4}. Adverte quod in tali hypothesi satisfactio illius hominis, qui esset caput aliorum, operaretur eo proportionali modo quo nunc operatur pro nobis satisfactio Christi (cf. supra, art. 50, p. 86 sq.), quae tamen est de condigno et de toto rigore justitiae; per illius nempe satisfac­ tionem de congruo auferretur impedimentum offensae quantum ad hoc quod daretur aliis hominibus gratia qua fieret acceptabilis Deo ipsa 126 DE MATERIA POENITENTIAE congrua satisfactio eorum, ac ita satisfactio capitis non tolleret sed fundaret satisfactionem ceterorum et copularetur illi in unicam con­ gruam satisfactionem majoris dignitatis et valoris. In praesenti autem ordine providentiae justus potest de congruo mereri aliis primam gratiam justificativam, at non potest satisfacere pro peccatis alienis, sed tantum pro poenis ut infra dicetur; nam talis ordinatio satisfactionis unius pro peccatis aliorum requireret divinam acceptationem et pactum, quod non tantum non constat ex revela­ tione sed excluditur ex modo generali et pleno quo Christus dicitur esse causa satisfactionis pro peccatis nostris. Nec obstat quod possi­ mus satisfacere pro poenis aliorum; nam haec satisfactio est tantum quaedam extensio efficacitatis satisfactivae quae propriissime et prin­ cipaliter refertur ad peccatum (proprie enim pro offensa satisfacimus, poenam vero solvimus pro malitia). Item non obstat quod possimus aliis mereri de congruo primam gratiam; nam magis est satisfacere quam mereri, sicut difficilius est reparare quam aedificare (cf. infra, p. 300), et magis est satisfacere de congruo quam mereri de congruo, quia meritum de congruo est meritum secundum quid, utpote non attingens aequalitatem cum premio, dum satisfactio de congruo est satisfactio simpliciter dicta, utpote quae attingit aequalitatem compensativam cum offensa, quamvis imperfecte tantum (cf. infra, p. 299 sq.). Conclusio 3. Purus homo non test etiam de congruo satisfacere propeccato originali qu ·:· sit in se et in aliis, vel in aliis tantum. Probatur. Id videtur explicite docere S. Thomas, in Suppi., q. 13, a. 1, ad 5, ut diximus in art. praec. (p. 54). Ratio autem est quia, ob extensivam infinitatem quae est propria naturae corruptae, secundum quod in ea possunt individua in infinitum multiplicari, non datur proportionalis aequalitas inter bonum individui et detrimentum multitudinis, nec inter satisfactionem unius et offensam infinitae multitudinis. Prae­ terea, ratione hujus extensivae infinitatis, peccatum originale quod ex parte personae offensae est infinitum, evadit infinities infinitum; ex quo crescit disproportio. Unde homo nequit pro peccato originali offerre nisi insufficientem satisfactionem vel potius quoddam meritum de congruo. DE SATISFACTIONE 127 ART. 52. Utrum Purus Homo Possit Satisfacere De Condigno Pro Peccato Veniali. STATUS QUAESTIONIS Huic quaestioni plura supponenda sunt, quae facile a doctoribus conceduntur vel quorum disceptatio non valet notabiliter influere in ipsum punctum quaestionis, scilicet: primo, peccatum veniale esse verum peccatum, licet analogice et secundum quid relate ad peccatum mortale, adeoque importare rationem tum maculae, tum offensae; secundo, peccatum veniale non remitti seu auferri per ipsam gratiam habitualem, cum sit compossibile cum gratia sanctificante et habitu charitatis; tertio, peccatum veniale non posse auferri nec pro eo posse satisfieri nisi prius auferatur mortale et fiat satisfactio pro mortali, nam satisfactio implicat acceptabilitatem et placationem, peccatum vero mortale inducit statum absolutae inimicitiae; quarto, in statu naturae purae vel per actus mere naturales in praesenti statu, homi­ nem non posse nec de condigno nec etiam de congruo satisfacere pro ipso peccato veniali, ut constat ex dictis in art. 48; quinto, ex viribus gratiae seu per actus supernaturales hominem posse de congruo satis­ facere pro peccato veniali, quod facile sequitur tum ex dictis in articulo praecedenti quoad peccatum mortale tum ex dicendis hic in Conclusione; sexto, non tamen hominem posse satisfacere de toto rigore ut patet ex dictis in art. 49 (p. 36 sq.). Quaeritur ergo an ex viribus gratiae homo possit tum absolute tum in praesenti ordine satisfacere de condigno 1. pro veniali peccato proprio; 2. pro veniali peccato alieno. PARS NEGATIVA ct PARS AFFIRMATIVA 1. QUOAD PRIMAM QUAESTIONEM communis sententia theo­ logorum est hominem posse de condigno satisfacere pro veniali, et de facto ita satisfacere per actus charitatis vel aliarum virtutum in charitate fundatos. Non defuit tamen aliquis dissensus. Et primo, quidam pauci, ut Petrus So to (De institutione sacerdo­ tum, c. 18), Zumel, Cipullus et Antonius Parra'- (De Incarn., tract. 1, disp. 1, q. 4, a. 5), directe et totaliter dissentierunt, docentes hominem pro nullo peccato, etiam veniali, posse condigne satisfacere, quia omne peccatum habet communem rationem offensae infinitae quae per actus humanos coaequari non potest, et ideo sola remissione seu condona­ tione extingui valet. ’’Antonius de la Parra et Arteaga, clericus regularis, qui floruit in Hispania circa a. 1668. 128 DE MATERIA POENITENTIAE Secundo, quidam antiquiores, ut Gerson et Almainus, docuerunt omne peccatum ex natura sua esse simpliciter infinitum, utpote op­ positum infinitae Dei Majestati, mererique aeternam poenam, quibus­ dam tamen peccatis Deum illam poenam remittere seu potius con­ vertere in temporalem, et hoc sensu ea peccata per Dei misericordiam verti in venialia. Unde de mente illorum doctorum est hominem non posse de condigno satisfacere pro ullo peccato, cum omnibus peccatis insit per se aequalis ratio offensae simpliciter infinitae et peccata venialia non distinguantur ab aliis nisi ex extrinseca habitudine ad poenam temporalem et dependenter ab extrinseca dispositione miseri­ cordiae divinae. Ceterum tum hi, tum praecedentes doctores, non improbabiliter benigne interpretari possunt in eo sensu quod negent tantummodo possibilitatem pro veniali satisfaciendi de toto rigore justitiae, prae­ cipue quia impossibilitatem satisfaciendi de condigno deducunt insistenter non ex conditione actuum charitatis et peccati venialis eorumque disproportione, sed ex conditione personarum, Dei scilicet et creaturae, et ex earum infinita distantia. Tertio, Lugo docet, ut probabilius, quod homo potest satisfacere de condigno pro peccato veniali, sed negat quod de facto sic satisfaciat, saltem regulariter loquendo, idque ob maximam rei difficultatem; quod redit ad hoc: homo physice potest, moraliter non potest. Dupli­ cem autem affert rationem, emolliendo et accommodando duplicem rationem praecedentium opinionum; prima est quia de facto peccata venialia non solvuntur nisi per modum remissionis seu condonationis, ut constat ex modo loquendi Scripturae et Patrum; altera est quia peccatum veniale est vera offensa Dei, etsi levis, et meretur acerbis­ simam poenam Purgatorii, adeoque nonnisi difficillime compensari potest per actus nostros virtuosos. Ad rem LUGO: “Probabilius videtur, posse purum hominem justum satisfacere condigne pro peccato veniali proprio. . . Dices, ergo Christus non fuit nobis neces­ sarius ut redimeret nos a venialibus. . . Respondeo . . . [quod] omnes indigemus liberari per Christum etiam a venialibus, quatenus tollit debitum carendi auxilio efficaci, quod debitum non contraximus per peccatum veniale, sed per lethale actuale, vel originale. Adde, Christum solvere etiam pro venialibus, quia nostra satisfactio nunquam de jacto attingit condignita-t em sufficientem, ut postea dicam. “Dico ergo . . . , licet purus homo possit utcumque et difficile satisfacere con­ digne pro culpa veniali; de facto tamen crediderim, saltem regulariter, non tolli peccatum veniale sine gratuita Dei condonatione, et remissione, licet antecedat aliqua satisfactio nostra saltem de congruo. “Hanc conclusionem suadet mihi in primis fundamentum primae sententiae, quod peccata etiam venialia de facto non solvuntur nisi per remissionem Dei; Scriptura enim et Patres de peccatis in universum loquentes nunquam dicunt, tolli per nostram solutionem, sed per Dei misericordiam, et condonationem. Ita Joann epist. 1, c. I. postquam dixerat, 'Si dixerimus quoniam peccatum non habemus, ipsi DE SATISFACTIONE 129 nos seducimus, et veritas in nobis non est’, ubi de venialibus loquitur; de his enim certissimum est. reperiri in omnibus nobis; statim de iisdem subjungit: ‘Si con­ fiteamur peccata nostra’ (scilicet per veram poenitentiam) ‘fidelis est, et justus, ut remittat nobis peccata nostra’. Ecce post poenitentiam de venialibus consequitur remissio; ergo poenitentia nostra non tollit condigne, et sufficienter se sola maculam peccati venialis. Sic omnis debiti remissionem petimus, et pro omnium peccatorum remissione gratias agimus; ergo credibile est Deum non expectare nostram con­ dignam satisfactionem, sed posita congrua per poenitentiam, et detestationem, condonare offensam venialem. Ideo Ambrosius I de Poenit., c. IV, de omnibus peccatis loquens dixit: ‘Expectat Deus lacrymas, ut profundat ipse pietatem suam.' “Dices, lacrymae ipsae, et poenitentia erunt condigna satisfactio. Sed contra, quia peccatum veniale, licet intra genus divinae offensae sit leve, adhuc tamen est offensa Dei, et meretur condigne poenam purgatorii acerbissimam excedentem poenas omnes, quas, leges humanae condigne taxant pro offensis humanis; ergo similiter satisfactio condigna pro ea culpa excedere debebit satisfactiones alias, quae ab uno homine respectu alterius exhibentur; nam eadem est ratio exigendi graviorem poenam pro offensa aliqua, et desiderandi etiam majorem satisfactionem.”73 2. QUOAD SECUNDAM QUAESTIONEM communis sententia est quod, absolute loquendo et in alio ordine, homo posset condigne satisfacere pro veniali alieno, de facto tamen et in praesenti ordine non potest. Huic tamen sententiae, quoad priorem partem de possibili­ tate absoluta, logice adversantur duae priores opiniones nuper expositae. CONCLUSIO Conclusio 1. Purus homo cx viribus gratiae potest condigne satisfacere pro peccato veniali proprio, et de facto ita satisfacit per actum charitatis vel alium actum in charitate fundatum. Probatur. Condigna satisfactio habetur cum in compensationem pro offensa offertur aliquod quod in suo valore morali adaequat, ad strictam aequalitatem, moralem gravitatem ipsius offensae. Atqui per actum charitatis, vel alium actum in charitate fundatum, homo offert Deo aliquid quod in suo valore morali adaequat, ad strictam aequalitatem, moralem gravitatem offensae venialis. Ergo homo potest condigne satisfacere pro peccato veniali proprio, et ita de facto satisfacit per actum charitatis vel in charitate fundatum. Minor, in qua est tota vis argumenti et qua directe removetur prae­ cipuum fundamentum adversariorum, probatur c.r consideratione na­ turae peccati venialis, relate ad naturam peccati mortalis ejusque excessum, ex quo provenit, ut diximus in art. 50, impossibilitas con­ digne satisfaciendi pro mortali. In hac autem consideratione auctores ”Dc Incarnatione, disp. 5, sect. 7, n. 129 sq., Disp. Schol., t. 2, Parisiis, 1890, p. 434 sq. 130 DE MATERIA POENITENTIAE diversimode procedunt, quemadmodum in quaestione de impossibilitate condigne satisfaciendi pro peccato mortali, et varias assignant rationes, quarum quaedam vel nihil vel non immediate probant. Vasquez (De Incarn., disp. 3, c. 3), congruenter ad suam doctrinam, supra expositam (art. 50, p. 41 sq.), de ratione impossibilitatis condigne satisfaciendi pro mortali, docet quod ratio quare homo per actum charitatis offerat aequivalentem compensationem pro peccato veniali, et ideo condigne satisfaciat, est quia per hoc peccatum homo non incurrit, sicut per mortale, debitum perpetuo carendi auxilio gratiae quo movetur ad actum charitatis compensativae (secus pro veniali puniretur poena aeterna), et ita per charitatem solvit Deo omne debitum, cum unicum debitum quod non potest solvere est praefatum debitum carendi auxilio gratiae, et ita condigne satisfacit, cum con­ digna satisfactio nihil aliud sit quam solutio omnis debiti. Attamen haec explicatio imprimis falso innititur fundamento, male assignans rationem impossibilitatis condigne satisfaciendi pro mor­ tali, ut supra ostensum est (ibid., p. 58-62); secundo et consequenter, ipsa est mere negativa et male assignat discrimen unde provenit possi­ bilitas condigne satisfaciendi pro veniali. Nam, juxta Vasquez, actus quo homo se convertit ad Deum reparat tum aversionem peccati mor­ talis tum conversionem ad creaturam quae est in peccato veniali, cum utrique opponatur conversio ad Deum; ratio autem quare con­ versio ad Deum a peccato mortali non sit condigna satisfactio, est quia aliunde homo non potest auferre aliud debitum; ratio vero quare conversio ad Deum a peccato veniali sit condigna satisfactio, est quia aliunde non adest aliud debitum. Unde ratio condignitatis in satisfactione est tota negativa et extrinseca ipsi rationi et indoli peccati, tam mortalis quam venialis. Nec valet dicere peccatum mortale ab intrinseco habere quod producat debitum illud ab homine insolubile; nam adhuc restat explicandum quaenam sit ea intrinseca ratio quae illud debitum producit et ex qua mortale differt a veniali, et tantum in ejus excessu supra veniale quaerenda est propria ratio quare pro peccato mortali non possit fieri condigna satisfactio, possit vero pro veniali. Lugo (De Incarn., disp. 5, sect. 7, n. 128), juxta suam sententiam, supra expositam (art. 50, p. 64), ait rationem quare homo non possit condigne satisfacere pro peccato mortali esse istius gravitatem, qua­ tenus non decet divinae providentiae acceptare, pro condigna satis­ factione, aequalem compensationem quam homo absolute reddere potest, ne facilitas satisfaciendi reddat hominem procliviorem in tam grave peccatum; haec autem ratio, addit, non valet in casu peccati DE SATISFACTIONE 131 venialis, quia est offensa levis, nec ideo oportuit ut ab ea homo deter­ reretur per poenam aeternam et per impotentiam condigne satisfa­ ciendi, sed sufficienter deterretur per acerbissimam poenam purgatorii et per solam magnam difficultatem condigne satisfaciendi. Attamen, haec explicatio est non minus voluntaria et negativa quam solutio Vasquesii. Ratio enim condignitatis vel non condignitatis satis­ factionis refunditur tanquam in propriam causam non in ipsam for­ malem indolem peccati mortalis et venialis eorumque essentiale discri­ men, sed in divinam voluntatem et providentiam. Nec refert quod haec Dei providentia moveatur a discrimine illorum peccatorum in gravitate, tanquam a motivo, tum quia adhuc illa gravitas manet extrinseca et remota causa quare satisfactio sit condigna vel non con­ digna, tum quia de cetero ipsa ratio gravitatis secundum se non as­ signat proprium discrimen inter peccatum mortale et veniale, cum etiam peccata mortalia differant inter se secundum gravitatem. Frequens ratio quae affertur est quia peccatum veniale, cum non auferat gratiam et in justo coexistât cum gratia, est ab intrinseco reparabile, per actum nempe ipsius gratiae.74 Attamen haec ratio im­ mediate et secundum se probat tantum possibilitatem reparationis, non vero reparationis per satisfactionem, et maxime condignam; potest enim aliquid reparari sine satisfactione vel per satisfactionem con­ gruam, sicut reparatur ipsum peccatum mortale per actum contritionis procedentem a libero arbitrio et a gratia; praeterea haec ratio attendit tantum ad rationem maculae reparandae, non vero ad offensam compensandam. Nec melior est similis ratio deducta ex eo quod gratia, coexistens cum peccato veniali, importat jus ad gloriam, nec potest hoc jus expleri et attingere suum objectum, nisi tollatur impedimentum peccati venialis, quod quidem impedimentum perpetuo maneret nisi possit pro eo condigne satisfieri. Haec ratio iterum nimis probat; nam praedictum jus gratiae exigit tantum ut tollatur peccatum veniale, sed non exigit ut tollatur per satisfactionem, maxime condignam; potest enim tolli per meram condonationem vel per congruam satisfactionem. Frequenter etiam haec ratio affertur, quia peccatum mortale est aversio a Deo, peccatum vero veniale est mera conversio ad creaturam sine aversione a Deo, et ideo habet, in concomitante gratia sanctificante, principium unde auferri possit. Sed haec ratio iterum probat solam possibilitatem reparationis, non vero condignae satisfactionis, et at‘Cf. praecipue Joanncm a S. Thoma, De Incarn., disp. 1, a. 4, n. 4sq.; item Billuart, De Incarn., diss. 3, a. 2 ; Galtier, De Poenitentia, thes. 32, n. 4S5 sq. 132 DE MATERIA POENITENTIAE tendit ad rationem malitiae in peccato, dum satisfactio refertur ad rationem offensae. Communior et vera ratio, quae ab auctoribus assignatur, est quia peccatum veniale non est offensa Dei simpliciter dicta, sicut peccatum mortale, et ideo adaequari potest per actum charitatis. Sed iterum hujus discriminis influxum in diversam rationem satisfaciendi alii aliis modis assignant, qui tandem aliquando, ut sint probativi debent ad unam et ultimam causam reduci, in qua consistat ipsa essentialis di­ versitas gravitatis in utroque peccato. Haec autem ratio nulla alia est quam diversa infinitas utriusque peccati in ratione offensae, quae fundatur in diversa utriusque malitia, prout est diversa oppositio ad Deum ut ad finem ultimum. Peccatum scilicet mortale est simpliciter infinitum, peccatum vero veniale est infinitum tantum secundum quid, et ideo potest compensari et quidem ad abundantiam, per actum charitatis qui est pariter infinitus secundum quid, cum inter duo infinita secundum quid, utpote simpliciter finita, habeatur finita distantia, quae ideo pertransiri potest, si ea sint in eodem ordine et in eadem linea, sicut sunt peccatum veniale et actus charitatis in eodem ordine valoris moralis et in eadem habitudine ad voluntatem quae complacet et displicet de con­ trariis, contrariorum enim una est ratio et unus ordo. Haec autem diversa infinitas in offensa utriusque peccati sic exurgit ex diversa utriusque malitia, in qua ratio offensae fundatur.75 Pecca­ tum mortale nempe est non solum conversio ad creaturam sed etiam aversio a Deo. Ergo est separatio a fine ultimo; et consequenter est separatio ipsius personae creatae, et non tantum actus ejus, ab influxu finis ultimi, nam finis ultimus est finis operantis et non solum operis, nec finalizat opus nisi mediante finalizatione operantis; et consequen­ ter est totalis et simpliciter dicta separatio a fine ultimo, cum a per­ sona pendeant omnes actus ejus. Ergo est violatio juris Dei ut habeatur tanquam finis ultimus, et quidem violatio juris divini secundum seipsum et secundum immediatam suam attingentiam; et consequenter violatio totalis et simpliciter dicta. Ergo est offensa personae divinae in seipsa, cum jus Dei ut habeatur tanquam finis ultimus vel, si placet, lex aeterna, identificetur cum essentia divina; et consequenter est offensa, seu honoris privatio, totalis et simpliciter dicta. Ergo est quaedam privatio suscepta in ipso Deo, tanquam in subjecto morali secundum moralem aestimationem. Ergo est offensa simpliciter infinita, ” Cf 5. Thomam, 1-2, q. 72, a. 5; q. 88, a. 1 ; 3 p., q. 87, a. 2 ; Dc Malo, q. 7, a. 11; Cajetanum, praecipue in 1-2, q. 88, a. 1. DE SATISFACTIONE 133 sicut ipsa forma divina qua privat. Ergo nequit ad aequalitatem compensari, seu condigna satisfactione reparari, per actum charitatis qui est simpliciter finitus et nonnisi secundum quid infinitus. E converso, peccatum veniale est mera conversio ad creaturam sine aversione a Deo. Ergo non est separatio a fine ultimo, sed mera sub­ tractio actus conversionis ad creaturam ab actuali influxu finis ultimi; et consequenter non est separatio ipsius personae creatae ab inlluxu finis ultimi, sed solius actus ejus et quidem secundum quod hic im­ mediate finalizatur a suo objecto, non enim immediatum objectum finalizans actum est ipse finis ultimus, cum hic finalizet actum medi­ ante finalizatione operantis; et consequenter non est totalis et sim­ pliciter dicta subtractio a fine ultimo. Ergo non est violatio juris Dei ut habeatur tanquam finis ultimus, nec ideo est violatio juris divini secundum seipsum et secundum immediatam suam attingentiam, sed tantum secundum quod connotât mediatam attingentiam operationis creaturae seu actualem terminationem ad particularem actionem; nec consequenter est violatio juris divini totalis et simpliciter dicta. Ergo non est offensa personae divinae in seipsa, cum illa attingentia et terminatio finis ultimi ad particularem actionem sit tantum remota et mediata, nec identificetur cum essentia divina; et consequenter non est offensa, seu privatio honoris, totalis et simpliciter dicta. Ergo non est quaedam privatio suscepta in ipso Deo, adhuc ut subjecto morali et secundum communem aestimationem, nisi dicatur suscipi in Deo non directe et immediate sed secundum quod connotât mediatam at­ tingentiam operationis creatae, quo sensu subjectum divinum non explicat attributum infinitatis vel, si placet, illud non communicat peccato veniali, eo quod hoc sit incapax infinitatis.76 Ergo non est offensa simpliciter infinita, sed secundum quid tantum et objective, sicut non est simpliciter infinita ipsa forma qua privat, seu praedicta attingentia operationis creatae. Ergo potest ad aequalitatem compen­ sari, seu condigna satisfactione reparari, per actum charitatis, qui est similiter secundum quid seu objective infinitum. Ad rem BILLUART: “Ideo a puro homine non potest reparari injuria peccati mortalis, quia per illud persona infinita deprimitur et subjicitur vili creaturae, jusque quod habet ut sit ultimus finis simpliciter laeditur: cui injuriae humiliatio cujusvis creaturae non aequiparatur, ut ponderavimus modo: atqui per peccatum veniale persona divina non subjicitur creaturae, nec jus quod habet ut sit ultimus :‘Ad rem Rilltiart : “Cum peccatum veniale sit injuria imperfecte et secundum quid tantum, quia non tollit rationem ultimi finis, quamvis in Deo subjectetur, non tamen ab illo accipit infinitatem; forma enim non communicat subjecto, nec subjectum formae, nisi effectum cujus est capax: sic si subsistentia divina uniretur hypostatice creaturae irrationali, illam non sanctificaret, quia sanctitatis est incapax” (De peccatis, diss. 8, a. 5, Curs. Thcol., t. 4, Parisiis, 1904, p. 437). b·· 134 DE MATERIA POENITENTIAE finis laeditur simpliciter, sed tantum secundum quid, in quantum Deus remanet semper finis ultimus hominis peccantis venialiter, et impeditur tantum extensio fmalizationis quoad actum”.77 “Est igitur Deus finis ultimus habitu operis, in quantum immediate finalizat operantem; est autem finis ultimus actu operis mediate, mediante scilicet finalizationc operantis: nam finis ultimus non potest finalizare actum nisi finalizet ipsum operantem, quia finis ultimus est finis operantis non solum operis, et est causa cur efficiens causet et operetur: unde causalitas causae finalis non potest extendi ad ipsum actum, nisi mediante operante et fmalizando ipsum. In hac igitur finalizatione operantis est radicaliter tota ratio divini juris, licet impediatur extensio qua derivatur in actum, ut fit in peccato veniali: unde quandiu non tollitur jus supra ipsum operantem, sed tantum retardatur et impeditur ne exeat in opus, non tol­ litur jus a Deo etiam quod habet ut opus ad se referatur actualiter, quia manet radicaliter hoc jus quandiu operans manet ei subordinatus licet impeditus. Et ideo non requiritur quod aliqua persona cedat juri suo ut ad aequalitatem satisfaciat, sed quod retardationem ipsam tollat ex vi ipsius fmalizationis habitualis seu sub­ jectionis operantis ad Deum, in qua radicaliter conservatur jus divinum, ut dictum est, etsi non explicetur.”78 JOANNES A S. THOMA: “Ut ergo penetrari possit, et intelligi, quo modo peccatum veniale non laedat jus divinum, nec sit contra dignitatem personae infinitae, est notandum, quod respectu peccati venialis Deus habet jus per modum legislatoris, contra cujus praeceptum fit actus peccati venialis; respectu autem peccati mortalis, et habet jus legislatoris, et simul finis ultimi, quod tollitur per tale peccatum subtrahendo hominem ab ipso; nam finis ultimus non potest finalizare actum, nisi finalizet etiam ipsum operantem, quia finis ultimus est finis operantis, et non solum operis; est enim finis ultimus causa ipsius efficientis ut causet, et consequenter non debet finalizare solum ipsum actum, sed etiam ipsum agens ut operetur, et eliciat. Non potest ergo causalitas causae finalis extendi ad ipsum actum, nisi medio operante, et fmalizando ipsum operantem. Unde ulterius fit, quod peccatum veniale, cum supponat operantem finalizatum a fine ultimo, non potest habere alium finem ultimum, a quo finalizetur, cum hic non possit influere in actum, nisi influendo, et fmalizando operantem. Nec requiritur, quod finis influat in omnem actum, et eodem modo, id est, in se et jormaliter; sed sufficit, quod habitualiter, mediate, et negative, id est, mediante aliquo, quod non habet contrarietatem cum ipso, nec tollit rationem finis ultimi ab illo: qui enim venialiter peccat, intendit aliquid facere propter aliquid, dummodo non contrarietur charitati, quia si contrarietur, non vult illud, et in hoc quod vult, dummodo non contrarietur charitati, finalizatur a charitate habitualiter, et quasi negative, et in alio sibi conjuncto, non in se; compatitur enim hunc modum finalizandi charitatis ipsum veniale, vel quia materia ipsa, seu objectum ita leve est, quod non est contra finem, vel quia ipsum agens non tali modo agit, quod agat contra finem, quia indeliberate agit. “Sic ergo dicimus, quod jus divinum ut sit finis ultimus omnium actionum humanarum, est primo, et per se ut sit finis ultimus mediante ipso operante, et sit finis operantis: quod autem ulterius extendatur, ita ut non solum negative, sed dispositive, et formaliter influat in actum, pertinet quidem ad causdlitatem finis; non tamen privatio ejus est contra dignitatem finis, sed contra extensionem quam­ dam hujus finis ab operante ad actum, quod non tollit, quin Deus possideat ut finis ultimus ipsum operantem, et possidendo operantem, etiam possideat, et subjiciat sibi actionem habitualiter, licet non actualiter: unde non simpliciter facit contra jus divinum, quia non simpliciter facit contra possessionem Dei, et ” De Incarnatione, diss. 3, a. 2, Curs. Theol., t. 2, Parisiis, 1904, p. 349. ’•Ibid., p. 351. DE SATISFACTIONE 135 subjectionem hominis ad Deum, sed contra modum juris divini, quia scilicet Deus non omnimodo subjicit sibi illum actum, id est, secundum relationem actualem in Deum; bene tamen secundum habitualem. Facit tamen contra Deum, ut legis­ latorem, quia in rei veritate contra legem virtutis alicujus est peccatum veniale, utpote displicens Deo, non tamen est contra finem legis, ut bene observat Cajetanus 1—2, quaest. LXXXVIII, artic. I, in calce commentarii, quia: ‘Finis legis est charitas’, ut dicit Apostolus, quam veniale non tollit, sed solum impedit egressum ejus ad extra, id est, ad actionem, et materiam virtutum; ideo peccatum veniale non facit peccantem Deo displicentem, quia non tollit charitatem, et gratiam, licet ipsum peccatum Deo displiceat, et ideo macula ejus non est proprie, et simpliciter macula, quia non tollit interiorem pulchritudinem, sed solum impedit, ne exterius appareat, sicut pulvis, aut lutum inhaerens in facie, ut bene notat S. Thomas in IV, dist. XVI, quaest. II, art. I, quaest. II, et III, et articul. II, quaest. I ad primum, et 1—2, quaest. LXXXIX, artic. I.”T0 Conclusio 2. Purus homo cx viribus gratiae potest, absolute loquendo, condigne satisfacere etiam pro peccato veniali alieno; de facto tamen in praesenti ordine providentiae nequit pro eo satisfacere. Probatur eodem prorsus modo, quo in art. praec. (p. 125 sq.), osten­ dimus absolutam possibilitatem satisfactionis de congruo pro peccato mortali alieno et negavimus ejusdem possibilitatem in praesenti ordine. Nam ex una parte peccatum alienum non est magis peccatum quam proprium, et ex alia parte potest accedere divina acceptatio seu ordi­ natio satisfactionis unius hominis in favorem alterius. In praesenti tamen ordine satisfactio unius potest ordinari tantum ad compensandum pro poenis aliorum, non vero pro culpis, ob ra­ tionem assignatam in eodem loco (p. 126). RESPONSIO Obj. 1. Peccatum veniale, cum sit vera offensa Dei, excedit satis­ factionem hominis pro quanto dignitas Dei excedit dignitatem hominis. Ergo homo nequit condigne pro eo satisfacere. Resp. Praecipuum hoc adversariorum fundamentum manet sufficien­ ter solutum ex dictis in Conci. 1. Ad id autem quod tum Lugo tum alii urgent ex modo loquendi Scripturae et Patrum, respondetur quod peccata venialia vere dicuntur nobis a Deo remitti, seu gratis dimitti, quamvis solvenda sit condigna satisfactio; nam gratia ipsa per quam satisfacimus, gratis nobis con­ ceditur; est enim aequivalens remissio, cum ad idem redeat quod creditor remittat debitum sine ullo pretio aut quod ipse det debitori pretium quo sibi solvere possit. Gratuitas gratiae, quae est principium nDe Incarnatione, disp. 1, a. 4, n. 10-12, Curs. Theol., t. S, Parisiis, 1886, p. 48sq. 136 DE MATERIA POENITENTIAE nostrae satisfactionis, excludit quidem rationem satisfactionis de toto rigore justitiae, sed non excludit rationem satisfactionis mere con­ dignae. “Adde quod etiam de facto saepe fit vera, et formalis remissio peccati venialis, quoniam scilicet ipse motus, seu actus ratione cujus remittitur, non est directe contra veniale, sed virtualiter tantum: tunc enim Deus supplet remittendo, quod actus non habet formaliter tollere, sicut in aspersione aquae benedictae, et aliis sacramentalibus docent peritiores theologi”.80 Hinc ruit praecipuum fundamentum mediae illius ac fluctuantis Lugo nis sententiae, qua docet possibilitatem condigne satisfaciendi pro peccato veniali proprio et negat factum (vel, admissa physica possi­ bilitate, negat moralem). Ad id autem quod addit, indolem nempe peccati venialis, prout est offensa Dei excedens offensas hominum, et gravitatem ejus demeriti, prout exigit poenas purgatorii excedentes alias poenas, requirere majorem satisfactionem quam eam quae fit pro aliis offensis, probat ad summum quod requiratur intensior caritas majorque honoris exhibitio, sed non probat quod haec major satis­ factio, quaecumque sit, non possit esse condigna. Ceterum, ipse actus charitatis, quantumvis remissus, talem exhibet satisfactionem, cum magis placeat Deo quam ei displiceat peccatum veniale, eo quod major honor Deo exhibeatur per illum actum quo homo ei adhaeret ex toto corde, ex tota anima et ex tota mente, quam inferatur dehonoratio per illum actum quo homo adhaeret creaturae non ex toto corde, nec ex tota anima, nec ex tota mente. Obj. 2. Ad hoc ut quis possit de condigno satisfacere requiritur ac­ ceptatio seu pactum divinum, cum Deus non teneatur nostram satis­ factionem acceptare; de hujusmodi autem pacto nihil scimus. Rcsp. Dist. assertum. Ad condignam satisfactionem requiritur ac­ ceptatio divina, tanquam elementum intrinsecum quo suppleatur de­ fectus aequalitatis, sicut requiritur ad congruam satisfactionem, nego; tanquam extrinseca conditio, qua opus acceptetur ut satisfactorium et creet verum jus ad extinctionem debiti, non obstante supremo jure dominii quod Deus habet in illud opus et quo posset debitum urgere, etiam post solutam compensationem, concedo. De existentia autem talis acceptationis scimus ex revelatione, quatenus, absque distinctione, docet opera nostra bona habere valorem satisfactorium apud Deum pro debito peccatorum. Obj. 3. Si homo condigne satisfaceret pro veniali, Deus non posset 'Joannes a S. Thonia, Dc Incarnatione, disp. 1, a. 4, n. 18, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 51. r—-- DE SATISFACTIONE 137 satisfactionem non acceptare, et homo haberet jus ut acceptetur; jamvero Deus potest satisfactionem non acceptare, secus renuntiaret supremo dominio in humanas actiones, et nostra satisfactio esset non solum de condigno sed etiam de toto rigore justitiae. Rcsp. Deus potest condignam satisfactionem non acceptare, si con­ sideratur tantum ut supremus Dominus, non vero si consideratur ut justus judex, ligatus legibus quas sibi ipsi imposuit; semel enim posito pacto, quo elegerit satisfactionem acceptare, non potest judicare et habere ut insufficientem quae est secundum se aequalis compensatio. Ad rem JOANNES A S. THOMA: “Deus potest non acceptare de facto illam satisfactionem, si consideretur ut supremus Dominus; non tamen si consideretur ut justus judex, quia Deus ex suppositione talis satisfactionis debet necessario judicare, quod illa sit condigna respectu talis peccati, et ita non judicat insuffi­ cientem. Quia tamen est supremus Dominus omnis creaturae potest non acceptare illam, non quidem jure judicii, sed jure supremi dominii, ratione cujus etiam hominem justum (imo beatum) potest perpetuo privare gloria de potentia absoluta. Unde illa satisfactio, ut de facto acceptetur, indiget pacto, et lege Dei. non quidem favorabili, et supplente aliquem valorem in satisfactione, sed tanquam conditio applicans et requisita, ut de facto non rejiciatur a Deo tanquam supremo Domino, quod nullatenus minuit condignitatem, et aequalitatem satisfactionis in genere justitiae, quia justitia diminuitur quidem ex eo. quod fiat mediante aliquo favore, et pacto cxtrinseco; non tamen ex pacto per modum contractus, qui antecedat ipsam operationem, non superveniat ipsi. “Unde solvitur illa difficultas quam saepe, et importune inculcat Vazquez, quod si justificatio nostra, praeter formam interius renovantem, requireret pro com­ plemento pactum, et acceptationem Dei, illa forma non esset condigna ad justi­ ficandum. quia illa posita adhuc maneret aliquid, quod displiceret Deo, indigens pacto, ct acceptatione ipsius ut remittatur. Sed ex dictis hoc facile explicatur. Nam in justificatione nostra (ut supra dictum est) requiritur quidem favor, et remissio gratuita, non tamen superveniens gratiae, sed causans gratiam, a qua ipsa gratia dimanat, ut effectus gratuitae dilectionis Dei, sed etiam in satisfactione omnino aequali illa acceptatio, seu pactum dicitur esse complementum, non ad praestandum dignitatem, et supplendum valorem, qui desit illi formae, sed ut applicans ipsam condignam satisfactionem, ne rejiciatur a Deo; sicut laborans in vinea facit actum condignum mercedc, ct tamen nisi fiat pactum tamquam applicatio illius laboris ad conductum, non tenetur illud solvere ex justitia, non quia id requiratur ad supplendum valorem, sed ut applicatio, ut de facto solvatur ex justitia”.81 Obj. 4. Per ipsum primum actum contritionis justificantis, qui est maxime satisfactorius, non possumus satisfacere de condigno pro venialibus; ergo a fortiori nec per actus contritionis vel charitatis, subséquentes justificationem. Rcsp. Quidam theologi, ut Salmanticcnses (De Incarn., disp. 1, ,lDc Incarnatione, disp. 1, a. 4, n. 19-20, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1886, p. 51. Cf. quae dicuntur infra in art. 63, circa necessitatem divinae acceptationis ad condignam satisfactionem. 138 DE MATERIA POENITENTIAE dub. 5, n. 130 sq.), concedunt antecedens, quia per illum actum con­ tritionis solvitur debitum peccati mortalis, et quidem satisfactione non condigna, unde hoc debitum absorbit totam vim illius satisfac­ tionis, ita ut peccata venialia vel gratis remittantur vel pro eis fiat satisfactio deinceps. In qua suppositione, negatur consequens et con­ sequentia objectionis; nam ratio quare ille actus non satisfaciat con­ digne pro venialibus nos est quia caret vi, sed quia non applicatur materiae. Ceterum, nobis videtur negandum esse ipsum antecedens; nulla enim apparet cogens ratio denegandi illi actui effectum satisfactivum in ipsa peccata venialia; charitas enim et contritio limites non habent, et sicut idem actus potest simul satisfacere pro centum mortalibus, ita potest pro mortali simul et veniali satisfacere, juxta utriusque conditionem, ita nempe quod relate ad mortale sit satis­ factio de congruo, relate vero ad venialia sit satisfactio de condigno. Obj. 5. Virtus Poenitentiae, cum sit essentialiter imperfecta justi­ tia seu pars potentialis justitiae, deficit in solutione debiti a perfecta aequalitate. Atqui satisfactio est actus elicitus virtutis Poenitentiae, nec ullus actus elicitus ab aliqua virtute potest excedere objectum formale illius aut praetergredi illius speciem, quia actus est tum speci­ ficati vum potentiae tum ejus effectus. Ergo nulla satisfactio potest esse condigna, sive sit pro peccato mortali, sive pro peccato veniali, sive pro poena temporali. Ergo homo nequit condigne satisfacere pro peccato veniali proprio. Resp. Huic objectioni triplex solutio opponi potest: Primo dici potest solam satisfactionem pro peccato mortali esse actum elicitum virtutis Poenitentiae, satisfactionem vero pro peccato veniali et pro poena temporali esse actum imperatum a Poenitentia et elicitum vel ab aliis virtutibus, puta a justitia commutativa infusa quatenus respicit omnia debita solvenda, abstrahendo ab hoc quod referantur ad Deum vel ad hominem (quod quidem evidentius dici potest de satisfactione poenae temporalis), vel a sola voluntate sub auxilio gratiae actualis. Nulla enim videtur adesse peculiaris difficultas in satisfaciendo pro veniali vel poena temporali, quae petat ut haec satisfactio eliciatur a peculiari virtute. “Ut enim pro aliquo actu constituatur specialis virtus, non sufficit, quod talis actus sit supernaturalis, et honestus: sed insuper desidera­ tur, quod habeat aliquam difficultatem objectivam, quam virtus superet. Ubi enim non occurrit talis difficultas, nec actus proprie loquendo est exercitium virtutis, nec habet eminentiam supra principia DE SATISFACTIONE 139 communia sui ordinis. Unde sufficienter reducitur vel ad auxilia transeuntia, vel ad aliquem habitum virtute inferiorem, vel denique ad virtutes ipsas per modum exercitii secundarii. Hac de causa licet affectus simplex piae affectionis ad credendum sit honestus, et supernaturalis non petit specialem virtutem, nec Theologi illam hactenus designarunt. Simplex etiam desiderium beatitudinis licet honestum, et supernaturale non exposcit virtutem specialem. Idemque accidit in gaudio de Deo.”82 Secundo, et melius, dicitur satisfactionem pro mortali esse prae­ cipuum et specificativum actum virtutis Poenitentiae, satisfactionem vero pro veniali et pro poena temporali esse actum secundarium elici­ tum ab eadem virtute, nec esse inconveniens quod in actu secundario alicujus virtutis inveniatur aliqua peculiaris et secundaria ratio quae nequeat convenire actui principali et specificativo, ut, in praesenti casu, aequalitas solutionis. Idque confirmatur a simili; nam etiam religio, quae est imperfecta justitia, servat strictae justitiae aequalita­ tem in aliquo actu secundario, uti in solutione decimarum (cf. 2-2, q. 85 in prologo et q. 87 per totam). Et ratio est quia quando ab una virtute eliciuntur plures actus, virtus denominatur et specificatur ab actu priori et sequitur conditiones illius. Ad rem 5. Thomas, 2-2, q. 28, a. 4: “Est . . . contingens ex uno habitu plures actus ejusdem rationis ordinatos provenire, quorum unus sequatur ex altero. Et quia posteriores actus non procedunt ab habitu virtutis nisi per actum priorem, inde est quod virtus non definitur, nec denominatur nisi ab actu priori; quamvis etiam alii actus ab ea consequantur.” Xec valet insistere quod etiam actus secundarii debent procedere sub eadem ratione formali ac actus principalis, secus nequeunt elici ab eadem virtute; nam, ut jam notavimus in art. 12 (in tom. 1, p. 332 sq.), sufficit ut actus secundarii procedant sub ratione formali specificativa virtutis, tamquam sub ratione remota et directi va, sub qua nihil prohibet ut ipsi habeant peculiare objectum immediatum et sibi proprium, ut patet de ipsa virtute charitatis, cujus actus secun­ darius, seu amor proximi, habet objectum immediatum diversum ab objecto principalis actus, seu amoris Dei. Ceterum, proprium et for­ male objectum Poenitentiae est satisfacere juri divino pro peccato, cui quidem ratio aequalis vel inaequalis satisfactionis accidit ex con­ ditione subjecti, non vero ex defectu juris in Deo vel debiti in creatura; unde si per impossibile non haberetur in creatura defectus aequalitatis cum Deo, eadem virtus Poenitentiae transformaretur in perfectam •Salmanticenscs, De Incarnatione, disp. 1, dub. 9, § 1, n. 252, Curs. Theol., t. 13, Parisiis, 1878, p. 199. Cf. eorundem Comm. in 1-2, q. 62, a. 4; tract. 17, disp. 3, dub. 4; tract. 18, disp. 1, dub. 2, n. 39; tract. 19, disp. 3, n. 33. 140 de materia poenitentiae justitiam commutativam hominis ad Deum, qualis est, proportione servata, virtus qua Christus satisfecit pro peccatis alienis. Ad rem SALMANTICENSES: “Licet quilibet actus habitus, aut virtutis debea! respicere objectum formale ejusdem virtutis, aut habitus; hoc tamen non ita intelligi debet, ut omnis virtutis actus, etiam secundarius, habeat pro objecto formali immediato objectum formale immediatum virtutis; sed si actus secun­ darius est, sufficit illud attingere tanquam causam, et radicem initiative moventem ad attingentiam objecti sub objecto primario contenti. Indeque notavimus tract. S. de ultimo fine, disp. 1, dub. 4, distinguendam esse duplicem rationem sub qua virtutis, et potentiae; aliam primariam, proximam, et immediatam respectu actus, et objecti primarii; et haec radicat, et fundat aliam secundariam, sub qua imme­ diate oritur a potentia, seu virtute actus secundarius, et ab hac praedictus actus speciem accipit, non vero a ratione sub qua primaria, quae est radix illius. Quocirca ratio sub qua proxima, et immediata respectu electionis non est bonitas finis, quae est ratio sub qua proxima respectu actus intentionis ipsius finis, qui est actus pri­ marius voluntatis, sed utilitas, et conducentia intrinseca mediorum ad finem. “Ex quo facile constat, quomodo poenitentia per ordinem ad terminum prima­ rium habeat pro ratione sub qua proxima inaequalitatem solutionis, et per ordinem ad terminum secundarium, qualis est offensa Dei, et poena temporalis, respiciat solutionem condignam, quin per hoc extrahatur a sua specie, et ratione sub qua primaria, quae est inaequalitas in solvendo debito primario. Ad hoc enim sufficit, rationem sub qua proximam, et immediatam solutionis condignae poenae tem­ poralis, quae est actus secundarius poenitentiae, attingi ab hac virtute per ordinem ad rationem formalem sub qua actus primarii, tanquam ad causam, ac radicem illius; quod, et non amplius desideratur. “Unde sicut C/iaritas non amittit esse virtutem Theologicam per hoc, quod ejus actus secundarius proximi dilectio immediate terminetur ad proximum, ab eoque ut talis mutuetur speciem, ut loco relato num. 97 stabilivimus; ita non inconvenit, poenitentiam ex primaria tendentia esse justitiam imperfectam, et habere pro ratione sub qua proxima inaequalitatem, licet respectu poenae temporalis aequali­ tatem servet, et ejus actus secundarius habeat pro ratione sub qua immediata aequalitatem a qua prout talis speciem sortiatur.”83 Tertio, ct plenius, respondetur quod satisfactio pro peccato veniali et poena temporali, quamvis sit condigna, adhuc deficit a ratione strictae justitiae, quia deficit a ratione debiti stricte et simpliciter talis, cum justitia non solum requirat aequalitatem solutionis sed etiam aequalitatem solutionis debiti rigorosi et simpliciter talis. Et quidem peccatum veniale, cum sit offensa Dei non simpliciter sed secundum quid, importat tantum reatum et debitum secundum quid, adeoque ejus solutio, quamvis aequalis, non servat ex omni parte conditionem strictae justitiae, quia est completa solutio incompleti debiti; et hoc modo adhuc in ea solutione verificatur formalis ratio virtutis Poeni­ tentiae quatenus est imperfecta justitia. Idem dici potest de debito poenae temporalis; cum enim haec debeatur non pro ratione aver­ sionis a Deo quae est in peccato mortali sed pro ratione conversionis ad creaturam, et haec conversio fundet reatum secundum quid, cum u Dc Poenitentia, disp. 10, dub. 1, §3, n. 21, Curs. Theol., t. 20, Parisiis, 1883, p. 592 sq. Ci. ibid., disp. 5, dub. 4, n. 137. DE SATISFACTIONE 141 conveniat etiam peccato veniali quod consistit in reatu et debito secundum quid, ipsa etiam non magis importat quam debitum secun­ dum cjuid, et ideo ejus satisfactio, quamvis aequalis, non servat ratio­ nem strictae justitiae et verificat ipsum formale objectum virtutis Poenitentiae. Hinc intelligitur virtus Poenitentiae, sub eadem formali ratione im­ proprie dictae justitiae, elicere ordinatim tres illos actus satisfactionis; prius nempe satisfactionem pro mortali in qua ea formalis ratio stric­ tiori modo verificatur, secundum nempe defectum ipsius aequalitatis in solutione rigorosi debiti, subinde autem secundariam satisfactionem pro veniali et poena temporali, in qua eadem formalis ratio verificatur, diminuto quodam modo, secundum defectum nempe rigoris in debito quod solvitur ad aequalitatem. Ceterum, quod attinet ad actum satisfactionis pro poena, aliam nec improbabilem solutionem addunt Salmanticenses, juxta quam ille actus, etsi concedatur essse condignam solutionem debiti rigorosi, potest sub diversa consideratione pertinere tanquam secundarius actus tum ad Poenitentiam tum ad infusam virtutem justitiae commutativae, ad hanc nempe prout importat aequalem solutionem stricti debiti, ad illam vero prout importat alias rationes proprie poenitentiales, uti emendationem culpae et renovationem vitae. Ad rem SALMANTICENSES: “Nullum est inconveniens, quod actus intendens pati, et luere poenas ad aequalitatem rigorosam. quae pro peccatis venialibus de­ bentur, pertineat per modum exercitii proprii licet inadaequati ad justitiam com­ mutativam infusam, qua caetera alia debita ad aequalitatem solvimus: sicut de actu, quo Deo honorem ablatum ad aequalitatem restituimus, dicebamus n. 263. Nec propterca negamus, quod talis satisfactio pertineat saltem secundario ad poenitentiam: quia optime potest pertinere ad diversas has virtutes sub motivis valde diversis, quae habent: nam justitia respicit satisfactionem aequalem pro poenis, quatenus rigorose debitam, et aequalem: ita quod haec sit ratio per se illi correspondons; aliae vero, ut puta, quod debeatur Deo, aut pro culpis, vel pro emendatione per accidens, et de materiali se habent ad praedictam virtutem. “At poenitentia non respicit per se in praedicta satisfactione rigorosam aequali­ tatem; cum illam non attendat in actu, et objecto primariis: sed respicit alias rationes sibi proprias, ut quod deserviat ad emendationem culpae, et renova­ tionem vitae. Non enim motivum poenitentiae est satisfacere, vel recompensare quolibet modo, sicut quidam falso putant, ut in aliis consequentiis circa justitiam commutativam facile decipiantur: sed importat determinatas modificationes, quibus et non aliter satisjacere pertinet ad poenitentiam, ut satis exprimit D. Th. loco cit. |q. 85] ex 3 p. art. 1, ad 3, ubi ait: ‘Dolor poenitentiae est displicentia, seu reprobatio facti praeteriti cum intentione removendi sequelam ipsius*. Et art. 2, in corp.: ‘In poenitentia invenitur specialis ratio actus laudabilis, scilicet operari ad destructionem peccati praeteriti, in quantum est Dei offensa: quod non per­ tinet ad rationem alterius virtutis.’ Et in resp. ad 2: ‘Poenitentia habet quidem materiam generalem, in quantum respicit omnia peccata: sed tamen sub ratione speciali; in quantum scilicet sunt emendabilia per actum hominis cooperantis Deo ad suam justificationem’. 142 DE MATERIA POENITENTIAE "Quae omnes rationes per accidens se habent ad justitiam commutativam : unde quantum est ex hoc capite fieri potest, quod praedicta justitia imperet, aut regulet satisfactionem pro poenis temporalibus ex proprio sibi motivo aequalitatis perfectae supposito debito rigoroso: et quod poenitentia imperet etiam, et regulet eandem satisfactionem ex aliis motivis, qualia repraesentat D. Thom, in verbis relatis. Verum quidem est poenam non ordinari per se ad satisfaciendum alteri; sed ad emendationem culpae in subjecto peccante . . . , qua ratione non pertinet per se ad justitiam commutativam. Sed fieri potest, ut creditor, sive offensus exigat poenam debitoris, sive offensoris loco satisfactionis. Et tunc locum habet doctrina hactenus tradita, quantum attinet ad justitiam commutativam. Quod difficultate caret in poenitentia, quae poenam respicit non solum ut satisfactionem, sed ut emenda­ tionem culpae in proprio subjecto: ut docet D. Th. loco cit. art. 3 ad l.”84 ART. 53. Utrum Homo Possit Vere Satisfacere Pro Poena Temporali, Relicta Post Remissionem Culpae (3 p., q. 86, a. 4; 1-2, q. 87, a. 6; In 2 Sent., (list. 42, q. 1, a. 2; In 4 Sent., (list. 14, q. 2, a. 1, q. 2; De Malo, q. 7, a. 10, ad ultimum; C. Gent., 3, 141. 145. 159; 4, 72; Suppl., q. 18, a. 2). STATUS QUAESTIONIS Hactenus quaestio fuit de possibilitate primariae satisfactionis quae respicit culpam quaeque coincidit cum ipso actu contritionis, imo cum ipsa virtute poenitentiae cujus contritio est principalis et specificus actus. Succedit nunc QUAESTIO DE SECUNDARIA SATISFAC­ TIONE QUAE RESPICIT POENAM TEMPORALEM (nam poena aeterna est inseparabilis ab ipsa culpa et remittitur cum ea, quod quidem est saltem proximum fidei, utpote definitum, etsi in forma indirecta, in can. 30, sess. 6, et can. 15, sess. 14 Cone. Trid.85), quaeque inde a medio aevo peculiariter satisfactionis nomen sibi vin­ dicavit, tum quia est magis sensibilis, tum quia est signum et com­ plementum prioris illius satisfactionis, tum quia peculiarem aspectum assumit in sacramento poenitentiae, in quo mediaevales doctores libenter distinxerunt trinomium illud “Contritio cordis, confessio oris, satisfactio operis” (cf. art. 46, p. 12). Circa hujusmodi autem satisfactionem tres praecipue agitantur quaestiones: 1. de ipsa ejus possibilitate (in hoc art.); 2. de ejus modo, an nempe sit de condigno (art. 54); 3. de ejus fine, an nempe justus possit etiam pro aliis satisfacere, ita ut illis poena dimittatur (art. 55). Prima quaestio de POSSIBILITATE TALIS SATISFACTIONIS, quae est objectum hujus articuli, supponit aliam possibilitatem, scilicet PERMANENTIAE POENAE TEMPORALIS, remissa culpa, quam “ De Incarnatione, disp. 1, dub. 9, § 5, n. 269, Curs. Theol., 1.13, Parisiis, 1878, p. 218 sq. “ Cf. in art. 87, tom. 4. DE SATISFACTIONE 143 quidem 5. Thomas considerat praecipue in alio loco hujus tractatus, scilicet ubi de effectu Poenitentiae (3 p., q. 86, a. 4) et plures theologi determinant etiam in aliis tractatibus, praecipue De peccatis et De justificatione. Polemica tamen ratio praesentis materiae cogit utramque quaestionem ad hunc articulum revocare et per binas, intime con­ nexas, conclusiones resolvere. Utraque enim possibilitas ad modum unius negatur et iisdem fere rationibus impugnatur a modernioribus haeresibus, praecipue Protestantica. PARS NEGATIVA Praecipua haeresis in hac re est doctrina Protestantium, quos prae­ cessit Petrus de Osma et secuti sunt, cum quadam apparente mitiga­ tione, tum Jansenistae et Baius, tum praesertim moderniores doctores Schismatici. Protestantes funditus negant omnem vim satisfactivam operum poenalium, peculiariter praeterea impugnantes satisfactionem sacramentalem; Schismatici fere idem docent, quamvis admittant po­ testatem ecclesiae imponendi satisfactionem sacramentalem, quam tamen evacuant sua indole satisfactiva seu redemptiva poenae pec­ cati, ut ei tribuant solam indolem sanativam et medicinalem; Jan­ senistae docent satisfactionem totam ordinari ad augendam charitatem et contritionem, in quam solam videntur refundere omnem vim remissivam debiti peccati; Petrus de Osma idem docere videtur; Baius docet opera poenalia esse satisfactoria non proprie loquendo et secundum se, sed quatenus sunt conditio, qua posita, applicatur nobis satisfactio Christi. I. PROTESTANTES. Novatorum doctrina de satisfactione breviter et apte resumitur in hac propositione, examini theologorum tridentinorum proposita: “To­ tam poenam et culpam simul remitti semper a Deo, satisfactionemque poenitentiam non esse aliam quam fidem, qua apprehendunt Christum pro eis satisfecisse; ideoque satisfactiones canonicas, quondam exem­ pli gratia, vel disciplinae, vel probandi fideles causa, fuisse a patribus institutas et in concilio Nicaeno exortas; nunquam autem ad remis­ sionem poenae.” Variae eorum assertiones et argumenta ad sex capita reduci possunt: 1. Doctrinam catholicam de satisfactione pro poena quam maxime reprobant ac vituperant, ut pote directe oppositam eorum fundamen­ tali dogmati de gratuitate justificationis per solam fidem in merita Christi. 2. Negant ipsum suppositum illius doctrinae, scilicet perma­ nendam poenae post remissam culpam, utpote oppositum ipsi con­ 144 DE MATERIA POENITENTIAE ceptui justificationis seu remissionis, maxime prout praedicatur in Scripturis et convenit infinitae efficacitati meritorum Christi. 3. Negant directe ipsam doctrinam, ut oppositam tum justificationi per solani fidem, fundatae in totali corruptione humanae naturae, tum justifi­ cationi per Christum, cui convenit universalis efficacitas et sufficientia. 4. Assignant puram et veram notionem satisfactionis, scilicet vitae novitatem et reformationem. 5. Ut eludant praecipuum fundamentum catholicorum seu doctrinam Scripturae et Patrum de utilitate et effi­ cacitate poenitendi et luendi poenas, distinguunt inter poenas alterius vitae, quas reiciunt, et poenas hujus vitae, quas vel dicunt non esse vindicativas sed pure medicinales (Calvinus), vel, admissa ratione vindicativa, dicunt esse a Deo necessario impositas, ita ut extingui nequeant neque per hominis satisfactionem neque a fortiori per Ecclesiae remissionem (Lutherus, Melanchthonius et alii communius). 6. Peculiariter impugnant satisfactionem sacramentalem, indulgentias et Purgatorium. PRIMO igitur Novatores maximo impetu vituperant dogma satisfactionis. Nomen ipsum satisfactionis, quamvis ab antiquis usitatum, est abiciendum, utpote maxime periculosum. Lutherus: “Vehementer odi et sublatum vellem hoc vocabulum satisfactio, quod non modo in Scrip­ turis non invenitur, sed et periculosum habet sensum, quasi Deo quisquam possit pro ullo peccato satisfacere, cum gratis illi ignoscat omnia. . . Vellem magis, ut disciplina, castigatio, visitatio, correptio aut alio quopiam Scripturae vocabulo nominaretur, quo significaretur non esse remissibilem, sicut revera remissibilis non est, disciplinam Domini”. In doctrina de Poenitentia, maxime evertenda est satisfactio, etiam si contritio et confessio aliquatenus retineantur. Lutherus contra art. 5 Bullae Leonis X: “Malitiose hunc articulum congesserunt, non enim negavi contritionem et confessionem, sicut tamen sonat articulus, et ipsi videri me talia docuisse volunt, sed satisfactionem negavi, qualem ipsi docent”. Doctrina satisfactionis processit ex fine lucratorio et convertit poe­ nitentiam in mercaturam. Lutherus: “E salutari poenitentiae remedio nundinas fecerunt”, ita ut “disciplina Domini vendibilis et cauponabilis crederetur”, eo fine “ut habeat [Romanae sedis] sanguisuga in­ satiabilis, quibus dicat: Affer, affer, et peccata vendat.” “Contra hanc eorum fictam et falsam satisfactionem ego pugnavi, quam ideo solum finxerunt, ut lucra sua augerent, et homines exhaurirent, fallerent ac perderent”. DE SATISFACTIONE 145 Ea doctrina processit ex deliriis quorundam monachorum, quorum libri sub nomine Patrum, uti Augustini, ab ignaris recepti sunt. Calvinus: “Bona pars eorum, quibus Lombardus, eorum coryphaeus, centones suos contexuit, ex insulsis quorundam monachorum deliriis, quae sub Ambrosii, Hieronymi, Augustini et Chrysostomi nomine feruntur, decerpta sunt. Ut in praesenti argumento, omnia fere sumit c libro Augustini de poenitentia qui a rhapsodo aliquo inepte ex bonis pariter ac malis auctoribus consarcinatus, Augustini quidem nomen praefert, sed quem nemo vel mediocriter doctus, agnoscere pro suo dignetur.” Ea doctrina produxit degenerationem antiquae disciplinae poenitentialis in quandam vipeream et homicidam disciplinam, qua crude­ liter excarnificantur corpus et anima. Calvinus: “Ex antiquo eo ritu sumpserunt originem confessiones et satisfactiones, quae hodie in usu sunt. Viperei sane partus, quibus factum est ut ne umbra quidem melioris illius formae supersit.” Melanchthonius: “Omnium piorum conscientiae . . . fatentur illas inextricabiles disputationes theologorum, et traditiones infinitas de poenitentia, horribilem carnificinam consci­ entiarum fuisse”. Lutherus: “[Satisfactione] egregie abusi sunt ad perdendos Christianos in corpore et anima. . . Sic [eam] instant et necessariam faciunt, ut fidei in Christum non relinquant locum, miserrime excarnificatis eo scrupulo conscientiis, alio currente ad Romam, alio huc, alio illuc, illo in carthusiam, illo in alium locum, alio virgis se flagellante, alio corpus suum vigiliis et ieiuniis occi­ dente. . . Quae monstra tibi debemus, Romana sedes, et tuis homicidis legibus et ritibus, quibus mundum totum eo perdidisti, ut arbitrentur sese posse Deo per opera pro peccatis satisfacere”. Ea doctrina evacuavit sanctitatem vitae et renovationem morum, imbuens animos falsa persuasione se esse in statu salutis per hoc tantum quod, absque vitae mutatione, peragitur externa satisfactio. Lutherus: “Quanta, quaeso, pars ea est imbuta opinione, se esse in statu salutis, et pro peccatis satisfecisse, si preculas a sacerdote im­ positas vocetenus murmuraverit? etiamsi interim nec cogitet quidem vitae rationem emendare. Uno enim momento contritionis et confes­ sionis mutatam esse vitam credunt, superesse vero tantum, ut satis­ faciant pro praeteritis peccatis”. Ea doctrina produxit obscurationem fundament alium veritatum Christianarum de poenitentia et satisfactione Christi. Melanchthonius: “Doctrinae Christianae de poenitentia magnas tenebras offuderunt theologi et canonistae”. “Satisfactiones Scholasticae obscurant Legem 146 DE MATERIA POENITENTIAE et Evangelium, et amplificant dignitatem traditionum humanarum, fingunt enim in satisfactionibus aliquid amplius lege fieri, et somniant reliquis operibus legem impletam esse”. “Satisfactiones obscuraverunt beneficium Christi, quia etiam docti fingunt per eas compensari aeternam mortem. Indocti putabant his operibus emi remissionem culpae. Ita fuit obruta ingenti acervo inutilium ac malarum opinionum, simplex doctrina de poenitentia. Et constat multis saeculis bonos desiderasse doctrinam puriorem”. Lutherus: “[Satisfactionem] sic docuerunt, ut populus veram satisfactionem non intelligeret unquam, quae est innovatio vitae”. Ea doctrina continet magnam contumeliam et blasphemiam in Christum. Mdanchthonius: “Christum contumelia afficit, si quis remissionem mortis aeternae transfert in nostram compensationem”. Calvinus: “Si Christi sanguis unica est pro fidelium peccatis satis­ factio, quid superest, nisi purgatorium esse in Christo blasphemiam?” SECUNDO Novatores negant ipsum suppositum catholicae satisfactionis, seu per manentiam alicujus poenae post remissam culpam. Id enim est imprimis contra ipsam rationem, cum repugnet remitti peccatum et permanere ejus poenam, quod esset peccatum remitti et non remitti. Calvinus: “Quid est remissio, nisi merae liberalitatis donum? Non enim remittere dicitur creditor, qui antapocha testatur sibi numeratam pecuniam, sed qui nulla solutione, ultro, sua beneficientia, nomen expungit”. Praeterea id est contra doctrinam Scripturae testantis Deum omnino oblivisci peccatorum, nullam manere damnationem regeneratis in Christo, Christum satisfecisse pro peccatis nostris: Rom. 8, 1; Hebr. 10, 18; Ezech. 18, 21 sq.; 33, 12; Isai. 43, 25; Jerem. 31, 34. Calvinus: “Quid quaeso nobis praestitit Christus, si adhuc pro peccato poena exigeretur?” Ceterum, ut explicabitur infra, Lutherus, aliter ac Calvinus, admittit existentiam quarundam poenarum vindicativaruni, sed negat pro eis satisfieri posse. TERTIO, Novatores, abstrahendo ab ipsa permanentia poenae, negant directe ac praecipue ipsam doctrinam de possibilitate satis­ faciendi pro ea. Id enim imprimis repugnat doctrinae de totali corruptione humanae naturae, ex qua nihil bonum aut meritorium procedere potest, sed tantum peccata et opera mortis (cf. dicta in art. 3, in tom. 1, p. 156-158). Calvinus: “Quem ergo satisfaciendi exitum invenient, in tanto peccatorum cumulo? Si unius diei est satisfactio peccati unius, DE SATISFACTIONE 147 dum illam meditantur, septies peccant (loquor de iustissimis) ; si ad septem satisfactiones se accingunt, cumulabunt quadraginta novem peccata (Prov. 24). Jam praecisa est satisfaciendi fiducia. Quid morantur? Quomodo adhuc de satisfaciendo cogitare audent?” Praeterea, id repugnat doctrinae de justificatione per solam fidem in Christum. Lutherus: “Sic [satisfactionem] instant et necessariam faciunt, ut fidei in Christum non relinquant locum. . . Arbitrantur sese posse Deo per opera pro peccatis satisfacere, cui sola fide cordis contriti satisfit”. Melanchthonius: “Fide liberamur gratis propter Christum a culpa et ira Dei. . . In ipsa remissione cum fide erigimur, liberamur a morte aeterna; juxta illud [Rom. 5, 1]: Justificati fide pacem habemus”. Praeterea, id repugnat toti Scripturae, praedicanti gratuitatcm re­ missionis peccatorum. Calvinus: “Talibus mendaciis [theologorum de operibus satisfactionis] oppono gratuitam peccatorum remissionem: qua nihil in Scriptura clarius praedicatur (les. 52. Rom. 3. Coi. 2. Tit. 3 et alibi)”. Praeterea, id repugnat infinitae efficacitati satisjactionis Christi, ac si haec fuerit insufficiens vel imcompleta, necnon veritati Scriptu­ rae de Christo unica causa salutis. Calvinus: “Cum scriptura universa testimonium Christo deferat, quod per nomen eius sit accipienda peccatorum remissio (Act. 10), nonne alia nomina omnia excludit? Quomodo igitur per satisfactionum nomen accipi docent?” Melanchthonius: “Nos remissionem culpae et mortis aeternae coniungimus, et docemus utrumque esse beneficium Christi gratuitum. Fide libera­ mur gratis propter Christum a culpa et ira Dei seu morte aeterna, iuxta has sententias [1 Cor. 15, 56]: Aculeus mortis peccatum est etc. Deo autem gratia, per quem habemus victoriam. Item [Oseae 13. 14] : Omors, ero mors tua. Item Rom. 6 [vs. 23.] : Donum Dei vita aeterna est per lesum Christum etc.” QUARTO, Novatores tradunt puram et restauratam in Ecclesia notionem verae satisjactionis, scilicet mutationem et novitatem vitae, in qua ceterum ipsa essentia totius poenitentiae consistit (cf. art. 3, in tom. 1, p. 156-158). Satisfactio nempe, si accipiatur secundum defini­ tionem catholicam, non datur ex parte hominis, sed tantum in Christo, adeoque unica satisfactio est ipsa satisfactio Christi cujus merita nobis applicantur; ex parte vero nostri satisfactio nihil aliud est quam ipsa renovatio morum seu propositum non amplius peccandi, quo respici­ mus futuram vitam, relictis iniquitatibus praeteritae vitae compensa­ tioni satisfactionis Christi. 148 de materia poenitentiae Concilium Tridentinum protestanticam notionem satisfactionis ad has duas expressiones reducit: ‘Optima poenitentia [seu satisfactio] est tantum nova vita” (sess. 14, can. 13) et “Satisfactio poenitentium non est alia quam fides, qua apprehendunt Christum pro eis satis­ fecisse” (ibid. can. 12). Lutherus: “[Satisfactionem] sic docuerunt ut populus veram satisfactionem non intelligeret unquam, quae est innovatio vitae”. “Deo . . . sola fide cordis contriti [seu proponentis renovare vitam] satisfit”. “[Putat papista] pro peccatis satisfa­ cere . . . etiamsi interim nec cogitet quidem vitae rationem emen­ dare”. ‘Optimum autem fuerit, si nos ipsos puniremus, hoc autem facimus, quando ex toto corde vitam totam mutamus, hac enim poenitentia et satsifactione Deus contentus est”. Melanchthonius: “Fuit obruta ingenti acervo inutilium ac malarum opinionum, simplex doctrina de poenitentia. Et constat multis saeculis bonos desiderasse doctrinam puriorem. Porro praecipue opus est in Ecclesia extare puris­ simam et simplicissimam de poenitentia doctrinam.” QUINTO, Novatores ut eludant principale fundamentum satis­ factionis catholicae, scilicet doctrinam Scripturae et Traditionis de utilitate poenitendi in redemptionem peccatorum, distinguunt inter poenas alterius vitae seu Purgatorii, quas absolute et concorditer negant, et poenalitates hujus vitae, cujus concedunt medicinalem et reformativam utilitatem, negant vero vim satisfactivam seu compensativam. Et in hoc sensu interpretantur indolem ipsius poenitentialis disciplinae in antiqua ecclesia. Praeter hoc autem, quaedam habetur differentia inter Calvinum et Lutherum ejusque asseclas; nam, quantum est ex parte Dei, Calvinus docet poenas hujus vitae non esse vindicativas, sed tantum medicinales, Lutherus vero, Melanch­ thonius aliique lutherani, admittunt characterem vindicativum qua­ rumdam poenarum, sed ex hoc ipso deducunt inhabilitatem hominis ad satisfaciendum pro eis et a fortiori potestatis Ecclesiae ad decernedum de eis in ordine ad satisfactionem, per sacramentale nempe judi­ cium vel per indulgentiarum concessionem, nam, cum illae poenae sint a Deo impositae, sunt necessariae et irremissibiles. Lutherus: “Legimus sane multos a Deo propter peccatum casti­ gatos. . . Sed haec non est satisfactio, quam isti docent, scilicet remissibilem per claves. . . Quare verum dixi, arbitrariam istam satisfactionem nec in Scripturis, nec in Patribus inveniri, inveniri autem poenam irremissibilem a Deo impositam. . . Quare divinitus aut nulla est satisfactio, aut remitti humanitus non potest. Hoc libens concesserim, quod ecclesia mater, pio affectu praeventura manum Dei, castigat filios suos satisfactionibus quibusdam, ne in- DE SATISFACTIONE 149 currant flagella Dei. . . Optimum [ctiam] . . . fuerit, si nos ipsos puniremus, hoc autem facimus, quando ex toto corde vitam totam mutamus, hac enim poenitentia et satisfactione Deus contentus est. . . Ecce poena et correptio prorsus irremissibilis, quae a Deo imponitur et exigitur”. “Hui perversitati [contentae in doctrina romana de satis­ factione] dedit occasionem non modicam, quod peccantes absolvimus ante satisfactionem impletam, qua fit, ut magis solliciti sint de im­ plenda satisfactione, quae durat, quam de contritione, quam transisse inter confitendum credunt: cum e contra absolutionem oporteat esse, sicut erat in primitiva ecclesia, posteriorem, satisfactione impleta, quo fiebat, ut opere cessante postea magis in fide et novitate vitae exercerentur”. Calvinus: “Parum autem me movent, quae in veterum scriptis de satisfactione passim occurrunt. Video quidem eorum nonnullos (dicam simpliciter omnes fere, quorum libri extant) hac in parte lapsos esse; sed non concedam, eos ipsos adeo fuisse rudes et imperitos, ut eo sensu illa scripserint, quo a novis istis satisfactionariis leguntur. Vocarunt enim, ut plurimum, satisfactionem, non compensationem quae Deo redderetur, sed publicam testificationem, qua qui excommunicatione mulctati fuerant, cum in communionem recipi vellent, ecclesiam redde­ bant de sua poenitentia certiorem. Indicebantur enim illis poenitentibus certa ieiunia et alia, quibus se prioris vitae vere et ex animo pertaesos esse approbarent, vel potius priorum memoriam obliterarent, atque ita dicebantur, non Deo, sed ecclesiae satisfacere”. SEXTO, Novatores quam maxime impugnant eam satisfactionem quae regulatur a potestate Ecclesiae, per sacramentum nempe vel indulgentias, docentes Ecclesiam attentare remissionem rei irremissi­ bilis et a divina justitia requisitae, et velle remittere, etiam invita justitia divina. Hinc occasionem etiam arripiunt impugnandi doctrinam de existentia Purgatorii. Lutherus: “Legimus sane multos a Deo propter peccatum casti­ gatos. . . Sed haec non erat satisfactio, quam isti docent, scilicet remissibilem per claves, ita et modo multos punit Deus pro peccatis, quas paenas tamen ecclesia non potest auferre per claves”. “Semper volui exceptam disciplinam Domini, quam esse negavi ab ullo remissi­ bilem, sed tantum imponibilem, ideo aliam necessario fore, et nus­ quam descriptam, quam illi satisfactionem docent, totam in manu Papae positam, etiam invita iustitia divina.” Melanchthonius: “Claves habent mandatum remittendi peccata, et docent de gratuita remissione peccatorum, non habent mandatum imponendi poenam”. 150 DE materia poenitentiae Calvinus: “lam nec de suo purgatorio molesti nobis sint, quod hac securi fractum, dirutum et a fundamentis prorsus eversum est. Neque enim quibusdam [protestantibus] assentior, qui dissimulan­ dum hac in parte censent et mentionem purgatorii omittendam . ., [nam] ubi peccatorum expiatio alibi quam in Christi sanguine quae­ ritur, ubi satisfactio alio transfertur, periculosissimum silentium. Clamandum ergo, non modo vocis, sed gutturis ac laterum con­ tentione: purgatorium exitiale satanae esse commentum, quod Christi crucem evacuat, quod fidem nostram labefacit et evertit. . . Purga­ torium mera est in Christum blasphemia.” En praecipui loci Lutheri, Melanchthonii et Calvini: LUTHERUS, De captivitate babylonica (De sacramento poenitentiae): "Satis­ factionem quam indigne [papistae] tractarint, abunde dixi in causis indulgentiarum, qua egregie sunt abusi ad perdendos Christianos in corpore et anima. Primum eam sic docuerunt, ut populus veram satisfactionem non intelligeret unquam, quae est innovatio vitae. Deinde sic instant et necessariam faciunt, ut fidei in Christum non relinquant locum, miserrime excarnificatis eo scrupulo conscientiis, alio currente ad Romam, alio huc, alio illuc, illo in carthusiam, illo in alium locum, alio virgis se flagellante, alio corpus suum vigiliis et ieiuniis occidente, omnibus uno furore dicentibus: Ecce hic et hic est Christus, et regnum Dei, quod intra nos est, cum observatione venturum putantibus. Quae monstra tibi debemus, Romana sedes, et tuis homicidis legibus et ritibus, quibus mundum totum eo perdidisti, ut arbi­ trentur sese posse Deo per opera pro peccatis satisfacere, cui sola fide cordis contriti satisfit, quam tu his tumultibus non solum taceri facis, sed opprimis etiam, tantum ut habeat sanguisuga tua insatiabilis, quibus dicat: Affer, affer, et peccata vendat. “Processerunt ex his quidam ad eas desperationis machinas animabus parandas, ut statuerent, omnia peccata denuo esse repetenda confitenti, pro quibus iniuncta satisfactio esset neglecta. Et quid non auderent, qui in hoc nati fuerunt, ut nihil non decies captivarent? Porro quanta quaeso, pars ea est imbuta opinione, se esse in statu salutis, et pro peccatis satisfacere, si preculas a sacerdote impositas vocetenus murmuraverit? etiamsi interim nec cogitet quidem vitae rationem emendare. Uno enim momento contritionis et confessionis mutatam esse vitam credunt, superesse vero tantum, ut satisfaciant pro praeteritis peccatis. Quomodo aliter saperent, qui aliud non docentur? Nihil hic de mortificatione carnis cogitatur, nihil valet exemplum Christi, qui adulteram absolvens dixit: Vade, et amplius noli peccare, crucem scilicet carnis mortificandae ei imponens. Huic perversitati dedit occasionem non modicam, quod peccantes absolvimus ante satisfactionem impletam, qua fit, ut magis solliciti sint de implenda satisfactione, quae durat, quam de con­ tritione, quam transisse inter confitendum credunt: cum econtra absolutionem oporteat esse, sicut erat in primitiva ecclesia, posteriorem, satisfactione impleta, quo fiebat, ut opere cessante postea magis in fide et novitate vitae exercerentur.”88 Assertio omnium articulorum Martini Lutheri per Bullam Leonis novissimam damnatorum: "Quintus [articulus Bullae]: ‘Tres esse partes poenitentiae, contri­ tionem, confessionem, satisfactionem, non est fundatum in sacra Scriptura, nec in antiquis S. Doctoribus’. “Malitiose hunc articulum congesserunt, non enim negavi contritionem et con­ fessionem, sicut tamen sonat articulus, et ipsi videri me talia docuisse volunt, “Opera latina (cura H. Schmidt), v. 5, Francofurti ad M., 1868, p. 8S sq. DE SATISFACTIONE 151 sed satisfactionem negavi, qualem ipsi docent, quod mihi non erit difficile probare. Ostendant, si possunt, ubi in tota Scriptura unus apex aut iota scribatur, pro peccato mortali uno debere satisfieri septem annis? dicant, ubi pro differentibus peccatis differentes poenas statuat Christus et apostoli? Nonne haec omnia sunt postea inventa ab episcopis, imo dent unum ex antiquis Patribus, in quo legantur quadragenae, septenae, et similia; ubi fecerint, libens revocabo. “Legimus sane multos a Deo propter peccatum castigatos, ut David, Mosen, Aaron, Mariam, populum Israel, et aliquos eorum, quos Christus in evangelio curavit; et I. Corinth. 11: Multi infirmi inter vos, et dormiunt multi. Sed haec non erat satisfactio, quam isti docent, scilicet remissibilem per claves, ita et modo multos punit Deus pro peccatis, quas poenas tamen ecclesia non potest auferre per claves. Quare verum dixi, arbitrariam istam satisfactionem nec in Scripturis, nec Patribus inveniri, inveniri autem poenam irremissibilem a Deo impositam, ut Psal. S9. dicit: Visitabo in virga iniquitates eorum, et in verberibus hominum peccata eorum. “Dicent forte: Relictum arbitrio ecclesiae taxandam poenam pro peccatis. Respondeo: Hoc iam non est Scripturas, sed propriam sententiam afferre. Probetur, quo loco Christus hoc arbitrium reliquerit ecclesiae, tibi enim non credo. Nam ubi dicit: Quodcumque ligaveris etc. magis ad culpam, quam ad satisfactionem per­ tinet. Culpa enim ligari et solvi proprie dicitur, non confessio aut satisfactio. Ita illud: Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, alioquin dicere debuit: Quorum remiseritis satisfactiones, remittuntur eis. Quare divinitus aut nulla est satisfactio, aut remitti humanitus non potest. “Hoc libens concesserim, quod ecclesia mater, pio affectu praeventura manum Dei, castigat filios suos satisfactionibus quibusdam, ne incurrant flagella Dei. sicut Ninivitae operibus suis spontaneis praevenerunt indicium Dei. Haec poena quidem est arbitraria, non in totum, ut illi volunt, sed tamen necessaria. At nostri indulgentiarii etiam contra ecclesiam asserunt, remitti penitus omnem satisfactionem, etiam a iustitia divina requisitam, quod est erroneum et impium. Nam aut nos aut homines, aut Deus punit peccata, quod illi per indulgentias tollunt omnino. “Contra hanc eorum fictam et falsam satisfactionem, quam et solam habent, ego pugnavi, quam ideo solum finxerunt, ut lucra sua augerent, et homines exhauri­ rent, fallerent ac perderent, cum, si essent pii pastores, potius imponerent poenas, et ecclesiae exemplo praevenirent Deum, sicut Moses eum praevenit occidendo filios Israel propter peccatum vituli aurei. Optimum autem fuerit, si nos ipsos pimiremtls, hoc autem facimus, quando ex toto corde vitam totam mutamus, hac enim poenitentia et satisfactione Deus contentus est, quantum probant Scripturae sanctae, et praesertim Iohannes Baptista, Luc. 3. Sic I. Corinth. 11 : Si nos ipsos iudicaremus, non utique iudicarcinur a Domino, cum autem iudicamur, a Domino corripimur, ut non cum hoc mundo damnemur. Ecce poena et correptio prorsus irremissibilis, quae a Deo imponitur et exigitur. "Vehementer autem odi et sublatum vellem hoc vocabulum satisfactio, quod non modo in Scripturis non invenitur, sed et periculosum habet sensum, quasi Deo quisquam possit pro ullo peccato satisfacere, cum gratis ille ignoscat omnia. Deinde occasio fuit, ut e salutari poenitentiae remedio nundinas facerent. \’ellem magis, ut disciplina, castigatio, visitatio, correptio aut alio quopiam Scripturae sanctae vocabulo nominaretur, quo significaretur non esse remissibilem, sicut revera remissibilis non est, disciplinam Domini, multo minus vendibilis et cauponabilis aliquando crederetur, sicut hodie videmus fieri conficta ista nova satisfactione, quae plenarie remittitur, cum talis, ut dixi, esse non possit, nedum poenitentiae tertia pars censeri debeat. “Unde in sermone meo vernaculo insigniter adieci, non esse istas tres partes 152 DE MATERIA POENITENTIAE poenitentiae, ut ipsi morem habent de eis loqui; semper enim volui exceptam disciplinam Domitii, quam esse negavi ab ullo remissibilem, sed tantum imponibilem. ideo aliam necessario fore, et nusquam descriptam, quam illi satisfactionem docent, totam in manu Papae positam, etiam invita iustitia divina.”87 MELANCHTHONIUS, Confessio Augustana (De confessione): “Huic parti doc­ trinae Christianae de poenitentia, in primis magnas tenebras offuderunt theologi et canonistae. Idque testantur non solum ipsorum bibliothecae, sed etiam omnium piorum conscientiae, quae fatentur illas inextricabiles disputationes theologorum, et traditiones infinitas de poenitentia, horribilem carnificinam conscientiarum fuisse. Nusquam enim quidquam certi docent quomodo contingat remissio peccatorum, de fide prorsus est altissimum silentium. Imo iubent perpetuo dubitare de remis­ sione peccatorum, Postea excruciant conscientias acerba enumeratione delictorum. Item satisfactionibus, Qualis enim laqueus conscientiae fuit traditio, quae praecipit omnia peccata enumerare? “Satisfactiones vero obscuraverunt beneficium Christi, quia etiam docti fingunt per eas compensari aeternam mortem. Indocti putabant his operibus emi remis­ sionem culpae, Quid quod plerumque fuerint cultus non mandati a deo, βαττολογία precum, invocationes sanctorum, peregrinationes, et hoc genus alia, Ita fuit obruta ingenti acervo inutilium ac malarum opinionum, simplex doctrina de poenitentia. Et constat multis seculis bonos desiderasse doctrinam puriorem. Porro praecipue opus est in Ecclesia extare purissimam et simplicissimam de poenitentia doctrinam. "" Ibidem (Articuli fidei praecipui, 11): “Damnant [ecclesiae nostrae] et istos, qui Canonicas satisfactiones docent necessarias esse ad redimendas poenas aeternas aut poenas purgatorii, et si fatemur bonis operibus mitigari praesentes calamitates sicut Esaias docet, Capi. 58. Frange esurienti panem tuum, etc. Et requiem tibi dabit Dominus semper. Rejiciunt et indulgentias, qui sunt condonationes com­ menticiarum satisfactionum.”80 Articuli Visitatorii (De Poenitentia) : “Satisfactio ita docenda est, n-on esse aliam satisfactionem, nisi passionem Christi, et sic moveantur et augeatur eis contritio, tantopere displicere Deo peccatum, ut nulla creatura pro peccatis satisfacere potuerit, sed ipsum solum Dei filium mittendum, qui satisfaceret. Necesse est igitur, Deum vehementer odisse peccatum, et valde duros esse eos, qui, cum videant filium Dei pro nostris peccatis occidi, non commoveantur, nec cogitent, quantas poenas daturi sint, quum pergunt peccare. Secundo, augeri fides debet, cum audiant tantam esse misericordiam, ut Christus ipse suam mortem voluerit pro nobis offerre. Quae potest alia uberior consolatio esse in corde afflicto, quam cum sentiant sibi Christum peccata sustulisse, et suam satisfactionem velle respici, non respici nostra aliqua opera, Conscientia enim horrore iudicii tacta, sentit ea non esse salis ad placandum Deum. Fides autem est certe sentire, quod propter Christum peccata nobis condonata sunt, et quod Deus iam receptum in gratiam velit regere et defendere.”00 Loci Theologici (De satisfactione): “Olim in Ecclesia famosi non recipiebantur sine quadam publica castigatione, quam vocabant Satisfactionem. Hoc more iam olim antiquato, tamen manet vocabulum, et vestigium quoddam veteris moris, quod peperit multas disputationes. Vetera illa spectacula publicae poenitentiae fuerunt quaedam externa et politica disciplina Ecclesiae, humana auctoritate insti­ tuta, quae non pertinuit ad conscientiam seu ad remissionem peccatorum coram Deo; sed homines indocti, ut in aliis multis accidit, ex re politica fecerunt spiritu’’Opera latina (cura H. Schmidt), v. 5, Francofurti ad M., 1868, p. 181-184. “Corpus Reformatorum, v. 26, Brunsvigae, 1858, coi. 382 sq. • Ibid., col. 358. w Ibid., col. 20 sq. DE SATISFACTIONE 153 alem, et finxerunt satisfactiones necessarias esse ad remissionem peccatorum coram Deo. De hac tota re quid sentiendum sit, breviter dicemus. Nam et prodest in hac materia errores, qui pericula conscientiis afferunt refellere; et quaedam hic de discrimine remissionis culpae ct poenae dicenda sunt, quae utile est in Ecclesia extare. . . "Satisfactiones hoc loco definiunt opera non debita, quibus redimendae sunt poenae purgatorii, aut certae aliae temporales poenae. Sic enim dicunt Scholastici: Deum, cum sit misericors, remittere culpam, sed cum sit etiam iustus et vindex, mutare poenam aeternam in temporalem purgatorii. Deinde addunt partem illarum poenarum remitti potestate clavium, partem redimendam esse satisfactionibus. Haec est summa commenti. Recte autem fatentur non remitti culpam propter satisfactiones. Postea autem de compensatione aeternae poenae hallucinantur. Error est enim sentire, quod aeternae poenae remittantur propter nostram compen­ sationem. Et multo absurdius est, quod fingunt propter opera non debita remitti. “Nos igitur remissionem culpae et mortis aeternae coniungimus, et docemus utrumque esse beneficium Christi gratuitum. Fide liberamur gratis propter Christum a culpa et ira Dei seu morte aeterna iuxta has sententias [I. Cor. 15, 56.] : Aculeus mortis peccatum est etc. Deo autem gratia, per quem habemus victoriam. Item [Oseae 13, 14.] : 0 mors, ero mors tua. Item Rom. 6. [vs. 23.] : Donum Dei vita aeterna est per lesum Christum etc. Et in ipsa remissione cum fide erigimur, liberamur a morte aeterna; iuxta illud [Rom. 5, 1.]: lustificati fide pacem habemus. Quare Christum contumelia afficit, si quis remissionem mortis aeternae transfert in nostram compensationem. . . "Quamquam non divelli debent remissio culpae et mortis aeternae, tamen discerni debent remissio culpae et remissio temporalium poenarum; sustinent enim sancti communes aerumnas humani generis. Praeterea Deus punit certa peccata peculiaribus poenis. Sicut David plectebatur propter adulterium. . . Discendum est. nostra poenitentia mitigari has poenas. Hic prodest discernere remissionem culpae a remissione poenae in hac vita. . . Prodest in Ecclesia docere utrumque, quod poenae et propositae sint pro delictis, et mitigentur nostra poenitentia; loquimur enim de tota poenitentia, non de illis ridiculis satisfactionibus, quas fingunt valere, etiam cum fiunt in peccato mortali; quod quam sit absurdum, facile potest iudicari... "Satisfactiones Scholasticae obscurant Legem et Evangelium, et amplificant dignitatem traditionum humanarum, fingunt enim in satisfactionibus aliquid amplius lege fieri, et somniant reliquis operibus legem impletam esse. . . Deinde Evan­ gelium obscurant, quia fingunt mortem aeternam nostra compensatione aboleri. Item, indocti facile transferunt in satisfactiones etiam remissionem culpae. Tertio amplificant traditiones humanas, fatentur enim satisfactiones esse opera non debita, hoc est, traditiones humanas certorum dierum ieiunia, certorum ciborum abstinen­ tiam, certarum precum lectiones etc. . . . "Ex his omnibus satis liquet, non esse onerandas conscientias satisfactionibus illis usitatis. Primum enim claves habent mandatum remittendi peccata, et docent de gratuita remissione peccatorum, non habent mandatum imponendi poenam. Secundo falsum est, mortem aeternam aboleri nostra compensatione. Tertio, opinio de satisfactionibus legem et Evangelium obscurat, et falso amplificat traditiones humanas. Et tamen sentiendum est tota nostra poenitentia ac debitis operibus mitigari poenas temporales. Ergo augendum est studium bene operandi etiam hac adhortatione: quia calamitates mitigentur nostra poenitentia. . . "Quod autem veteres scriptores Ecclesiastici et Concilia mentionem faciunt Satisfactionum, loquuntur de ritu ac spectaculo sui temporis, nec sentiebant homines eo ritu mereri remissionem culpae aut poenarum, purgatorii aut aliarum; sed sciebant politicum morem Ecclesiae esse institutum humana auctoritate exempli 154 DE MATERIA POÈNITENTlAË causa ad caeteros dehortandos a flagitiis aut ad explorandos eos, qui ad Ecclesiam redibant, an ex animo resipuissent. Et Ambrosius diserte inquit: satis esse, si in vita semel haec publica poenitentia fiat. Quibus verbis significat, non requiri illas Satisfactiones ad remissionem peccatorum, alioqui toties iussisset repeti, quoties opus est poenitentia.”01 CALVINUS, Instit. rei. christ, (c. 5 De falsis sacramentis) : “Tertium locum satisfactioni in poenitentia assignant. De qua quidquid blaterant, uno verbo subveni potest. Dicunt non sufficere poenitenti, a praeteritis malis abstinere et mores in melius commutare, nisi de iis quae facta sunt, satisfaciat Domino; esse autem multa praesidia quibus peccata redimamus: lacrymas, ieiunia, oblationes, eleemo­ synas, caeteraque caritatis officia; iis Dominum propitiandum, iis debita iustiliae Dei persolvenda, iis compensanda delicta, iis veniam emerendam; et quamquam Dominus largitate misericordiae, culpam remiserit, poenam tamen retinere, disci­ plina iustitiae: hanc esse poenam, quae satisfactionibus redimenda sit. “Talibus mendaciis oppono, gratuitam peccatorum remissionem: qua nihil in scriptura clarius praedicatur (les. 52. Rom. 3. Col. 2. Tit. 3 et alibi). Primum, quid est remissio, nisi merae liberalit at is donum? Non enim remittere dicitur creditor, qui antapocha testatur sibi numeratam pecuniam, sed qui nulla solu­ tionem ultro, sua beneficentia, nomen expungit. Cur deinde gratis additur, nisi ad tollendam omnem satisfactionis opinionem? Qua igitur confidentia suas satis­ factiones adhuc erigunt, quae tam valido fulmine prosternuntur? Praeterea, cum scriptura universa testimonium Christo deferat, quod per nomen eius sit accipienda peccatorum remissio (Act. 10), nonne alia nomina omnia excludit? Quomodo igitur per satisfactionum nomen accipi docent? neque per satisfactionum nomen accipi negent, sed per Christi nomen, etiam si intercedant satisfactiones. Nam quod scrip­ tura ait, per nomen Christi, intelligit nihil non afferre, nihil nostrum praetendere, sed sola Christi commendatione niti; quemadmodum Paulus ait (2 Cor. 5): quod Deus erat mundum sibi in filio reconcilians, non imputans propter ipsum hominibus delicta. Vereor ne (qua sunt perversitate) et peccatorum remissionem et recon­ ciliationem fieri semel dicant, cum in gratiam Dei per Christum in baptismo recipimur; post baptismum, resurgendum esse per satisfactiones, sanguinem Christi nihil prodesse, nisi quatenus per claves ecclesiae dispensatur.”92 “Quem ergo satisfaciendi exitum invenient [doctores catholici], in tanto pec­ catorum cumulo [quo opprimitur humana natura]? Si unius dici est satisfactio peccati unius, dum illam meditantur, septies peccant (loquor de iustissimis); si ad septem satisfactiones se accingunt, cumulabunt quadraginta novem peccata (Prov. 24). lam praecisa est satisfaciendi fiducia. Quid morantur? Quomodo adhuc de satisfaciendo cogitare audent? Conantur quidem se expedire, sed aqua, ut dicitur, illis haeret. Fingunt sibi distinctionem, poenae et culpae. Culpam remitti fatentur Dei misericordia, etsi ipsam, lacrymis et precibus mereri nos, doceant. Sed culpa remissa, poenam restare, quam persolvi, Dei iustitia postulat; ad poenae igitur remissionem proprie spectare satisfactiones. Verum, cum ista distinctione ex diametro pugnat, quidquid de peccatorum remissione in scriptura nobis traditur, hoc est, testamentum novum, quod Deus in Christo suo nobiscum pepigit: quod iniquitatum nostrarum non recordabitur (les. 31). Quid his significaverit, discimus ex altero propheta, ubi Dominus: si iustus, inquit, a iustitia sua deflexerit, omnium iustitiarum eius non recordabor. Si impius ab impietate sua recesserit, omnium iniquitatum eius non recordabor (Ez. 18). Quod se iustitiarum recordaturum negat, utique hoc est, nullam se carum habiturum rationem, ut remuneretur. Ergo et pec­ catorum non recordari est ea non postulare ad poenam. Id ipsum alibi (Psal. 32) dicitur, non imputare, tecta habere. . . ’’Corpus reformatorum, v. 21, Brunsvigae, 18S4, coi. 495-500. " Corpus reformatorum, v. 29, Brunsvigae, 1863, coi. 167 sq. ►- DE SATISFACTIONE 155 "Quid quaeso nobis praestitisset Christus, si adhuc pro peccatis poena exigeretur? Nam cum dicimus, cum pertulisse omnia peccata nostra in corpore suo super lignum, non aliud significamus quam defunctum poena et vindicta, quae peccatis nostris debebatur (1 Petr. 2). Id ipsum significantius declaravit lesaias, cum dicit (les. 53), castigationem sive correctionem pacis nostrae fuisse super eum. Quid vero est correctio pacis nostrae, nisi poena peccatis debita et nobis per­ solvenda, ante quam Deo reconciliari possemus, nisi vices nostras ipse subiisset? En clare vides, Christum peccatorum poenas sustinuisse, ut suos ab illis eximeret. . . “Quando et ipsi [catholici] scripturae testimoniis sese annant, videamus qualia sint, quae ipsi obtendunt argumenta. David, inquiunt, de adulterio et homicidio a propheta Nathan obiurgatus, veniam peccati accipit, et tamen morte filii, quem ex adulterio sustulerat, postea plectitur (2 Sam. 12). . . At si observassent, quod minime praetereundum erat, duo esse divini iudicii genera, longe aliud in hac Davidis correptione vidissent, quam peccati poenam et ultionem; iudicium unum, docendi causa, vocemus vindictae, alterum castigationis. ludicio vindictae iram suam in reprobos exercet Dominus, ulciscitur, confundit, dissipat, in nihilum redigit. Id proprie est peccatum punire et vindicare. Idque poena proprie aut sup­ plicium dici potest. ludicio castigationis, non supplicium sumit, non irascitur, non vindicat, sed suos erudit, admonet, castigat, vellicat. Id non poena est, aut vindicta, sed correctio atque admonitio. Alterum iudicis est, alterum patris; iudex, cum facinorosum punit, in ipsum delictum animadvertit et de ipso facinore poenam expetit. Pater, cum filium severius corrigit, non hoc agit, ut vindicet, aut mulctct eius admissa, sed magis ut doceat et cautiorem in posterum reddat. Breviter, ubicunque poena est, ibi maledictio et ira Dei, quam ipse a fidelibus continet. Castigatio, Dei benedictio est et amoris testimonium. Illam sanctos omnes semper deprecatos fuisse legimus, hanc placido animo suscepisse. . . “Perspiciunt omnes, ni fallor, quo spectet illa Domini animadversio in Davidem, nempe, ut documentum esset, graviter Deo displicere homicidium et adulterium, adversum quod tantam offensionem declarasset; ut eruditio esset ipsi David, ne postea tale facinus auderet, non autem ut poena esset, qua compensationem quandam Deo penderet. . . Omnes, quae in scriptura commemorantur, absolutiones, gratuitae describuntur. Ex hac exemplorum frequentia regula potius peti debuerat, quam ab unico illo: quod nescio quid singulare continet. . . "Parum autem me movent, quae in veterum scriptis de satisfactione passim occurrunt. Video quidem eorum nonnullos (dicam simpliciter omnes fere, quorum libri extant) hac in parte lapsos esse; sed non concedam, eos ipsos adeo fuisse rudes et imperitos, ut eo sensu illa scripserint, quo a novis istis satisfactionariis leguntur. Vocarunt enim, ut plurimum, satisfactionem, non compensationem quae Deo redderetur, sed publicam testificationem, qua qui excommunicatione mulctati fuerant, cum in communionem recipi vellent, ecclesiam reddebant de sua poeni­ tentia certiorem. Indicebantur enim illis poenitentibus certa ieiunia et alia, quibus se prioris vitae vere et ex animo pertaesos esse approbarent, vel potius, priorum memoriam obliterarent, atque ita dicebantur, non Deo, sed ecclesiae satisfacere. Ex antiquo illo ritu sumpserunt originem confessiones et satisfactiones, quae hodie in usu sunt. Viperei sane partus, quibus factum est ut ne umbra quidem melioris illius formae supersit. Scio veteres interdum duriuscule loqui, nec, ut nuper dixi, lapsos esse nego; sed quae pauculis naevis aspersa erant, dum illotis istorum manibus tractantur, prorsus inquinantur. Et si veterum auctoritate pugnandum est, quos, Deus bone, veteres nobis obtrudunt? Bona pars eorum, quibus Lombardus, eorum coryphaeus, centones suos contexuit, ex insulsis quorundam monachorum deliriis, quae sub Ambrosii, Hieronymi, Augustini et Chrysostomi nomine feruntur, decerpta sunt. Ut in praesenti argumento, omnia fere sumit e libro Augustini de poenitentia, qui a rhapsodo aliquo inepte ex bonis pariter ac malis auctoribus consarcinatus, Augustini quidem nomen praefert, sed quem nemo vel mediocriter doctus, agnoscere pro suo dignetur. 156 DE MATERIA POENITENTIAE “lam nec de suo purgatorio molesti nobis sint, quod hac securi fractum, dirutum et a fundamentis prorsus eversum est. Neque enim quibusdam assentior, qui dissimulandum hac in parte censent et mentionem purgatorii omittendam; ex qua acres, ut aiunt, pugnae oriuntur, minimum aedificationis referri potest. Equidem et ipse tales nugas negligendas consulerem, nisi seria ducerent. Sed cum ex multis blasphemiis constructum sit purgatorium et novis quotidie fulciatur, cum multas et graves offensiones suscitet, profecto connivendum non est. Illud forte utcunque ad tempus dissimulari poterat, quod sine Dei verbo curiosa audacique temeritate excogitatum erat, quod de ipso creditum erat nescio quibus revelationibus satanae arte confictis, quod ad ipsius confirmationem aliquot scripturae loci inscite detorti erant. Quanquam non leviter fert Dominus, humanam audaciam sic in abditos iudiciorum suorum recessus perrumpere (Deut. 18), et severe prohibuit, neglecta voce sua, sciscitari a mortuis veritatem; nec verbum suum tam irreligiose contami­ nari permittit; demus tamen, illa omnia tolerari aliquantisper potuisse, ut res non magni momenti, at ubi peccatorum expiatio alibi quam in Christi sanguine quaeri­ tur, ubi satisfactio alio transfertur, periculosissimum silentium. Clamandum ergo, non modo vocis, sed gutturis ac laterum contentione: purgatorium exitiale satanae esse commentum, quod Christi crucem evacuat, quod fidem nostram labefacit et evertit. “Quid autem illis est purgatorium, nisi poena quam luunt animae defunctorum pro peccatorum satisfactione? Quod si proxima disputatione plus quam perspicuum est, Christi sanguinem unicam esse pro fidelium peccatis satisfactionem, expiatio­ nem, purgationem, quid superest, nisi purgatorium meram esse in Christum blasphcmiam? Praetereo sacrilegia quibus quotidie defenditur, offendicula quae in religione parit, aliaque innumera, quae ex tali impietatis fonte prodire solent.”03 II. LIBERALES PROTESTANTES in sua historica explicatione dogmatis Poenitentiae jam prorsus renuntiarunt infirmissimo conatui priorum reformatorum, trahendi ad sensum suae negationis ipsam antiquorum Patrum doctrinam et disciplinam, et mere affirmant no­ tionem satisfactionis Deo praestandae pro peccatis introductam esse in ecclesiam latinam inde a Tertulliano sub influxu conceptuum juridi­ corum tunc temporis vigentium.91 III. PETRUS DE OSMA, JANSENISTAE, BAIUS. Non defuerunt apud ipsos catholicos quaedam sententiae quae, quanvis ambiguo modo propositae, tamen ex doctrinali saltem funda­ mento ex quo procedunt, non levem habent cognationem cum protestanticis ideis de satisfactione, et cum praesenti eorum doctrina de impossibilitate satisfaciendi pro poena temporali, relicta post re­ missionem peccati. Huc praesertim faciunt doctrina Petri de Osma. qui vix quinquaginta annis praecessit Lutherum, et Jansenistarum et Baii, qui post ipsum Concilium Trid. reliquias Protestantismi apud se retinuerunt, praecipue in quaestionibus de gratia et de supernatural! ” Ibid., col. 170-175. *‘Cf. A. Harnack, Lehrbuch der Dogmcngcschichtc, Freiburg, 1888, t. 2 et 3 ; Seeberg, Lchrbuch der Dogmcngcschichtc, t. 1, p. 366 et 546. Vide quomodo H. Ch. Lea explicet, modo superficiali sibi proprio, evolutionem doctrinae satisfactionis in Traditione, in suo opere A Historv of Auricular Confession, Philadelphia, 1896, vol. 1, p. 78-82; vol 2, p. 210. 229-232.' DE SATISFACTIONE 157 valore operum ex gratia procedentium. Ad rem quod attinet, Petrus de Osma tribuit satisfactioni valorem mere disciplinarem, Jansenistae tribuunt illi valorem quendam praesertim dispositivum, Baius concedit etiam valorem quendam expiatorium sed mere conditionalem. PETRUS DE OSMA96 (Petrus Martinez, ab urbe natali dictus de Osma), doctor Salmanticensis circa medium saec. 15, in suo opere de Confessione plures emisit sententias, praecipue circa sacramentum Poenitentiae, quas, in undecim propositiones redactas, damnavit a. 1479 Alphonsus Carillo, arch, toletanus; eodem anno Sixtus IV in bulla “Licet ea”, novem ex praedictis propositionibus solemniter damnavit ut “manifestam haeresim continentes”.00 Prop. 5 habet: “Non sunt absolvendi poenitentes, nisi peracta prius poenitentia eis iniuncta:” (Denz. 728). Ratio hujus assertionis est in ipso conceptu quem Petrus habet de sacramento Poenitentiae. Collatis enim propositionibus 2 et 9, ipse videtur habere hoc sacra­ mentum, prout exercetur per absolutionem, confessionem et satis­ factionem, ut merum exercitium disciplinare ecclesiasticae institu­ tionis; nam in prop. 9 docet “Sacramentum poenitentiae, quantum ad collationem gratiae, sacramentum naturae est, non alicuius institu­ tionis Veteris vel Novi Testamenti” (Denz. 732) et in prop. 2 addit· “Confessio de peccatis in specie fu (er) it ex aliquo statuto universalis Ecclesiae, non de iure divino” (Denz. 725). Exinde sequitur satis­ factionem, saltem sacramentalem, habere valorem mere disciplinarem, seu solvere tantum debitum poenae ecclesiasticae; propterea logice deducit in prop. 5 quod oportet ut poenitentes satisfaciant antequam absolvantur; cum quo etiam logice connectitur id quod congruenter cum doctrina Protestandum pronuntiat in prop. 6: “Papa non potest indulgere alicui vivo [quidam legunt: viro] poenam purgatorii" (Denz. 729). Quamvis hic doctor agat directe de sola satisfactione sacramentali, non inepte conicitur de ejus mente esse quod extra sacramentum non fiat satisfactio pro peccatis, tum quia si hanc admitteret, non congrue 'De hujus doctoris vita, doctrina ct condemnatione confer N. Antonio, Bibliotheca Hispana vetus, cd. Bayèr, t. 2, 1788, p. 31Osq.; Menendez Pelayo, Heterodoxos espanoles, t. 1, 1880, 1. 3, c. 6, §3, p. 548-566; Hurter, Nomenclator litterarius, t. 2, coi. 1025; .V Paulus, Petrus von Osma under der Ablass fur die Gestorbenen, in Der Katholik, t. 2 (1898), p. 92-94; /t. Lehntkuhl, Petrus von Osma und der Ablass fiir die Gestor­ benen, in Pastor Bonus (Treviri) t. 11 (1898-1899). p. 8-14; F. Stegniiiller, Pedro de Osma, in Romische Quartalschrift, 1935, p. 221-266; Dictionnaire de Théologie Catholique, art. Pierre d’Osma; art. Pénitence, col. 1047 sq.; art. Satisfaction, col. 1191. ' Denzinger in Enchiridion Symbolorum (η. 724 733) refert textum vulgatum ex decreto condemnationis lato ab archicpiscopo tolctano, eo quod Osmae propositiones fuerint a Papa damnatae prout continentur in eo decreto. Cavallera vero in Thesauro doctrinae catholicae (n. 1203. 1219. 1227. 1255. 1269) refert textum ipsius Bullae Sixti IV, addens in notis praedictum textum vulgatum. 158 DE MATERIA POENITENTIAE intelligeretur quare denegaret vim ipsius sacrainentalis satisfactionis, cum eadem opera inserviant utrique satisfactioni, tum praesertim quia in prop. 1 videtur, ad modum Protestantium, totam vim remis­ sivam, sive culpae sive poenae, refundere in solam contritionem, cum ait: “Peccata mortalia, quantum ad culpam et poenam alterius saeculi, delentur per solam cordis contritionem sine ordine ad claves” (Denz. 724). Id etiam suadet parallelismus ejus doctrinae cum opini­ onibus Novatorum in his quinque: sacramentum poenitentiae est in­ stitutionis ecclesiasticae; omnis remissio etiam poenarum fit per solam contritionem; nulla remissio fit per claves; Papa non potest indulgere poenam purgatorii; satisfactio est praemittenda absolutioni. JANSENISTARUM doctrina de satisfactione apte exprimitur in duobus Ecclesiae documentis quibus ipsa damnatur. Alexander VIII in decreto S. Officii, 7 dec. 1690, damnans 31 eorum propositiones, tres sequentes refert circa satisfactionem: Prop. 16: ‘Ordinem praemittendi satisfactionem absolutioni induxit non politia aut institutio Ecclesiae, sed ipsa Christi lex et praescriptio, natura rei id ipsum quodammodo dictante” (Denz. 1306). Prop. 17: “Per illam praxim mox absolvendi ordo poenitentiae est inversus” (Denz. 1307). Prop. 18: “Consuetudo moderna quoad administrationem sacramenti poenitentiae, etiamsi eam plurimorum hominum sustentet auctoritas et multi temporis diuturnitas confirmet, nihilo­ minus ab Ecclesia non habetur pro usu sed abusu” (Denz. 1308). Clemens XI hanc Paschasii Quesncl propositionem damnavit: “Modus plenus sapientia, lumine et caritate est dare animabus tempus portandi cum humilitate et sentiendi statum peccati, petendi spiritum poenitentiae et contritionis, et incipiendi ad minus satisfacere iustitiae Dei, antequam reconcilientur” (Denz. 1437). Pius VI in Bulla “Auctorem fidei” 28 aug. 1794, damnat duas se­ quentes propositiones Cone. Pistoriensis: “34. Declaratio synodi, qua, postquam praemisit, ordinem poeni­ tentiae canonicae sic ad Apostolorum exemplum ab Ecclesia statutum fuisse, ut esset communis omnibus, nec tantum pro punitione culpae, sed praecipue pro dispositione ad gratiam, subdit, se in ordine illo mirabili et augusto totam agnoscere dignitatem sacramenti adeo necessarii, liberam a subtilitatibus, quae ipsi decursu temporis adiunctae sunt; quasi per ordinem, quo sine peracto canonicae poeni­ tentiae cursu hoc sacramentum per totam Ecclesiam administrari consuevit, illius fuisset dignitas imminuta: temeraria, scandalosa, in­ ducens in contemptum dignitatis sacramenti, prout per Ecclesiam totam consuevit administrari, Ecclesiae ipsi iniuriosa” (Denz. 1534). DE SATISFACTIONE 159 “35. Propositio his verbis concepta: ‘Si caritas in principio semper debilis est, de via ordinaria ad obtinendum augmentum huius caritatis oportet, ut sacerdos praecedere faciat eos actus humiliationis et poe­ nitentiae, qui fuerunt omni aetate ab Ecclesia commendati: redigere hos actus ad paucas orationes aut ad aliquod ieiunium post iam collatam absolutionem, videtur potius materiale desiderium conservandi huic sacramento nudum nomen poenitentiae, quam medium illumin­ atum et aptum ad augendum illum fervorem caritatis, qui debet praecedere absolutionem; longe quidem absumus ab improbanda praxi imponendi poenitentias etiam post absolutionem adimplendas: si omnia nostra bona opera semper adiunctos habent nostros defectus, quanto magis vereri debemus, ne plurimas imperfectiones admiseri­ mus in difficillimo et magni momenti opere nostrae reconciliationis’; quatenus innuit, poenitentias, quae imponuntur adimplendae post absolutionem, spectandas potius esse velut supplementum pro de­ fectibus admissis in opere nostrae reconciliationis, quam ut poeni­ tentias vere sacramentales et satisfactorias pro peccatis confessis; quasi, ut vera ratio sacramenti, non nudum nomen servetur, oporteat de via ordinaria, ut actus humiliationis et poenitentiae, qui imponuntur per modum satisfactionis sacramentalis, praecedere debeant absolu­ tionem: falsa, temeraria, communi praxi Ecclesiae iniuriosa, inducens in errorem haereticali nota in Petro de Osma confixum” (Denz. 1535). Jansenistae directe insistunt in necessitate praemittendi satisfac­ tionem absolutioni. Ut autem abstrahamus a praecipuo errore, quem Pius VI reprehendit in Cone. Pistoriensi, scilicet negatione sacramentalis indolis satisfactionis quae sequitur absolutionem (quem Papa explicite connectit cum haeresi Petri de Osma), in ipsa ratione quam ipsi assignant illius necessitatis, deprehendi potest error circa praesentem materiam, seu circa possibilitatem satisfaciendi pro poenis peccati. Nam, juxta Jansenistas, indoles et finis satisfactionis, abso­ lutioni praemittendae, est “dispositio ad gratiam” seu “ad augendum illum fervorem caritatis, qui debet praecedere absolutionem”, unde in charitatem seu contritionem ipsi videntur refundere vim remissi­ vam, ad mentem quidem Petri de Osma et Protestantium; quod etiam confirmatur ex unico fine quem tribuunt poenitentiis quae imponuntur adimplendae post absolutionem, scilicet eas “spectandas potius esse velut supplementum pro defectibus admissis in opere nostrae recon­ ciliationis, quam ut poenitentias vere sacramentales et satisfactorias pro peccatis confessis”. Nec refert quod Cone. Pistoriense dicat eas poenitentias esse etiam “pro punitione culpae”, tum quia punitio non est satisfactio, tum quia Concilium loquitur de punitione im­ - ■«< 160 DE MATERIA POENITENTIAE posita ab Ecclesia seu de “ordine poenitentiae canonicae ab Ecclesia instituto” eo fine ut simul puniat peccata et praecipue impellat fideles ad acquirendam eam contritionis dispositionem, ex qua sola vini ob­ tinet subsequens absolutio sacerdotis. In hoc sensu intelligenda est etiam propositio 22, damnata ab Alexandro VIII in supradicto decreto: “Sacrilegi sunt iudicandi qui ius ad communionem percipiendam prae­ tendunt, antequam condignam de delictis poenitentiam egerint' (Denz. 1312). BA1I sententia de satisfactione exprimitur in quatuor ex 79 ejus propositionibus, damnatis a Pio V in Bulla “Ex omnibus afflictioni­ bus”, 1 oct. 1567: Prop. 10: “Solutio poenae temporalis, quae peccato dimisso saepe remanet, et corporis resurrectio proprie nonnisi meritis Christi adscribenda est” (Denz. 1010). Prop. 59: “Quando per eleemosynas aliaque poenitentiae opera Deo satisfacimus pro poenis temporalibus, non dignum pretium Deo pro peccatis nostris offerimus, sicut quidam errantes autumant (nam alioqui essemus, saltem aliqua ex parte, redemptores); sed aliquid facimus, cuius intuitu Christi satisfactio nobis applicatur et com­ municatur” (Denz. 1059). Prop. 60: “Per passiones Sanctorum in indulgentiis communicatas non proprie redimuntur nostra delicta; sed per communionem cari­ tatis nobis eorum passiones impertiuntur, ut digni simus, qui pretio sanguinis Christi a poenis pro peccatis debitis liberemur” (Denz. 1060). Prop. 77: “Satisfactiones laboriosae iustificatorum non valent ex­ piare de condigno poenam temporalem restantem post culpam con­ donatam” (Denz. 1077). Baii igitur sententia, ut patet ex propositionibus ab eo prolatis in tractatu de Indulgentiis, cap. 8, et explicatis in sua Apologia ad S. Pontificem post acceptam condemnationem, ad hoc reducitur: Soli Christo tribuenda est satisfactio seu ipsa solutio pretii pro poena peccati nobis debita, cum ipse solus sit redemptor. Ergo actus nostri poenitentiales non sunt condigna satisfactio pro poena temporali, secus essemus saltem partiales redemptores, imo nec sunt ullo modo vera satisfactio seu vera pretii solutio, quia ubi est vera satisfactio, seu compensatio et pretium, ibi est satisfactio de condigno seu meri­ tum independens. Ergo reliquum est ut ipsi sint merae conditiones, quibus positis, applicatur nobis satisfactio Christi; et similiter pas­ siones sanctorum, quarum fructui participamus per indulgentias, non fiunt proprie satisfactio pro nobis, sed nobis attribuuntur, loco pas- ■ I DE SATISFACTIONE 161 sionum personalium, ad modum conditionis, qua posita, applicatur nobis ipsius Christi satisfactio. Ceterum haec Baii sententia logice connectitur cum fundamentaliori ejus doctrina, quae exaggerat tum corruptionem naturae lapsae tum modum quo ipsa restauratur per meritum Christi. IV. SCHISMATICI ORIENTALES.*1 Ut iam notavimus in Introductione tractatus (in tom. 1, p. 34) praecipuus error et dissidium Orientalium in materia Poenitentiae vertit circa doctrinam de satisfactione, et consequenter de indulgentiis; quod quidem dissidium nec est valde antiquum nec est universale apud ipsos. Major nempe pars modernorum theologorum, sub influxu Protestandum, docet justum non posse pro poena temporali satis­ facere, cum tota satisfactio nostra praestetur a Christo; unde in sacramento Poenitentiae per absolutionem sacerdotis remitti tum culpam tum totam poenam peccati, epitimia autem seu poenas, a con­ fessore impositas, nullam habere rationem vindicativam aut satisfactivam, sed tantum rationem correctoriam et vim medicinalem, ordinatam ad profectum in virtute. Praecipuae eorum rationes, quas mutuant ex officina protestantica, sunt tum universalitas et efficacia satisfactionis Christi, cui fit injuria per doctrinam catholicam, tum perfectio divinae justitiae cui non convenit bis in eodem punire, seu exigere duplicem Christi et hominis satisfactionem, tum largitas divinae charitatis erga filios adoptionis, cui non convenit vindictae appetitum tribuere. “His argumentis ex ratione theologica petitis adjiciunt testimonia sacrae Scripturae et Patrum. Provocant praesertim ad absolutionem paralytici et peccatricis ab ipso Christo, ad parabolam prodigi, ad plenam veniam latroni in cruce concessam. Ad testimonia autem Patrum quod attinet, fatentur quidem Patres quosdam, praesertim inter Latinos, antiquam exomologesim seu poenitentiam publicam voce satisfactionis nuncupasse; sed, inquiunt, vox ista in operibus Patrum non eum sensum prae se fert, quem Catholici ei tribuunt; significat enim vel satisfactionem erga Ecclesiam, vel satisfactionem rCf. Jugie, Theologia Dogmatica Christianorum Orientalium, t. 3, c. 5, a. 4, Parisiis. 1930, p. 342 sqq.; La peine temporelle duc au péché d’après les théologiens orthodoxes, in Échos d’Orient, t. 9 (1916), p. 321-330; B. Suciu. De natura medicinali et vindicativa epitimiorum in Ecclesia graeca, in Actis secundi conventus Velehradensis, 1910, p. 95-103; .1. Bukowski, Die Gcnugtuung fur dic Sünde nach der Auffassung der russischen Ortho­ doxie, Paderborn, 1911; Louis Petit (latinus archiep. Athcn.), Documents relatifs au Concile de Florence, I. La question du Purgatoire à Fcrrare, Documents I-VI, Patrologia Orientalis, t. 15, fasc. 1, Parisiis, 1920; D’Alès, La question du Purgatoire au Concile de Florence en 1438, in Grcgorianum, t. 3 (1922), p. 9-50; P. Bernard, art. Purgatoire, in Diet. Apol.; Gruntel, in Échos d’Orient, 1926, p. 252; Spacil, Orient. Christiana, v. 4 (1925), p. 244. 162 DE MATERIA POENITENTIAE pro peccatis sensu omnino improprio et latissimo. Seligunt autem, inter textus patristicos, quos inveniunt rationem medicinalem epitimiorum vel hujus vitae poenalitatum ac malorum diserte exserentes — et hi quidem non desunt; —ubi autem Patres simpliciter affirmant — verum est enim epitimia habere rationem medicinalem et paternae castigationis — illi propositiones ponunt exclusivas, quemadmodum et faciunt, quando de processione Spiritus Sancti agitur: ‘Procedit a Patre; ergo procedit a solo Patre — Epitimia sunt medicinalia; ergo sunt tantummodo medicinalia et nullo modo pro peccatis satisfactoria’.”08 Hanc doctrinam theologi Graeco-Russi non ex antiquis Patribus graecis mutuarunt, quamvis, ut videbimus in Conci., verum sit hos, secus ac latinos, magis extollere nostrarum poenarum aspectum medicinalem quam vindicativum et satisfactorium; nec mutuarunt ex antiquioribus doctoribus suae ipsius ecclesiae schismaticae, qui, ut mox videbimus, consentiunt doctrinae catholicae; nec etiam valent firmare universali consensu ipsius modernae eorum theologiae, cum plures adhuc extiterint discordantes, nec pauperiores, voces; sed unice derivarunt ex Protestantismo, cujus infiltrationes in ecclesiam orien­ talem coeperunt praecipue saec. 17, sub patriarcha constant. Cyrillo Lucaris. Usque ad medium saeculum 18, theologi tam graeci quam russi doctrinae catholicae consentierunt, vix uno vel altero excepto. Eam docuerunt Confessio fidei Michaelis Palaeologi (Denz. 464); omnes doctores qui adhaeserunt unioni Florentinae, quibus ceteroquin alii, qui hanc unionem respuerunt, nequaquam in hac quaestione de satis­ factione contradixerunt; Simeon Thessalonicensis i De poenitentia; De ordine sepulturae, c. 372; Responsa ad Grabielem Pentapolitam; in M.G., 155, 469. 693. 846. 921); Georgius Scholarius (Doctrina de mortalibus et venialibus peccatis); C. Smirnov (De patre spirituali in Russia antiqua). Post ipsam vero Reformationem, saec. 16 et 17: Gabriel Severus (Enchiridion de sacramentis; Tractatus de quinque differentiis), Jcremias 11 patr. const, (in suo I Responso ad Tubingenses). Petrus Moghila (in Trebniko; in Confessione quidem Ortho­ doxa videtur negari existentia poenae temporalis post mortem, sed haec negatio tribuenda est Meletio Syrigo, correctori illius Confes­ sionis"), Dositheus (in celebri Confessione fidei); Metrophanes Critopulus (in sua Confessione fidei). " Jugie, Theologia . . . Orientalium, t. 3, c. S, a. 4, Parisiis, 1930, p. 346. **Cf. Jugie, ibid., p. 359; .4. Malvy et M. Viller, La confession orthodoxe de Pierre Moghila, Roma-Paris, 1927, p. 146 sq. ί*— DE SATISFACTIONE I I I In tota hac aetate nonnisi duae voces discordant, nempe saec. 15 Marcus Ephesinus, cujus nec certus est dissensus, et saec. 16 Meletius Pigas, qui influxum Novatorum subiit. Adhuc postquam medio saec. 18 contraria sententia communis evasit apud Russos, theologi graeci traditional! doctrinae adhaeserunt usque ad alteram partem saec. 19; imo apud ipsos russos, Philarctus Drozdov eandem doctrinam tradit in suo ipso Catechismo longiori, qui est liber symbolicus illius ec­ clesiae, ubi legitur: “Quaestio: Nonne sancta Ecclesia speciale medium adhuc adhibet ad purificationem et pacationem conscientiae peccatoris paenitentis? “Responsio: Tale medium est epitimium, “Quaestio: Quid est epitimium? Resp.: Hujusmodi vox significat: ‘interdictum seu prohibitio’ (cf. II Corinth., II, 6). Sub hac denomina­ tione, pro opportunitate et necessitate, paenitenti praescribuntur quae­ dam piae exercitationes, quaedam abstinentiae ad reparationem (k zaglagdeniu) iniquitatis peccati, necnon ad exstirpationem peccaminosae consuetudinis, ut, v.g., jejunium ab illo distinctum quod est pro omnibus obligatorium et, pro gravibus peccatis, privatio sanctae communionis ad certum tempus.”1 Similiter inter ipsos modernos Graecos, non solum circumferuntur plures ex supradictis libris antiquioribus, in quibus doctrina satis­ factionis affirmatur, uti Catechismus Philareti et Confessio Dosithei, sed etiam non deest qui illi doctrinae explicite adhaereat, uti Sectarius Kcphalas, non parvae auctoritatis theologus, qui scribit: “Qui hanc satisfactionem rejiciunt, quasi haec satisfactionem Christi evacuet, obliviscuntur quaestionem esse de Christianis peccatoribus, non vero de infidelibus. Reconciliatio nostra jam facta est per Jesum Christum; peccando autem iram ipsius Salvatoris excitavimus, et per paenitentiam confessionemque eum placare quaerimus, per bona opera nos voluntatem nostram cum voluntate Christi unam facere ostendentes. Haec vocamus ίκανοποίησιν divinae justitiae, cujus jura per iniquitatem attentavimus. Satisfactio ejus qui non est baptizatus nequaquam valet ad satisfaciendum divinae justitiae. Satisfactio christiani vero, quae fit per paenitentiam et bona opera, est potius actio eo spectans ut propter peccata propria Deum propitium reddat.”2 Dissidentes igitur et impugnatores doctrinae catholicae sunt Marcus Ephesinus saec. 15; Meletius Pigas saec. 16; fere omnes theologi russi sub influxu Protestantium, inde a medio saec. 18, inter quos Samuel Mislavskii (Christiana orthodoxa theologia), Gabriel Petrov (Ex—1 I 163 ■ ‘Apud Jugie, op. cit., p. 348 sq. Ήίλέταί irepl των Οάων μυστηρίων, Athenis, 1915, p. 72 et 94, apud Jugie, op cit., p.351. 164 DE MATERIA POENITENTIAE plicatio liturgiae), Sylvester Lebedinskii (Compendium classicum), Macarius Bulgakov, Malinovskii, Bieliaev (Doctrina romano-catholica de praetensa satisfactione, in Pravoslavnyi Sobieciednik, 1876, t. 1); plerique theologi graeci inde ab altera parte saec. 19, inter quos praecipue Mcsoloras, Andrutsus, Dyovuniotis. Sint quaedam istorum dissidentium testimonia:3 Marcus Ephcsinus (saec. 15), in secunda de Purgatorio oratione, quam habuit Ferrariae, tempore Cone. Florentini, pronuntiavit: “Si Dei offensa poenam promeretur, sublata causa et facta reconciliatione, effectus ipse, id est, poena, simul necessario tollatur oportet. Sic publicanus, animo contrito ubi oravit, non a peccatis modo solutus est, verum etiam justificatus descendit, quod idem est ac si diceretur nulli amplius poenae obnoxius”.1 Ceterum sententia hujus doctoris constans non fuit, nam in prima et tertia oratione quas habuit de eodem argumento, existentiam et expiabilitatem poenae Purgatorii admisit. Meletius Pigas (saec. 16), qui primus inter orientales, sub influxu Protestantium, doctrinam satisfactionis explicite negavit, haec scribit in suo opere 'Ορθόδοξοί διδασκαλία. (Vilnae, 1596) : “Quamquam . .. prop­ ter peccatum juste punit Deus, at vero ubi per poenitentiam deleta fuerint peccata, transit omnino et evanescit punitio. Non enim correctio (η παιδεία) est punitio (κόλασις). Deus punit ad sumendam vindictam de inimicis; castigat vero filios ad monitionem; ‘Si enim, inquit, cor­ rectionem sustinetis, cujus participes facti sunt omnes sancti, tanquam filiis vobis se offert Deus’ (Hebr., XII, 7-8). Punitio est irae vindicta; correctio vero est paternae benevolentiae admonitio.” Gabriel Petrov (saec. 18}, Novogrodii et Petropolis metropolita, scribit in sua Explicatione liturgiae: “Sacerdos poenitenti confesso quandoque imponit epitimium; quod non est revera satisfactio — hanc enim in Salvatore solo, qui peccatum mundi sustulit, invenimus — sed tanquam medium ad vitae emendationem statuitur.” Sylvester Lebedinskii (saec. 18) scribit in suo Compendio classico: “Remissionem culpae sive peccatorum obtinemus gratis ex meritis Christi infinitis: satisfactio enim Deo pro peccatis commissis per opera est ασύστατο? (— pugnat) cum gratuita remissione peccatorum. Hinc fit, ut satisfactio hic accipiatur nonnisi in sensu improprio et significato latissimo. Unde merito a nonnullis satisfactio operis rejicitur.” “Hodie, scribit Jugie, ... si unum de compendiis theologiae dog’ Haec et alia habes apud Jugie, op. cit., p. 347 sqq. *L Petit, Documents relatifs au concile de Florence. I. La question du purgatoire à Ferrare, in Patrologia Orientali, t. XV, p. 130-131. ■ B·»— DE SATISFACTIONE 165 maticae in seminariis vel academiis ecclesiasticis Graeco — Russorum tritis aperias; si eorumdem Symbolicas vel Theologias polemicas per­ curras, non pauca contra doctrinam catholicam de sacramentali satis­ factione necnon de indulgentiis et Ecclesiae thesauro in eis invenies. In Symbolica, Ch. Andrutsi, v.g., non minus quam 40 paginae (ex 350) quaestionibus hujusmodi dicantur. Macarius Bulgakov, in sua Theologia orthodoxa, per 24 densas paginas doctrinam catholicam de iisdem convellere nititur. Recentior vero theologus russus, nomine Malinovskii, Ecclesiam romanam accusat quod ‘in doctrina de sacra­ mento poenitentiae errores tales admiserit, qui spiritum et indolem hujus sacramenti omnino adulterent.’5”6 PARS AFFIRMATIVA Nota theologica. Utrumque est de fi-de distincte definita a Cone. Trid., scilicet 1. non semper ac necessario remitti omnem poenam, remissa culpa postbaptismali, sed posse remanere poenam temporalem; 2. pro hac poena hominem vere satisfacere posse tam sacramentaliter quam extrasacramentaliter. Proinde doctrina Novatorum est formaliter et directe haeretica. Sententia vero Baii, quatenus docet nostra opera non habere proprie dictum valorem satisfactorium, sed esse meram condi­ tionem applicationis satisfactionis Christi, est proxima haeresi (et ita judicatur a Suaresio), nam vix, nisi verbaliter, differt a doctrina Novatorum; quatenus vero ulterius docet nostram satisfactionem saltem non esse de condigno, est erronea, ut constabit ex art. seq. Documenta Ecclesiae. Praesens res est tam clare significata in tota Traditionis doctrina de utilitate exercendi opera poenitentiae ad expiationem peccatorum et in ipso exercitio totius ecclesiasticae disciplinae poenitentialis, ut nun­ quam Ecclesia cogitaverit de ea signate et solemniter definienda, donec coacta fuerit a petulantia Novatorum. Antequam exponamus Tridentini definitionem, dabimus quaedam documenta, in quibus occur­ runt expressiones vis satisfactivae seu expiativae operum nostrorum, missa expositione sensus Traditionis, quo integratur doctrina docu­ mentorum Ecclesiae, ad ipsam Conclusionem, ut fiat satis ipsis rationi­ bus Novatorum, quibus quidam conati sunt sensum antiquioris saltem traditionis ad suam mentem detorquere. ‘Summa orthodoxae dogmaticae theologiae (russice), t. 2, Serghief-Possad, 1908, p. 4OS. 'Op. cit., p. 331. —A 166 DE MATERIA POENITENTIAE Et imprimis huc faciunt omnia documenta de poenitentia publica, inde a Decreto Callisti (“Ego et moechiae et fornicationis delicta poenitentia functis dimitto"; Denz. 43), quae attulimus in art. 45, ex quibus manifeste apparet eam, juxta mentem Ecclesiae, fuisse et satisfactoriam et sacramentalem. Praeterea: Innocentius I, Ep. “Si instituta” ad Decentium Eugubinum (cit. in art. 1, tom. 1, p. 122) : “Ceterum de pondere aestimando delic­ torum, sacerdotis est iudicare ut attendat ad confessionem poenitentis et ad fletus atque lacrimas corrigentis ac tunc iubere dimitti cum viderit congruam satisjactionem suam.” Caelestinus I, Ep. “Cuperemus quidem” ad episc. Vien. et Narb.: “Perdidisset latro praemium in cruce ad Christi dexteram pendens si illum unius horae poenitentia non iuvisset. Cum esset in poena poenituit et per unius sermonis professionem habitaculum paradisi in Deo pro­ mittente promeruit” ( Cavallera, 1251). Leo I, Ep. “Sollicitudinis quidem tuae” ad Theodorum foroiuliensem (cit. in art. 1, tom. 1, p. 61 sq.): “Hanc [Christus] praepositis Ecclesiae tradidit potestatem, ut et confitentibus actionem poenitentiae darent, et eosdem salubri satisjactione purgatos ad communionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admitterent”. Ep. “Re­ gressus ad nos” ad Nicetam aquileensem: “Tempora poenitudinis habita moderatione tuo constituente iudicio prout conversorum perspex­ eris esse devotos: pariter etiam habens senilis aetatis intuitum et periculorum quorumque aut aegritudinis respiciens necessitates” (Cavallera, 1252). Alexander II, Ep. “Quae in canonibus” ad Stephanum alvernensem (a. 1066-1067): “Quae in canonibus determinata est paenitentia est omnino observanda. Sed misericordiae gratia quae nulla lege conclu­ ditur, nullo temporis spatio coercetur, non est pie paenitentibus dene­ ganda. Pastoralis itaque discretionis est uniuscuiusque contritionem cordis et doloris affectum magis quam temporis spatium attendere et pro meritis operum fructuque paenitentiae misericordiae oleum adhi­ bere” (Cavallera, 1259). Cone. Later. IV, cap. 21 De confessione: “[Confitens] iniunctam sibi poenitentiam pro viribus studeat adimplere. . . Sacerdos autem sit discretus et cautus, ut more periti medici ‘superinfundat vinum et oleum’ [cf. Lc 10, 34] vulneribus sauciati, diligenter inqui­ rens et peccatoris circumstantias et peccati, quibus prudenter intelligat, quale debeat ei praebere consilium et cuiusmodi remedium adhi­ bere, diversis experimentis utendo ad salvandum aegrotum” (Denz. 437). DE SATISFACTIONE 167 Cone. Lugdunense II, Professio fidei Michaelis Palaeologi: “Quod si vere poenitentes in caritate decesserint, antequam dignis poeniten­ tiae fructibus de commissis satisfecerint et omissis: eorum animas poenis purgatoriis seu catharteriis, sicut nobis frater loannes expla­ navit, post mortem purgari: et ad poenas huiusmodi relevandas pro­ desse eis fidelium vivorum suffragia, Missarum scilicet sacrificia, ora­ tiones et eleemosynas et alia pietatis officia, quae a fidelibus pro aliis fidelibus fieri consueverunt secundum Ecclesiae instituta” (Denz. 464). Cone. Florentinum, Decr. pro Armenis: “Tertia [pars Poen.] est satisfactio pro peccatis secundum arbitrium sacerdotis, quae quidem praecipue fit per orationem, ieiunium et eleemosynam” (Denz. 699). Sixtus IV, contra Petrum de Osma, supra cit., p. 157. Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 65-79, magnifice doctrinam ipsius Concilii commentatur et amplificat, explicans tum varias rationes ipsius fundamenti satisfactionis, i.e. permanentiae poenae post remissam culpam, tum indolem satisfactionis ut vindicativae et medicinalis, tum proprium characterem satisfactionis sacramentalis. Pius V, contra Baium, supra cit., p. 160. Alexander VIII, contra Jansenistas, supra cit., p. 158. Clemens XI, contra QuesneI, supra cit., p. 158. Pius VI, contra Cone. Pistoriense, supra cit., p. 158 sq. Codex J. C., can. 887: “Pro qualitate et numero peccatorum et con­ ditione poenitentis salutares et convenientes satisfactiones confessarius iniungat; quas poenitens volenti animo excipere atque ipse per se debet implere.” Can. 888, § 1 : “Meminerit sacerdos in audiendis confessio­ nibus se iudicis pariter et medici personam sustinere ac divinae iustitiae simul et misericordiae ministrum a Deo constitutum esse ut honori divino et animarum saluti consulat.” CONCILIUM TRI DENTINUM.1 Concilium speciali cura et instantia doctrinam catholicam de satis­ factione explicat et definit, eo quod Novatores peculiari impetu et speciosiori praetextu eam impugnaverint, ut ipsum declarat: “[Satis­ factio] ex omnibus poenitentiae partibus, . . . una maxime nostra aetate summae pietatis praetextu impugnatur ab iis, qui speciem pietatis habent, virtutem autem eius abnegarunt” (Denz. 904). In duplici sessione rem tractat, agendo de modo et medio justificationis: sess. 6 (de justificatione), cap. 14 (de lapsis et eorum reparatione) ’Cf. F. Cavallera, Le Décret du Concile du Trente sur la Pénitence (XIV session), in Bulletin de Litt. eccl., 1923-1935; P. Galtier, art. Satisfaction, in Diet. Théol. Cath., col. 1130—1134. 168 DE MATERIA POENITENTIAE et can. 30 correspondente; sess. 14 (de Poenitentia), per duo capita, i.e. cap. 8 (de satisfactionis necessitate et fructu) et cap. 9 (de operibus satisfactionis), et quatuor canones (ex 15 de Poenitentia), i.e. can. 12-15. In sessione 6 res brevius sed satis complete tractatur; in sess. 14 vero ex professo et exhaurienter. Summa doctrinae ad haec reducitur: 1. Novatorum doctrinae novitas (sess. 14, cap. 8, initio); praetextus falsae pietatis (ib.) ; finis evertendi vim et usum satisfactionis (cap. 8, fin.); essentia, i.e. satisfactionem esse “novitatem vitae” (cap. 8, fin.; can. 13) vel “fidem, qua poenitentes apprehendunt Christum pro eis satisfecisse” (can. 12). 2. Fundamentum doctrinae catholicae de satisfactione, seu perma­ nentia poenae, remissa culpa. Asseritur et definitur (sess. 6, cap. 14 et can. 30; sess. 14, cap. 8 et can. 12 et 15). Explicatur ex dif­ ferentia inter justificationem per Baptismum et postbaptismalem (sess. 6, cap. 14; sess. 14, cap. 8). Probatur tum ex Scriptura (ibid, in utroque loco), tum ex Traditione (sess. 14, cap. 8), tum ex ratione convenientiae, i.e. ex divina justitia cui convenit amplius re­ quirere a lapso post Baptismum quam a non baptizato, ex divina clementia cui decet auferre ab homine occasionem peccati, proveni­ entem ex spe facilis veniae, et afferre medicinam poenae vulneribus peccatorum, et ex comparatione cum Christo satisfaciente (sess. 14, cap. 8). 3. Satisfactio ipsa asseritur et probatur ex Scriptura, Traditione et ratione, ut supra (in omnibus praedictis locis, passim). Nota prae­ sertim: “Neque vero securior ulla via in Ecclesia Dei unquam existi­ mata fuit ad amovendam imminentem a Domino poenam, quam ut haec poenitentiae opera homines cum vero animi dolore frequentent" (sess. 14, cap. 8). 4. Objectum satisfactionis est non omnis poena peccati, sed sola poena temporalis exsolvenda vel in hac vita vel in Purgatorio; nam aeterna poena necessario remittitur simul cum peccato (sess. 6, cap. 14 et can. 30; sess. 14, cap. 8 et can. 12 et 15). 5. Materia satisfactionis sunt omnes poenae tum sponte susceptae, tum impositae a sacerdote in sacramento, tum etiam a Deo inflictae (sess. 14, cap. 9 et can. 13). In concreto sunt ieiunium, oratio et eleemosyna, necnon alia pietatis opera (sess. 6, cap. 14; sess. 14, cap. 9 et can. 13). 6. Finis et effectus satisfactionis est duplex, vindicativus, qui respicit praeteritum, et medicinalis, qui respicit futurum (sess. 14, cap. 8). DE SATISFACTIONE 169 7. Sacromentalis satisj actio est necessario a sacerdote imponenda; est prudenter regulanda juxta utrumque finem vindicativum et medi­ cinalem; est verum exercitium potestatis clavium, ut patet ex Scrip­ tura et Patribus (sess. 14, cap. 8, in fine et can. 15). 8. Objectiones Novatorum refelluntur, scilicet nostra satisfactio non minuit aut obscurat vim satisfactionis Christi, quinimo in ea fundatur et ex ea vim accipit (sess. 14, cap. 8, semel et iterum, et can. 14); item, non obstat clementiae divinae, imo ex ea procedit (sess. 14, cap. 8, circa medium), nec sacramentum convertit in “forum irae vel poenarum, sicut nemo unquam catholicus sensit” (ibid., circa finem). Sess. 6, cap. 14: “Docendum est, christiani hominis poenitentiam post lapsum multo aliam esse a baptismali, eaque contineri non modo cessationem a peccatis, et eorum detestationem, aut ‘cor contritum et humiliatum’ [Ps 50, 19], verum etiam et eorundem sacramentalem confessionem, saltem in voto et suo tempore faciendam, et sacerdo­ talem absolutionem, itemque satisfactionem per ieiunium, eleemosynas, orationes et alia pia spiritualis vitae exercitia, non quidem pro poena aeterna, quae vel sacramento vel sacramenti voto una cum culpa remit­ titur, sed pro poena temporali, quae (ut sacrae litterae docent) non tota semper, ut in baptismo fit, dimittitur illis, qui gratiae Dei, quam accepe­ runt, ingrati‘Spiritum Sanctum contristaverunt’ [cf. Eph 4, 30] et‘tem­ plum Dei violare’ [1 Cor 3, 17] non sunt veriti. De qua poenitentia scriptum est: ‘Memor esto, unde excideris, age poenitentiam, et prima opera fac’ [Apoc 2, 5], et iterum: ‘Quae secundum Deum tristitia est. poenitentiam in salutem stabilem operatur’ [2 Cor 7, 10], et rursus: ‘Poenitentiam agite’ [Mt 3, 2; 4, 17], et: ‘Facite fructus dignos poenitentiae’ [Mt 3, 8]” (Denz. 807). Ibid., can. 30: “Si quis post acceptam iustificationis gratiam cuilibet peccatori poenitenti ita culpam remitti et reatum poenae deleri dixerit, ut nullus remaneat reatus poenae temporalis, exsolvendae vel in hoc saeculo vel in futuro in purgatorio, antequam ad regna coelorum aditus patere possit: A. S.” (Denz. 840). Sess. 14, cap. 8: “Demum quoad satisfactionem, quae ex omnibus poenitentiae partibus, quemadmodum a Patribus nostris christiano populo fuit perpetuo tempore commendata, ita una maxime nostra aetate summo pietatis praetextu impugnatur ab iis, qui speciem pietatis habent, virtutem autem eius abnegarunt, sancta Synodus declarat, falsum omnino esse et a verbo Dei alienum, culpam a Domino nunquam remitti, quin universa etiam poena condonetur. “Perspicua enim et illustria in sacris litteris exempla [cf. Gn 3, 170 DE MATERIA POENITENTIAE 16 sqq; Nm 12, 14 sq; 20, 11 sq; 2 Rg 12, 13 sq etc.] reperiuntur, quibus praeter divinam traditionem hic error quam manifestissime revincitur. “Sane et divinae iustitiae ratio exigere videtur, ut aliter ab eo in gratiam recipiantur, qui ante baptismum per ignorantiam deliquerint; aliter vero, qui semel a peccati et daemonis servitute liberati, et ac­ cepto Spiritus Sancti dono, scientes ‘templum Dei violare' [1 Cor 3, 17] et ‘Spiritum Sanctum contristare’ [Eph 4, 30] non formidaverint. Et divinam clementiam decet, ne ita nobis absque ulla satisfactione peccata dimittantur, ut, occasione accepta, peccata leviora putantes, velut iniurii et ‘contumeliosi Spiritui Sancto’ [Hebr 10, 29], in gra­ viora labamur, ‘thesaurizantes nobis iram in die irae’ [Rom 2, 5; lac 5, 3]. Procul dubio enim magnopere a peccato revocant, et quasi freno quodam coercent hae satisfactoriae poenae, cautioresque et vigilantiores in futurum poenitentes efficiunt; medentur quoque pecca­ torum reliquiis, et vitiosos habitus male vivendo comparatos con­ trariis virtutum actionibus tollunt. Neque vero securior ulla via in Ecclesia Dei unquam existimata fuit ad amovendam imminentem a Domino poenam, quam ut haec poenitentiae opera [Mt 3, 28; 4, 17; 11, 21 etc.] homines cum vero animi dolore frequentent. Accedit ad haec, quod, dum satisfaciendo patimur pro peccatis, Christo lesu, qui pro peccatis nostris satisfecit [Rom 5, 10; 1 Io 2, Isq], ‘ex quo’ omnis ‘nostra sufficientia est’ [2 Cor 3, 5], conformes efficimur, cer­ tissimam quoque inde arrham habentes, quod, ‘si compatimur, et conglorificabimur’ [cf. Rom 8, 17]. “Neque vero ita nostra est satisfactio haec, quam pro peccatis nos­ tris exsolvimus, ut non sit per Christum lesum; nam qui ex nobis tanquam ex nobis nihil possumus, ‘eo’ coopérante, ‘qui nos confortat, omnia possumus’ [cf. Phil 4, 13]. Ita non habet homo, unde glorietur; sed omnis ‘gloriatio’ [cf. 1 Cor 1, 31; 2 Cor 10, 17; Gal 6, 14] nostra in Christo estt ‘in quo vivimus, in quo movemur’ [cf. Act 17, 28], in quo satisfacimus, ‘facientes fructus dignos poenitentiae’ [cf. Lc 3, 8], qui ex illo vim habent, ab illo offeruntur Patri, et per illum acceptantur a Patre. “Debent ergo sacerdotes Domini, quantum spiritus et prudentia suggesserit, pro qualitate criminum et poenitentium facultate, salutares et convenientes satisfactiones iniungere, ne, si forte peccatis conniveant et indulgentius cum poenitentibus agant, levissima quaedam opera pro gravissimis delictis iniungendo, alienorum peccatorum par­ ticipes efficiantur. Habeant autem prae oculis, ut satisfactio, quam imponunt, non sit tantum ad novae vitae custodiam et infirmitatis medicamentum, sed etiam ad praeteritorum peccatorum vindictam et DE SATISFACTIONE 171 castigationem: nam claves sacerdotum non ad solvendum dumtaxat, sed et ad ligandum concessas [cf. Mt 16, 19; 18, 18; Io 20, 23] etiam antiqui Patres et credunt et docent. “Nec propterea existimarunt, sacramentum poenitentiae esse forum irae vel poenarum, sicut nemo unquam catholicus sensit, ex huiusmodi nostris satisfactionibus vim meriti et satisfactionis Domini nostri lesu Christi vel obscurari vel aliqua ex parte imminui; quod dum Novatores intelligere volunt, ita optimam poenitentiam novam vitam esse docent, ut omnem satisfactionis vim et usum tollant” (Denz. 904 sq.). Ibid., cap. 9: “Docet praeterea [Sancta Synodus], tantam esse di­ vinae munificentiae largitatem, ut non solum poenis sponte a nobis pro vindicando peccato susceptis, aut sacerdotis arbitrio pro mensura delicti impositis, sed etiam (quod maximum amoris argumentum est) temporalibus flagellis a Deo inflictis et a nobis patienter toleratis apud Deum Patrem per Christum lesum satisfacere valeamus” (Denz. 906). Ibid., can. 12: “Si quis dixerit, totam poenam simul cum culpa remitti semper a Deo, satisjactionemque poenitentium non esse aliam quam fidem, qua apprehendunt Christum pro eis satisfecisse: A. S.” (Denz. 922). Ibid., can. 13: “Si quis dixerit, pro peccatis, quoad poenam tem­ poralem, minime Deo per Christi merita satisfieri poenis ab eo in­ flictis et patienter toleratis vel a sacerdote iniunctis, sed neque sponte susceptis, ut ieiuniis, orationibus, eleemosynis vel aliis pietatis operi­ bus, atque adeo optimam poenitentiam esse tantum novam vitam: A. S.” (Denz. 923). Ibid., can. 14: “Si quis dixerit, satisfactiones, quibus poenitentes per Christum lesum peccata redimunt, non esse cultus Dei, sed tra­ ditiones hominum, doctrinam de gratia et verum Dei cultum atque ipsum beneficium mortis Christi obscurantes: A. S.” (Denz. 924). Ibid., can. 15: “Si quis dixerit, claves Ecclesiae esse datas tantum ad solvendum, non etiam ad ligandum, et propterea sacerdotes, dum imponunt poenas confitentibus, agere contra finem clavium et contra institutionem Christi; et fictionem esse, quod, virtute clavium sublata poena aeterna, poena temporalis plerumque solvenda remaneat: A. S.” (Denz. 925). CONCLUSIO Conclusio 1. Remissa culpa ct poena aeterna, non necessario et per se remittitur poena tem ralis, sed dependentor a divina voluntate regulata per sapientiam. Quamvis autem dc facto in Baptismo et martyrio haec remittatur tota, ob plenissimum modum quo satisfactio Christi nobis applicatur, in 172 DE MATERIA POENITENTIAE Poenitentia, tum sacramentali tum extrasacramentali, haec poena remittitur vel tota vel partialiter tantum, juxta mensuram qua per sacramentum appli­ catur nobis passio Christi et simul juxta mensuram qua ipse actus poeniten ­ MJ tiae seu contritionis est satisfactivus, ita ut quilibet gradus poenae hanc mensuram excedens, remaneat adhuc solvendus vel per satisfactionem in hac vita vel per satispassionem in Purgatorio. Probatur 1. EX SCRIPTURA. “Perspicua ... et illustria in sacris litteris exempla reperiuntur, quibus ... error [Novatorum] quam manifestissime revincitur” (Cone. Trid., sess. 14, cap. 8), in quibus nempe ostenditur homines puniri propter peccatum, etiam post remissam ipsam culpam. G en. 3, 16-24 Adam et Eva in poenam peccati damnantur aerumnis “cunctis diebus vitae” et ipsi morti, quamvis saltem ante mortem ab ipsa culpa absoluti sint, juxta Sap. 10, 2: “Eduxit illum a delicto suo”. Exod. 32 sq. ostenditur Deus, ob peccatum adorati vituli, populo parcens et simul puniens (32, 14. 31. 34; 33, 2-4. 15-16). Num. 12, 14 soror Moysis adhuc septem diebus punitur post remissam ejus culpam, im­ petratione fratris. Num. 14, 18-24 Deus ad orationem Moysis dimittit peccatum populi rebellantis et tamen immediate addit poenam, juxta quam nullus eorum, exceptis Caleb et Josue, intrarent terram promis­ sam (“Dimisi juxta verbum tuum. . . Attamen . . . non videbunt terram pro qua juravi patribus eorum”). Num. 20, 12. 24 et Derd. 32, 48-52 Moyses et Aaron, quamvis Domino dilecti, prohibentur ab ingressu in eandem terram, ob peccatum diffidentiae. 2 Reg. 12, 10-14 Davidi remittitur peccatum adulterii et simul punitur morte filii, necnon rebellione Absalon et divisione regni (“Dominus transtulit peccatum tuum ... ; verum tamen quoniam blasphemare fecisti inimicos Domini, propter verbum hoc filius qui natus est tibi morte morietur”). 1 Cor. 11, 30-32: “Ideo [i.e. ob indignam communionem] inter vos multi infirmi et imbecilles, et dormiunt multi. Quod si nosmetipsos dijudicaremus, non utique judicaremur. Dum judicamur autem, a Domino corripimur, ut non cum hoc mundo damnemur”. Cum exegetae legitime explicent verba “dormiunt multi” de ipsa morte temporali (cf. 1 Cor. 7, 39; 15, 6. 18. 20; 1 Thess. 4, 12 sqq.), patet hanc, in primitiva ecclesia et ad ejus confirmationem in bonum, Deum in punitionem profanationis Eucharistiae saepe immisisse, etiam remisso peccato. Ultima verba illius textus sic intelligi possunt: “Ideo a Deo sic castigamur, etiam post remissum peccatum, ne majorem poenam solvere debeamus in altera vita”. Verba “Si nosmetipsos di­ judicaremus, non utique judicaremur” ita intelligi possunt: “Ex hoc DE SATISFACTIONE 173 quod, ob remissum nobis peccatum, non simus conscii de peccato ac judicamus nos esse justos, nondum sequitur nos esse sine omni reatu, etiam poenae, sicut si judicaremur a Deo”; qui etiam sensus videtur subesse sequentibus verbis ejusdem epistolae, 7 Cor. 4, 4: “Nihil mihi conscius sum, sed non in hoc justificatus sum; qui autem judicat me, Dominus est.” Idem legitur in sermone Eliu ad justum Job, 33, 7-12: “Dixisti ... : Mundus sum ego et absque delicto; immaculatus, et non est iniquitas in me. Quia querelas in me reperit [Deus], ideo arbitratus est me inimicum sibi. . . Hoc est ergo in quo non es justi­ ficatus.” Item, in Psal. 50, 4: “Amplius lava me ab iniquitate mea et a peccato meo munda me. Quoniam iniquitatem meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper.” Praeterea, permanentiam poenae, quae post remissum peccatum sit solvenda vel in hac vita vel in futura, ostendunt tum frequens Scripturae exhortatio ad redimenda peccata, de qua dicetur in Conci. 2, tum duo textus ex quibus solet probari existentia Purgatorii, scilicet 2 Mach. 12, 43-46: “Salubris est cogitatio pro defunctis exorare, ut a peccatis solvantur” et 1 Cor. 3, 11-15: “Si cujus opus arserit, detrimentum patietur, ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem”. Ex his manifeste patet ipsam culpae remissionem non necessario secum ferre remissionem poenae temporalis quae ob culpam incur­ ratur, contra Novatorum doctrinam. Nec valet cum istis opponere quod in praedictis textibus agatur de poenis non vindicativis sed medicinalibus. Nam talis finis mere medicinalis nullibi indicatur in Scripturis, sed vera poena indicitur ratione peccati (v.g. l.c. 2 Reg. dicitur Davidi: “Quoniam blasphemare fecisti inimicos Domini, propter ver­ bum hoc filius qui natus est tibi morte morietur”). Praeterea ipse conceptus poenae mere medicinalis repugnat in terminis; si enim poena infligitur ratione culpae, est eo ipso vindicativa, et indoles medicinalis nequit esse nisi aliquid concomitans et secundarie in­ tentum; medicina vero quae alicui applicatur non ratione culpae, sed ratione alicujus defectus, fortasse ex culpa consequenti, potest quidem esse quid physice poenosum, sed poena non est, in sensu morali, nec infligitur aut comminatur, sed mere affertur et ministratur. Praeterea, in quibusdam ex adductis exemplis, ubi agitur de poena mortis (ut in Adamo, Aaron, Moyse) vel de poena futura (ut in Davide qui punitur in filiis suis per regni divisionem), vix ratio medicinalis intelligi potest. 174 DE MATERIA POENITENTIAE Oppones praeterea ad mentem eorundem Novatorum, in illis texti­ bus agi primo, de particularibus tantum casibus, in quibus punitio intelligitur ratione dignitatis personarum vel ad exemplum aliorum; secundo, de antiquo testamento, in quo vigebat lex severitatis, adeoque inepte inde concludi permanendam poenae etiam post remissionem quae fit in nova lege, quae est lex gratiae et lenitatis, fecundata ab infinita efficacitate satisfactionis Christi, jam peractae; tertio, de poenis praesentis vitae, adeoque inepte saltem colligi permanendam poenae exsolvendae in altera vita. Respondetur exinde nullo modo confortatur assertum Novatorum de impossibilitate permanendae poenae vindicativae post remissam culpam. Hac enim semel admissa in aliquo casu, falsum est eam permanendam repugnare tum ipsi conceptui remissionis, tum largitati divinae, tum infinitae efficacitati passionis Christi, ex cujus futuris meritis pependit etiam omnis salus et omnis supernaturalis effectus in A. T. Ceterum, primo, praedicti particulares casus ostendunt legem ipsam generalem, nam causa ob quam poena in illis casibus infligeretur non fuit dignitas vel conditio personae, sed ipsum ejus peccatum, quam­ vis indoles personae potuit esse conditio gravitatis poenae, sicut fuit gravitatis peccati, vel etiam applicationis poenae, quam Deus non urget eodem modo in omnibus peccatoribus. Secundo, novum et vetus testamentum non differunt essentialiter quoad rationem poenae, et consequentis debiti satisfactionis, sicut non differunt quoad rationem peccati; unde Apostolus ait: “Castigo corpus meum et in servitutem redigo, ne forte, cum aliis praedicaverim, ipse reprobus efficiar” (1 Cor. 9, 27), nec etiam essentialiter differunt quoad influxum passionis Christi, ex qua, ut dictum est, pendet omnis effectus supernaturalis in utroque testamento. Tertio, non refert an agatur de poena praesentis vel alterius vitae, dummodo verum sit quod ex peccato sequatur obligatio luendi poenam temporalem nec ista obligatio extinguatur per ipsam remissionem culpae, imo ex hoc ipso sequitur quod si tali obligationi non satisfit in hac vita, erit pro ea satisfaciendum seu compensandum in altera vita; ceterum in duobus ultimis textibus 2 Mach. et 1 Cor. agitur expresse de poenis alterius vitae. Probatur 2. EX TRADITIONE. Persuasio totius traditionis de possibilitate et de communi facto permanentiae poenae, adhuc in hoc saeculo vel in futuro luendae, post remissam culpam, ostenditur: Primo ex ipsa doctrina de Purgatorio, suffragiis et indulgentiis. Secundo, ex generali doctrina de satisfac- DE SATISFACTIONE 175 tiva vi poenitentiae seu assumptionis poenarum (de qua in Conci, seq.), quatenus haec commendatur indistincte omnibus fidelibus, etiam remissionem peccatorum jam consecutis, quibus poenitentia nequit esse remissiva nisi poenarum. Tertio, peculiariter ex tota antiqua dis­ ciplina poenitentiali, cujus scopus erat satisfactivus; nam si cum quibusdam dicatur eam subsecutam esse absolutionem (sicut a multis jam saeculis imponi solet sacramentalis satisfactio), vis ejus satisfactiva non potuit nisi poenam temporalem respicere, si vero cum aliis di­ catur eam praecessisse absolutionem, ordinabatur ad pleniorem peccati remissionem obtinendam, quod convenienter intelligi debet non solum de consecutione abundantioris gratiae sed etiam de ablatione poenarum, ut sequitur sive ex ipso modo poenitendi, per assumptionem nempe poenarum potiusquam per ferventes orationes et actus charitatis aliarumque virtutum, sive ex mox addenda ratione. Quarto, peculiariter ex praxi obligandi ad complendam nondum expletam publicam poeni­ tentiam eos qui reconciliabantur in periculo mortis, seu in casu gravis infirmitatis vel imminentis persecutionis; his enim subsequens poeni­ tentia non potuit esse nisi satisfactiva et expiativa pro poena tem­ porali. Quinto, ex quibusdam disertis Patrum testimoniis de satis­ factione Deo praestanda etiam pro peccatis jam remissis et de ipsa permanentia temporalis poenae post peccatorum remissionem. ORIGENES, In Jcrcm., hom. 19, 6: “Quando [orator] ad promis­ siones ducit tamquam per angustam et moeroribus plenam viam ad vitam, ita per fletum ducit ad beatum risum. . . Utinam unusquisque nostrum pro singulis suis peccatis diceret: ‘Lavabo per singulas noctes lectum meum, et lacrymis meis stratum meum rigabo’. . . ‘Fuerunt mihi lacrymae meae panis die ac nocte’ ” (M.G. 13, 514). In Lev., hom. 14, 3: “[In eo quod dicitur in 1 Cor. 3, 12] manifeste ostenditur esse quaedam peccata ita levia, ut stipulae comparentur, cui utique ignis illatus diu non potest immorari. Alia vero feno esse similia, quae ipsa non difficulter ignis absumat, verum aliquando tardius quam in stipulis immoretur. Alia vero esse, quae lignis con­ ferantur, in quibus pro qualitate criminum diutinum et grande pabu­ lum ignis inveniat. Ita ergo unumquodque peccatum pro qualitate, vel quantitate sui, poenarum justa persolvit” (M.G. 12, 555). Ibid., hom. 15, 2: “Quoniam accidere solet, ut etiam qui bene aedifi­ caverit, et domum sibi caelestem bene agendo et bene vivendo, ac recte credendo construxerit, incurrat alicujus peccati debitum, et hanc a crudelissimo feneratore venundare cogatur, ac labores suos trans­ fundere in alium, pietas et clementia legislatoris succurrit, ut intra certum tempus redimi possit. ‘Si tamen invenerit, inquit, manus tua 176 DE MATERIA POENITENTIAE pretium quod restituas’. Quale pretium? Poenitentiae sine dubio lacrymis congregatum, et manibus, id est labore boni operis inventum” (M.G. 12, 560). In Psal. 37, hom. 2, 5: “ ‘Quoniam ego in flagella paratus sum’. Etiam haec vox boni et optimi, ut ita dixerim, peccatoris est, qui deliquerit quidem, expectet tamen delictorum flagella, quibus in prae­ senti optet emendari, ne puniatur et pereat in futuro. Propone tibi ante oculos peccatorem dicentem ad Dominum: Ego quoniam peccavi, jam nunc in flagella paratus sum, noli me reservare igni aeterno, noli me reservare exterioribus tenebris. Dum in hac vita sum, redde mihi peccata mea, quoniam flagellas omnem filium quem recipis” (M.G. 12, 1385). CYPRIANUS, proposito sibi dubio de sufficientia satisfactionis il­ lorum poenitentium, quos ipse, imminente persecutione et nondum expleta ecclesiastica poenitentia, jubebat reconciliari, per eam “pacem et communicationem” quae est “pignus vitae”, docet eos accipere quidem Dei veniam, sed Dei judicio reservari utrum revera suffi­ cienter satisfecerint ac ideo debeant etiam accipere coronam, seu im­ mediatum ingressum in gloriam, an e contra, ob insufficientem satisfactionem, debeant adhuc in carcere retineri et in igne purgari, donec solvant novissimum quadrantem: Epist. 52 (Antoniano), 77. 18. 20: “Placuit, frater charissime, examinatis causis singulorum, libellaticos interim admitti, sacrificatis in exitu subveniri: quia Exomologesis apud inferos non est, nec ad poenitentiam quis a nobis compelli potest, si fructus poenitentiae subtrahatur. Si praelium prius venerit, corroboratus a nobis invenietur armatus ad praelium. Si vero ante praelium infirmitas urserit, cum solatio pacis et communicationis abscedit. Neque enim praejudicamus Domino judicaturo quo minus si poenitentiam plenam et justam pecca­ toris invenerit, tunc ratum faciat quod a nobis fuerit statutum. Si vero nos aliquis poenitentiae simulatione deluserit [Intellige: ‘Sive mala fide, sive etiam bona fide, seu, sive simulatione formali, sive etiam materiali’, ut patet ex contextu], Deus, qui non deridetur (Gal. 6) et cor hominis intuetur (1 Reg. 16), de his quae nos minus per­ speximus judicet et servorum suorum sententiam Dominus emendet. .. Nec putes, frater charissime, hinc aut virtutem fratrum minui aut martyria deficere quod lapsis laxata sit poenitentia, et quod poenitentibus spes pacis oblata. . . Aliud [cw/zzz] est ad veniam stare, aliud ad gloriam pervenire, aliud missum in carcere non exire inde donec st alim fidei et peccatis longo ί DE SATISFACTIONE 177 dolore cruciatum emundari et purgari diu igne, aliud peccata omnia passione purgasse, aliud denique pendere in diem judicii ad sen­ tentiam Domini, aliud statim a Domino coronari” (M.L. 3, 783-786). HILARIUS PICT., In psal. 118, littera 17, n. 13: “Conscius pecca­ torum veterum, ut historia ipsa docetur, [David] licet toto corde se ad Deum direxit; tamen quia et peccati sui dolorem psalmo anteriore et ipse jam scripserit, tunc cum Nathan propheta arguente crimen suum recognovit et flevit: nunc quoque non desinit verae poenitentiae lacrymis facti veteris crimen abluere, dicens, ‘Exitus aquarum transi­ erunt oculi mei’: fontes scilicet lacrymarum suarum, fontes fluminum esse transgressos. . . Confessio quidem criminis semper in tempore est; quia oporteat peccati poenitentiam non desinere: finis autem peccati anterioris est temporis: quia vera peccati confessio est, sine intermissione temporis poenitere; peccati vero poenitentia est, ab eo quod poenitendum intellexeris, destitisse. Atque ob id Propheta nec confiteri peccatum desinit, et peccatum ex praeterito confitetur" (M.L. 9, 619 sq.). AUGUSTINUS omnino explicite asserit reatum poenae, in hac vel altera vita luendae, saepe remanere post remissionem culpae; cujus etiam rationem assignat, inquiens: “Productior est poena quam culpa, ne parva putaretur culpa, si cum illa finiretur et poena”. In Joan., tract. 124, 5: “Cogitur homo tolerare [hanc vitam] etiam remissis peccatis, quamvis, ut in eam veniret miseriam, primum fuerit causa peccatum. Productior est enim poena quam culpa; ne parva putaretur culpa, si cum illa finiretur et poena. Ac per hoc vel ad demonstrationem debitae miseriae, vel ad emendationem labilis vitae, vel ad exercitationem necessariae patientiae, temporaliter hominem detinet poena et quem jam ad damnationem sempiternam reum non detinet culpa” (M.L. 35, 1972). In Psal. 50, 11 et 15: “ ‘Veritatem dilexisti’ : id est, impunita pec­ cata etiam eorum quibus ignoscis, non dereliquisti. ‘Veritatem di­ lexisti’: sic misericordiam praerogasti, ut servares et veritatem. Ignoscis confitenti, ignoscis, sed seipsum punienti: ita servatur miseri­ cordia et veritas; misericordia, quia homo liberatur; veritas, quia peccatum punitur. . . Aliquando Deus cui ignoscit in futuro saeculo, corripit eum de peccato in isto saeculo. Nam et ipsi David cui dictum jam fuerat per Prophetam, ‘Dimissum est peccatum tuum’, evenerunt quaedam quae minatus erat Deus propter ipsum peccatum. . . Am­ bulabat ille in dolore, in tribulatione humiliationis suae, ita subditus Deo, ut omnia justa ei tribuens confiteretur quod nihil pateretur indigne, habens jam rectum cor cui non displicebat Deus” (M.L. 36, 592. 595). 178 de materia poenitentiae Scrm. 351, 5, 12: “Non . . . sufficit mores in melius commutare, et a factis malis recedere; nisi etiam de his quae facta sunt, satisfiat Deo per poenitentiae dolorem, per humilitatis gemitum, per contriti cordis sacrificium. . . Non enim dictum est, ut tantum abstineamus a peccatis: ‘Sed et de praeteritis’, inquit, ‘deprecare Dominum, ut tibi dimittantur’ (Eccli. xxi, 1). Et Petrus jam erat fidelis, jam in Christo et alios baptizaverat. Intuere ergo Petrum praesumentem accusatum, timentem vulneratum, flentem sanatum” (M.L. 39, 1549). GREGORIUS M., Moralia, 9, 34, 54: “Delinquenti . . . Dominus nequaquam parcit, quia delictum sine ultione non deserit. r\ut enim ipse hoc homo in se poenitens punit, aut hoc Deus cum homine vindi­ cans percutit. Nequaquam igitur peccato parcitur, quia nullatenus sine vindicta laxatur. Sic David audire post confessionem meruit: ‘Dominus transtulit peccatum tuum’ (II Reg. xii, 13). Et tamen multis post cruciatibus afflictus ac fugiens, reatum culpae quam perpetra­ verat exsolvit. Sic nos salutis unda a culpa primi parentis absolvimur; sed tamen, reatum ejusdem culpae diluentes, absoluti quoque adhuc carnaliter obimus” (M.L. 75, 889). Probatur 3. EX RATIONE. Hanc probationem transmittimus ad Conci, seq., nam eisdem rationi­ bus probatur possibilitas et convenientia tum permanentiae poenae, tum satisfactionis pro poena, si maneat, et eodem modo satisfit eisdem fere objectionibus Novatorum. Conclusio 2. Homo potest vcrc satisfacere pro poena temporali, sibi relicta post remissam culpam ct poenam aeternam. Probatur 1. EX SCRIPTURAL Scriptura, considerans peccatum ut debitum erga Deum (Matth. 6, 12: “Dimitte nobis debita nostra”; Luc. 13, 2 et 4: “Peccatores . . . debitores”), continuo docet homines per poenitentiam, per opera poenalia, per eleemosynam, Deum placare, peccata auferre, flagella temporalia avertere, imo “redimere” peccata. Haec autem involvunt conceptum satisfactionis, et quidem etiam pro poena temporali, relicta post remissionem culpae. Ea enim testimonia, in illa generalitate et communi conceptu quibus inter se colligantur, nequeunt intelligi de sola aversione alicujus poenalitatis mere temporalis, absque relatione ad peccatum, nam in eis ’ Hoc argumentum late Bcllarminus exponit ct apte ab argutiis Novatorum vindicat, in De Poenitentia, 1. 4, c. 8 ct 15. DE SATISFACTIONE 179 agitur explicite de flagellis Dei vindicantis culpas vel de ipsis peccatis. Nec agitur tantum de extraordinariis quibusdam flagellis a Deo in­ flictis, et non generaliter de poenis quae quomodolibet sequuntur peccatum ac sunt luendae in hoc vel futuro saeculo, nam in quibus­ dam textibus agitur de praeservatione a futuris “tenebris”, a “ventura ira”, a “mundi damnatione”. Nec agitur directe de solis peccatis, abstrahendo a poena, tum quia plura ex illis testimoniis agunt de ipsis poenis, tum quia saepe in Scriptura peccatum accipitur pro poena consequente peccatum, tanquam causa pro effectu (cf. Gen. 43, 9; Deut. 5, 10; 3 Reg. 1, 21), tum quia quaedam testimonia respiciunt generaliter homines vel fideles quorum plures sunt absque actuali peccato mortali. Nec agitur de mera bona dispositione, qua homo se praeparat congruo quodam modo ad justificationem, tum quia quaedam testimonia respiciunt generaliter omnes fideles, quorum non pauci sunt in statu gratiae; tum quia quaedam tribuunt bonis operibus necessarium effectum aversionis peccatorum vel proponunt conceptum redemptionis, seu compensationis, quorum neutrum con­ venit operibus quae fiunt ante justificationem. Ex quibus sufficienter colligitur mens Scripturae de possibilitate satisfaciendi seu compensandi pro poenis, relictis post remissionem culpae, maxime si ea testimonia comparantur sive cum generali doc­ trina Scripturae de necessitate et utilitate poenitendi; sive cum ejus doctrina de salutari valore operum justorum in ordine ad vitam aeter­ nam, ad quam ordinatur tum meritum tum satisfactio; sive cum inter­ pretatione quam Patres illis tribuunt; sive cum magis explicita et determinata doctrina prioris traditionis et praxis Ecclesiae, quae nequit esse nisi quaedam legitima interpretatio et connaturalis continuatio eorum quae in Scriptura traduntur. Lev. 4. 5 ct 6 varia describuntur sacrificia in compensationem et satisfactionem quarundam legis transgressionum, quibus nempe pro­ mittitur remissio peccatorum. Ea autem satisfactio et remissio, saltem in offerentibus jam justificatis, nequit intelligi nisi de poenis tempora­ libus manentibus post remissionem peccati. 2 Parai. 7, 13 sq.: “Si clausero caelum, et pluvia non fluxerit, et mandavero et praecepero locustae ut devoret terram, et misero pestilentiam in populum meum; conversus autem populus meus, super quos invocatum est nomen meum, deprecatus me fuerit, et exquisierit faciem meam, et egerit poenitentiam a viis suis pessimis; ego exaudiam de caelo, et propitius ero peccatis eorum, et sanabo terram eorum.” Tob. 4, 11: “Eleemosyna ab omni peccato et a morte liberat, et non patietur animam ire in tenebras”. 12, 9: “Eleemosyna a morte 180 DE MATERIA POENITENTIAE liberat, et ipsa est quae purgat peccata, et facit invenire misericordiam et vitam aeternam.” Prov. 14, 22: “Misericordia et veritas praeparant bona”; 15, 27: “Per misericordiam et fidem purgantur peccata”; 16, 6: “Misericordia et veritate redimitur iniquitas”. Eccli. 3, 33: “Ignem ardentem extinguit aqua, et eleemosyna resistit peccatis”; 29, 15: “Conclude eleemosynam in corde pauperis, et haec pro te exorabit ab omni malo”. Isai. 1, 17 sq.: “Discite benefacere; quaerite judicium, subvenite oppresso, judicate pupillo, defendite viduam. Et venite, et arguite me, dicit Dominus. Si fuerint peccata vestra ut coccinum, quasi nix dealbabuntur; et si fuerint quasi vermiculus, velut lana alba erunt.” Jerem. 18, 8: “Si poenitentiam egerit gens illa a malo suo, quod locutus sum adversus eam, agam et ego poenitentiam super malo quod cogitavi ut facerem ei.” Dan. 4, 24: “Quamobrem rex, consilium meum placeat tibi; et peccata tua eleemosynis redime, et iniquitates tuas misericordiis pauperum: forsitan ignoscet [Deus] delictis tuis” (cf. ibid. 25-34). , Ad hunc textum scribit BELLARMINUS: “Locus . . . Danielis duobus modis exponi solet. Uno modo ut per peccatum intelligatur culpa, sive inimicitia cum Deo: et tunc significatur illis verbis, posse hominem poenitentem per eleemosynas placare Deum ex congruo, atque ab eo gratiam reconciliationis impetrare. Ex qua interpretatione id sequitur, ut si opera hominis nondum justificati, tamen cum auxilio Dei speciali facta tantum valent ad reconciliationem, ut ex congruo dicantur redimere culpam: multo magis opera hominis justi, ex Spiritu inhabitante facta, tantum valeant ad expiandam poenam temporalem, ut ex condigno dicantur redimere poenam. “Alio modo exponuntur a nonnullis ea verba, ut per peccatum sola poena intel­ ligatur. Sed quia Nabuchodonosor impius erat, et non solum poenae, sed etiam culpae remissionem indigebat, idcirco auctores illi volunt, sententiam Danielis esse hiulcam, ac subintelligi alia verba, quibus ad agendam poenitentiam, et quaerendam reconciliationem Daniel regem sit cohortatus, ac tum demum addiderit de expianda poena : ‘Peccata tua eleemosynis redime’. Caeterum plenus commen­ tarius erit si verba Danielis intelligamus de perfecta remissione peccati quoad culpam et poenam; ita ut cohortatio sit ad magnas et frequentes eleemosynas, qui­ bus primum disponatur rex ad reconciliationem, deinde etiam poenam ex condigno redimat; quemadmodum intelligendus esse videtur locus ille Luc. 11. ‘Date eleemo­ synam. et ecce omnia munda sunt vobis’. Ad quem modum etiam loquitur s. Cyprianus in serm. de lapsis, ubi opera poenitentiae requirit, quibus primum venia peccatorum impetretur, deinde etiam corona gloriae acquiratur.”0 Joci, 2, 12-17: “Convertimini ad me in toto corde vestro, in jejunio, et in fletu, et in planctu. . . Parce, Domine, parce populo tuo; et ne des hereditatem tuam in opprobrium”. Matth. 6, 12. 14: “Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos di­ mittimus debitoribus nostris. . . Si enim dimiseritis hominibus peccata *Dc Poenitentia, 1. 4, c. 8, Opera omnia, t. 3, Mediolani, 1859, p. 723 sq. DE SATISFACTIONE 181 eorum, dimittet et vobis Pater vester caelestis delicta vestra.” Luc. 3, 7 sqq.: “Dicebat ergo [Joannes] ad turbas ... , quis ostendit vobis fugere a ventura ira? Facite ergo fructus dignos poenitentiae. . . Qui habet duas tunicas, det non habenti; et qui habet escas, similiter faciat”; 11, 41: “Date eleemosynam; et ecce omnia munda sunt vobis”; 12, 33: “Date eleemosynam. Facite vobis sacculos qui non veterascunt, thesaurum non deficientem in caelis”; 16, 9: “Facite vobis amicos de mammona iniquitatis; ut, cum defeceritis, accipiant vos in aeterna tabernacula”. Act. 10, 1-4: Cornelio “viro religioso et timenti Deum” dicitur in visione: “Orationes et eleemosynae tuae ascenderunt in memo­ riam Dei.” 1 Cor. 11, 31 sq.: “Quod si nosmetipsos dijudicaremus, non utique judicaremur. Dum judicamur autem, a Domino corripimur, ut non cum hoc mundo damnemur.” De hujus textus interpretatione confer in Conci. 1 (p. 172 sq.). 2 Cor. 7, 10: “Quae enim secundum Deum tristitia est, poenitentiam in salutem stabilem operatur; saeculi autem tristitia mortem opera­ tur”. Inter varios fructus hujus tristitiae et poenitentiae, Apostolus memorat “vindictam”, quae conceptum satisfactionis involvit. Ad rem BELLARMINUS: “2 Corinth. 7. . . . b. Paulus inter alios bonos fructus sanctae tristitiae, quae Poenitentiam in salutem stabilem operatur, ponit vindictam. Neque multum refert an Apostolus loquatur de vindicta, quam is, qui Poenitentiam agit, de seipso sumit, an de ea, quae injungitur ab alio: satis enim nobis est. probari ab Apostolo poenas, quae vindictae nomine inveniuntur in Poenitentia. Vindicta enim ad praeteritum respicit, et ad justitiam pertinet, neque aliud est, nisi id quod nos dicimus Satisfactionem: ideo enim sumit unusquisque de peccatis suis pro amore Dei vindictam, vel a sacerdote injunctam libenter admittit, ut injuriam Deo factam ea ratione compenset. “Et quamvis Calvinus, ut supra notavimus, multis in locis neget, ullam poenam pro peccatis nostris exigi a nobis; tamen lib. 3. Instit. cap. 3. § 15. hunc locum Apostoli tractans, ita loquitur: ‘Postrema est vindicta: quo enim severiores in nos sumus et acriore censura quaestionem habemus de peccatis nostris, eo sperare debemus magis propitium, ac misericordem Deum. Et certe fieri non potest, quin anima divini judicii horrore perculsa, partes ultionis in exigenda de se poena occupet.’ Quo loco aperte concedit, apostolum Paulum loqui de poena, quae vin­ dictae nomine a poenitente suscipitur.”10 Probatur 2. EX TRADITIONE. Huc faciunt quae diximus in eadem probatione Conci, praec. (p. 174 sq.), necnon textus Patrum citati tum ibidem tum in art. 46 (p. 9-12). Patrum doctrina ad haec capita reducitur: 1. Generaliter asserunt nos per actus bonos et laboriosos cooperari ” Ibid., p. 724 sq. 182 DE MATERIA POENITENTIAE ad obtinendam peccatorum remissionem et Dei placationem, imo ad pleniorem et perfectam peccatorum remissionem. 2. Id non referunt tantum ad tempus quod praecedit justifica­ tionem et ad peccatores nondum justificatos, sed etiam ad totum vitae tempus, et ad omnes fideles, adeoque etiam ad tempus subsequens justificationem et ad ipsos homines jam justificatos. 3. Praedictam cooperationem concipiunt ad modum pretii, com­ pensationis, redemptionis, satisfactionis. Cf. v.g. Didache, Pseudo Barnabam, Origenem, Tertullianum, Cyprianum, Hilarium, Ambrosi­ um, Hieronymum, Augustinum, Caesarium, infra citandos. 4. Hunc modum cooperationis Patres latini inde a Tertulliano exprimunt communissime voce satisfactionis, ex jure romano derivata, quae significat veram et proprie dictam compensationem de genere justitiae; ipsa fortuna, quam ista vox obtinuit in Traditione, pandit qui fuerit verus conceptus et intima Patrum persuasio de supernatural! efficacitate bonorum operum ad finem extinctionis peccatorum. Ipsa quoque vox «ητί/χιον, qua usi sunt Graeci scriptores, significans taxa­ tionem quamdam vel emendam pro culpa, sensum satisfactionis refert et conceptum aliquem vindictae exprimit, quamvis non pleno modo, ita ut dici possit mediare inter duos conceptus, quibus notio catholica satisfactionis integratur, vindictae scilicet seu punitionis et correc­ tionis seu medicinae (cf. supra, art. 46, p. 8 sq. 15). 5. Non raro Patres explicite indicant rationem, quare opera laborio­ sa exequenda sint, esse ne propter praeterita peccata puniamur in altera vita; nec id referunt ad solam inferni punitionem. Cf. Cypria­ num, Origenem, Hilarium, Caesarium Arei. 6. Quidam Patres, ut Cyprianus, Origenes et Augustinus, explicite distinguunt inter peccatum jam remissum et permanentiam poenae quae pro eo peccato luenda est. 7. Nullum est essentiale discrimen inter scriptores occidentales et orientales quoad indolem satisfactionis, et ideo quoad existentiam proprie dictae satisfactionis, quamvis occidentales in aspectum vindi­ cati vum poenae, orientales vero in aspectum medicinalem ejusdem, potius insistant. Quod quidem discrimen traducitur fere in ipsa dif­ ferentia vocum “satisfactio” et ίπιτίμιον, quibus utuntur doctores utriusque ecclesiae; simile discrimen observatur inter voces “poeni­ tentia” et /χίτάι-οια, quibus appellant totam poenitentiam, nam haec vox significat mutationem consilii et renovationem cordis, illa vero suipsius punitionem vel intimum dolorem (juxta duplicem eruditorum sententiam), quod directius exprimit essentiale elementum poeni­ tentiae, sicut justa compensatio directius exprimit essentiale elemen- DE SATISFACTIONE 183 tum satisfactionis, quod completur per elementum correctorium et medicinale.11 Ceterum apud orientales vindicativam rationem poenae explicite exhibent inter alios Origcnes, Patres Cappadoces, seu Basilius et Nyssenus (adhibentes vocem επιτίμων in canonibus poenitentialibus) necnon Firmilianus Caesariensis (Epist. ad Cyprianum) et Sozomcnus. Apud occidentales medicinalis ratio satisfactionis passim etiam exhi­ betur, ut a Tertulliano, Ambrosio, Augustino,11 12 Cassiano, Gregorio M., Bcda et Gennadio, a quo prodiit celebris illa definitio satisfactionis ut medicinalis, diu Augustino tributa et a theologis mediaevalibus suscepta et explicata: “Satisfactio poenitentiae est, causas peccatorum excidere, nec earum suggestionibus aditum indulgere”.13 DIDACII E, 4, 6: “Si quid habes per manus tuas, dabis pretium ad redimenda peccata” (Funk 1, 13). EPISTULA PSEUDO-BARNABAE, 19, 10: “In memoriam tuam nocte ac die revocabis iudicii diem, et exquires cotidie vultus sanc­ torum, sive sermone contendens et ad exhortandum incedens et meditans, quomodo animam verbo tuo servare possis, sive manibus tuis operaberis ad redemptionem peccatorum tuorum” (Funk 1, 93). PSEUDO-CLEMENS ROM., Ep. 2 ad Corinthios, 16, 4: “Bona igitur eleemosyna quasi poenitentia peccati; ‘caritas operit multi­ tudinem peccatorum’, oratio autem a bona conscientia a morte liberat. Beatus omnis qui invenitur in his rebus perfectus; eleemosyna enim fit levamen peccati” (Funk 2, 205). ORIGEN ES, In Jcrem., hom. 19, 6, cit. in Conci, praec. (p. 175). In Lev., hom. 14, 3 et hom. 15, 2, cit. ibid. (p. 175 sq.). In Psal. 37, hom. 2, 5, cit. ibid. (p. 176). In Exod., hom. 6, 4. 9: “Qui salvus fit, per ignem salvus fit, ut si quid forte de specie plumbi habuerit admistum, id ignis decoquat et resolvat, ut efficiantur omnes aurum bonum: quia aurum terrae illius bonum esse dicitur, quam habituri sunt sancti, ut sicut fornax probat aurum, sic homines justos tentatio. Veniendum est ergo omni­ bus ad ignem, veniendum est ad conflatorium. . . Si quis forte . . . a diabolo deceptus [sit] . . . , non usquequaque desperet; misericors enim est et miserator Dominus. . . Poenitendo, flendo, satisfaciendo deleat quod admissum est” (M.G. 12, 334. 338). 11 Cf. Introd, tract., in tom. 1, p. 5-12. “De fide et oper. 2, 3 sq.; 26, 4S; Serm. 82, 8; Epist. 153, 21. "Cf. supra, art. 46, p. 11 sq. 16. 17. 184 DE MATERIA POENITENTIAE In Lev., /toni. 2, 4: “Si ... in amaritudine fletus tui fueris luctu, lacrymis et lamentatione confectus, si carnem tuam maceraveris, et jejuniis ac multa abstinentia aridam feceris, et dixeris, quia sicut frixorium confrixa sunt ossa mea, tunc sacrificium similam a sartagine, vel a craticula obtulisse te noveris: et hoc modo inveneris tu verius, et perfectius secundum Evangelium offerre sacrificia, quae secundum legem jam offerre non potest Israel” (M.G. 12, 419). In Judic., hom. 3, 2: “Vide benignum Dominum, misericordiam cum severitate miscentem, et ipsius poenae modum justa et clementi libratione pensantem. Non in perpetuum tradit delinquentes, sed quanto, inquit, tempore servierunt Baalim, tanto etiam servierunt Chusarsaton; hoc est, octo annis. Disce haec et tu, o auditor, quisquis ille es, qui tibi conscius es alicujus erroris. Et quanto tempore deli­ quisti, tanto nihilominus tempore humilia teipsum Deo, et satisfactio ei in confessione poenitentiae. Non expectes ut humiliet te Chusar­ saton, et invito necessitas extorqueat poenitentiam, sed ipse praeveni tortoris istius manus: quia si te ipse emendaveris, si te ipse correxeris, pius est Dominus et misericors, qui vindictam temperet ab eo qui illam poenitendo praevenit” (M.G. 12, 963). TERTULLIANUS, De bapt. 20; De Poenit. 6. 7. 9. 10, cit. in art. 46 (p. 9 sq.). De Poenit. 6: “Quam . . . ineptum, quam iniquum, poenitentiam non adimplere, et veniam delictorum sustinere, hoc est, pretium non exhibere, ad mercem manum emittere! Hoc enim pretio Dominus veniam addicere instituit; hac poenitentiae compensatione redimendam proponit impunitatem” (M.L. 1, 1347). Ibid. 7: “Verum non statim succidendus ac subruendus est animus desperatione, si secundae quis poenitentiae debitor fuerit: pigeat sane peccare rursus, sed rursus poenitere non pigeat: pigeat iterum periclitari, sed non iterum liberari. Neminem pudeat; iteratae valetudinis iteranda medicina est: gratus in Dominum exstiteris, si quod tibi Dominus offert, non recusaveris: offendisti, sed reconciliari adhuc potes. Habes cui satisfacias, et quidem volentem” (M.L. 1, 1352). CYPRIANUS. Vide locos citatos in art. 46, p. 10. Epist. 52 (Antoniano), 17. 18. 20, cit. in Conci, praec., p. 176sq. De lapsis, 36: “Si precem toto corde quis faciat, si veris poeni­ tentiae lamentationibus et lacrymis ingemiscat, si ad veniam delicti sui Dominum justis et continuis operibus inflectat, misereri talium potest qui et misericordiam suam protulit. . . Vel si quis plus eum suis satisfactionibus moverit, si ejus iram, si indignantis offensam justa deprecatione placaverit, dat ille et arma rursum quibus victus DE SATISFACTIONE 185 armetur, reparat et corroborat vires quibus fides instaurata vegetetur. Repetet certamen suum miles, iterabit aciem, provocabit hostem, et quidem factus ad praelium fortior per dolorem. Qui sic Deo satis­ fecerit, qui poenitentia facti sui, qui pudore delicti, plus et virtutis et fidei de ipso lapsus sui dolore conceperit, exauditus et adjutus a Domino, quam contristaverat, nuper laetam faciet Ecclesiam; nec jam solam Dei veniam merebitur, sed et coronam" (M.L. 4, 508 sq.). De opere et eleemosynis, 5 : “Remedia propitiando Deo ipsius Dei verbis data sunt, quid deberent facere peccantes magisteria divina docuerunt, operationibus justis Deo satisfieri, misericordiae meritis peccata purgari. . . Revelat Angelus [Tob. 12, 8] et manifestat et firmat eleemosynis petitiones nostras efficaces fieri, eleemosynis vitam de periculis redimi, eleemosynis animas a morte liberari” (M.L. 4, 605). FIRMILIANUS, Epist. 75 (inter Cypriani), 4: “Lapsis quoque fratribus et post lavacrum salutare a diabolo vulneratis per poeni­ tentiam medela quaeratur; non quasi a nobis remissionem peccatorum consequantur, sed ut per nos ad intelligentiam delictorum suorum convertantur et Domino plenius satisfacere cogantur” (M.L. 3, 1158). HILARIUS PICT., In Psal. 118, littera 17, n. 13, cit. in Conci, praec., p. 177. In Matth., cap. 4, 19: “Charitas plurimum peccatorum tegit (I Petr. IV, 8), et errorum nostrorum ambitiosa ad Deum patrona est; novissimum poenae quadrantem solvemus, nisi pretio ipsius aliquantorum criminum culpa redimatur” (M.L. 9. 938). PACIANUS, Paraenesis ad Poenit. 4 et 11: “Peccata meliorum operum compensatione curantur. . . Quare tenacitas humanitate redi­ metur; convicium satisfactione pensabitur; tristitia jucunditate . . . ; et quaecumque contrariis emendata proficiunt. . . Ne pigeat [fratres] opportuna quamprimum remedia salutis invadere, dejicere moeroribus animum, sacco corpus involvere, cinere perfundere, macerari jejunio... In quantum poenae vestrae non pepercistis, in tantum vobis Deus parcet” (M.L. 13, 1089). AMBROSIUS, In Lue., 7, 156, cit. in art. 46 (p. 10). De lapsu virginis, 8, 37 sq.: “Grandi plagae alta et prolixa est medicina: grande scelus grandem habet necessariam satisfactionem. . . Inhaere poenitentiae usque ad extremum vitae, nec tibi praesumas ab humana die veniam dari” (M.L. 16, 378 sq.). De Poenit., 2, 5, 35 sq.: “ ‘Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata’. . . Utrumque enim beatum dixit et cujus iniquitas remittitur per lavacrum, et cujus peccatum tegitur 186 DE MATERIA POENITENTIAE operibus bonis. Qui enim agit poenitentiam, non solum diluere lacrymis debet peccatum suum, sed etiam emendatioribus factis operire et tegere delicta superiora, ut non ei imputetur peccatum. Ergo tegamus lapsus nostros posterioribus factis, mundemus fletibus” (M.L. 16, 506). HIERONYMUS, Epist. 108 (ad Eustochium, de obitu Paulae matris), 15, Paulam sic loquentem inducit: “Turpanda est facies, quam contra Dei praeceptum purpurisso et cerussa et stibio saepe depinxi. Affligendum corpus, quod multis vacavit deliciis. Longus risus, perpeti compensandus est fletu. Mollia linteamina et serica pretiosis­ sima, asperitate cilicii commutanda” (M.L. 22, 891). AUGUSTINUS, Epist. 153, 3, 6, cit. in art. 45 (tom. 2, p. 963 sq.). Serm. 19, 2 sq., cit. in art. 46 (p. 10 sq.). Serm. 351, 5, 2, cit. ibid. (p. 11). In Joan, tract. 124, 5, cit. in Conci, praec. (p. 177). In Psal. 50, 11 et 15, cit. ibid. Serm. 351, 5, 12, cit. ibid. (p. 178). Enchiridion, 70: “In melius ... est vita mutanda, et per eleemo­ synas de peccatis praeteritis est propitiandus Deus . . . [qui] mise­ rando delet jam facta peccata, si non satisfactio congrua negligatur” (M.L. 40, 265). Serm. 20, 2: “Si vis ut ille [Deus] ignoscat, tu agnosce. Impunitum non potest esse peccatum, impunitum esse non decet, non oportet, non est justum. Ergo quia impunitum non debet esse peccatum, puni­ atur a te, ne puniaris pro illo. Peccatum tuum judicem te habeat, non patronum. In tribunal mentis tuae ascende contra te, et reum constitue te ante te” (M.L. 38, 139). SOZOMENUS, Hist. eccl. 7, 16, 9 sq.: “Privatim autem unusquis­ que sua sponte se macerans, aut jejuniis, aut illuvie, aut ciborum abstinentia, vel aliis quibus jussus est modis, tempus quantumcumque ipsi ab episcopo constitutum est, exspectat. Ubi vero praestitutus dies advenit, tanquam debito quodam persoluto, a poena commissi sceleris liberatur [ωσ«ρ τι όφλη/χα διαλυσας την TL[xopiav) ττ/ç αμαρτίαν âvccrai] et reliquo Ecclesiae populo sociatur” (M.G. 67, 1460). Quod ibi appellat debitam poenam [τι/χορίαν], inferius in 1. 8 appellat Ιπιτίμιον (ibid. 1461). CASSIANUS, Collationes, 20, 5, cit. in art. 46 (p. 11). GENNADIUS, De eccles. dogm. 53 et 54, cit. ibid. (p. 11 sq.). I CAESARIUS AREL., Serm. 104 (De verbis Apostoli 1 Cor. 3, t»·— DE SATISFACTIONE 187 11-15), 5: “Totis viribus unusquisque laboret, ut capitalia crimina possit evadere, et minuta peccata ita operibus bonis redimere, ut de ipsis nihil videatur remanere, quod ille ignis possit absumere. Illi autem qui capitalia crimina committunt, si quamdiu vivunt, ea redi­ mere poenitentiae medicamentis noluerint, ad illum ignem, de quo dicit Apostolus, Tpse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem’,. . . venire non poterunt; sed magis illam duram et irrevocabilem sententiam audituri sunt, ‘Discedite a me, maledicti, in ignem aeter­ num’ (Matth. xxv 41). Et ideo, qui ab ista perpetua poena, et ab illo purgatorio igne desiderant liberari, crimina capitalia non ad­ mittant: aut si jam commiserunt, fructuosam agant poenitentiam, et illa parva vel quotidiana peccata bonis operibus redimere non desis­ tant” (M.L. 39, 1948). GREGORIUS M., In evang., hom. 34, 16, et Reg. past., 3, 30, cit. in art. 46, p. 12. Moralia, 9, 34, 54, cit. in Conci, praec., p. 178. Huic firmissimo Traditionis argumento nihil fere Novatores op­ ponunt, nisi protervam aut ignorantem negationem Luth er i ac Melanchthonii, asserentium nihil in Patribus catholicae satisfactionis inveniri sed totum esse a Scholasticis confictum, vel procacem im­ pudentiam Calvini, Kemnitii et Illyrici reprehendentium in antiquis Patribus errorem ipsum, aut periculosum excessum, vel partialiter ac benigne excusantium hyperbolicas et commendatorias locutiones. Ad rem BELLARMINUS: “Videamus ... quid adversarii ad Patrum testimonia respondere soleant. Lutherus in assert, artic. 5. non con­ cedit, testimonia ulla veterum esse, quae de Satisfactione loquantur: ‘Quare’, inquit, ‘verum dixi, arbitrariam istam Satisfactionem nec in Scripturis, nec in Patribus inveniri: inveniri autem poenam irremissi­ bilem a Deo impositam, ut psalm. 88. Visitabo in virga iniquitates eorum.’ Sed Lutherus, aut non legerat, aut se non legisse fingebat, monimenta veterum; jam enim ostendimus, singulis aetatibus non defuisse, qui Satisfactionem docerent. “Lutherum sequutus Philippus [Mclanchthonius] in apologia con­ fessionis augustanae art. de confessione et Satisfactione negat exstare veterum testimonia de Satisfactione, qua Deo pro peccatis satisfiat: ‘Haec tota res’, inquit, ‘commentitia est, recens conficta, sine auctori­ tate Scripturae, et veterum scriptorum ecclesiasticorum. Ac ne Lombardus quidem de Satisfactione hoc modo loquitur. Scholastici viderunt in Ecclesia esse Satisfactiones, nec animadverterunt, illa spectacula instituta esse, tum exempli causa, tum ad probandos hos, qui petebant recipi in Ecclesia. In summa, non viderunt esse dis­ 188 DE materia poenitentiae ciplinam, et rem prorsus politicam ideo superstitiose finxerunt, eas non ad disciplinam coram Ecclesia, sed ad placandum Deum valere.’ “Primum nescio qua fronte Philippus negare audeat, apud Lombardum exstare testimonia de Satisfactione illa, de qua Scholastici loquuntur, cum Scholastici apud Lombardum invenerint ea, de quibus ipsi copiosius disserunt. . . Deinde non solum testimonia a nobis allata plane convincunt errorem Philippi, sed etiam Calvinus, Kcmnitius, et Illyricus ejusdem Philippi vanitatem redarguunt. “Illyricus enim ingenue fatetur, omnes fere Patres agnoscere Satisfactionem, quae Dominum placet, et peccata redimat . . . quos . . . reprehendit, ut qui ea de Satisfactione docuerint, quae a catholicis nunc docentur. Sed quemadmodum laudanda est Illyrici ingenuitas et diligentia, qui sententias omnium ferme Patrum studiose collegit, eaque Lutheri dogmatibus esse contraria, negare contra manifestam veritatem noluit: ita caecitas animi et impudentia, ne dicam stoliditas et vecordia vituperanda, quod sibi persuadere potuerit, plus uni Luthero, quam omnibus omnium aetatum doctoribus esse credendum. Scilicet omnes Patres, quamvis alioqui doctissimi et sapientissimi, in hoc articulo caeci fuerunt, et sacras litteras ignorarunt: unus Lutherus lumen aspexit, unus Scripturas recte interpretari potuit. “Joannes Calvinus tametsi conetur utcumque respondere, tamen fatetur, quod res est, Patres a partibus nostris stare, eosque repre­ hendere, quam sequi, stultissime judicavit. Lib. 3. Institut, cap. 3. § 16. ‘Ejusmodi’, inquit, ‘exercitia saepe commemorant vetusti scrip­ tores, cum de poenitentiae fructibus loquuntur: quamquam autem vim poenitentiae minime in illis reponunt, veniam tamen mihi dabunt lectores, si dixero quod sentio. Plus aequo certe insistere in his mihi videntur: ac si quis prudenter expendat, mihi (ut spero) assentietur dupliciter eos modum excessisse.’ Et cap. 4. § 38. ‘Parum’, inquit, ‘me movent, quae in veterum scriptis de Satisfactione passim occurrunt. Video quidem eorum nonnullos, dicam simpliciter omnes fere quorum libri exstant, aut hac in parte lapsos esse, aut nimis aspere et dure loquutos.’ Et lib. 4. cap. 12. § 8. ‘Qua in parte’, inquit, ‘excusari nullo modo potest immodica veterum austeritas, quae et prorsus a Domini praescripto dissidebat, et erat mirum in modum periculosa.’ Haec ille, qui satis aperte arrogantiam suam et superbiam intoleran­ dam prodit; dum ipse unus tot Ecclesiae lumina, quae variis tem­ poribus non solum insigni doctrina, sed etiam probitate incomparabili, pars etiam miraculis, aut martyrio claruerunt, prorsus contemnere et castigare non erubescit. . . DE SATISFACTIONE 189 “Martinus Kemnitius non negat in Patribus inulta de Satisfactione exstare, sed partim aperte reprehendit eorum sententias, partim revo­ cat ad tropicas atque hyperbolicas loquutiones; sic enim loquitur in 2. par. exam. pag. 1082. ‘Veteres, ut ritus illos Satisfactionum hominibus magis commendarent, saepe cohortatorie magis, quam vere, juxta Chrysostomi dictum, de ritibus illis per hyperbolem loquuti sunt, peccata scilicet, et poenas peccatis debitas, purgari, compensari, tegi, judicem placari et reconciliari operibus illis Satisfactionum;’ et paulo infra, ubi citasset Origenem, Cyprianum, Ambrosium. Augusti­ num et Gregorium, ita subjungit: ‘Et Cyprianus in illis hyperbolicis Satisfactionum commendationibus, eo usque progreditur, ut affirmet peccatum non dimitti, nisi absolutis et completis illis canonicis Satisfac­ tionibus; et in sermone de eleemosyna, excidit ipsi hoc inconsiderate dictum: Delicta, quae ante Baptismum contracta fuerunt, Christi san­ guine et Satisfactione purgari; sordes vero postmodum contractas, eleemosynis ablui: et addit, remedia propitiando Deo in lapsibus post Baptismum, haec esse: operationibus justis Deo satisfacere, misericordiae meritis delicta purgare. Haec profecto nimium trans­ cendens veritatem est oratio. Joannes enim illis, qui post Baptismum peccant, dicit: Haec scribo vobis, ut non peccatis; sed si quis pecca­ verit, advocatum habemus apud Patrem Jesum Christum, et ipse est propitiatio pro peccatis nostris; nec pro nostris tantum, sed etiam pro totius mundi.’ Haec ille, “Sed quod attinet ad reprehensionem sanctorum Patrum, qui claris­ sima illa lumina vituperare audet, non illis ignorantiae aut imperitiae, sed sibi superbiae, atque arrogantiae notam inurit. . . Quod autem Kemnitius hyperbolem esse contendit in sententiis Patrum de Satis­ factione, duobus modis refellitur. Primum enim etiamsi concederemus esse hyperbolem in illis testimoniis Patrum, adhuc tamen haberemus argumentum solidissimum contra adversarios. Hyperbolica enim loquutio requirit, ut vere aliquid subsit in re, licet non tam excellenter, quam verba significant: alioqui enim non hyperbole, sed mendacium esset. . . [UndeJ nisi opera laboriosa aliquid, vel potius nisi multum valerent ad poenam peccatorum expiandam et Deum placandum, non hyperbolicae, sed falsae prorsus veterum sententiae dici deberent. . . “Caeterum etiamsi in eorum Patrum testimoniis hyperbole admitti possit, qui in concionibus ad populum de Satisfactione disserebant; tamen nullo modo probabile est, hyperbolice esse loquutos eos qui vel contra haereticos libros de Poenitentia scripserunt, ut Ambrosium, Tertullianum, et alios; vel in epist. decret, ad consulta episcoporum respondebant, ut Innocentium, Leonem, Gelasium; vel in common- 190 DE MATERIA POENITENTIAE tariis, aut aliis ejusmodi libris doctrinam ecclesiasticam simpli­ citer tradebant, ut Hieronymum in comment, prophetarum, Augusti­ num in enchiridio, Gregorium in explicatione libr. Regum, Theodorum in epitome divinorum decretorum, Cassiodorum, Isichium, Isidorum, Bedam, Rabanum, Radulphum, et alios quos capite superiore pro­ tulimus. Porro isti omnes non minus perspicue Satisfactionibus peccata redimi docent, quam Cyprianus, Pacianus, Chrysostomus, et alii, qui in concionibus ad populum de Satisfactione disseruerunt.”" Probatur 3. EX RATIONE. Nequit quidem ex ratione probari necessitas permanentiae poenae temporalis, et satisfactionis a nobis praestandae, post remissam cul­ pam, cum Deus potuerit simul culpam et totam poenam remittere sicut fit in Baptismo et martyrio, obtinendo nempe plenam satisfac­ tionem, quae necessario pro peccato ei debetur, per plenissimam ap­ plicationem satisfactionis Christi, sed potest probari convenientia, et a fortiori possibilitas, tum permanentiae poenae tum satisfactionis pro ea praestandae, et consequenter apodictice refellere praedicatam a Protestantibus utriusque impossibilitatem et indecentiam. Quod qui­ dem apte fit appellando, ad mentem Cone. Trid., tria praecipua capita, ex quibus Novatores sua argumenta vel recriminationes deducunt. PRIMO, EX PARTE IPSIUS DEI, seu divinorum attributorum, nihil obstat permanentiae poenae et peragendae satisfactionis post re­ missam culpam, sed omnia utriusque convenientiam ostendunt. Omnia enim divina attributa, maxime prout referuntur ad culpam hominis ejusque justificationem, ad tria reduci possunt, justitiam nempe, misericordiam et sapientiam. In relicta autem hominis poena et satisfactione post remissam cul­ pam, relucet imprimis justitia divina, tum quia ita Deus res ad aequalitatem reducit, obtinens, eo modo quo fieri potest, restauratio­ nem ordinis per ipsum hominem qui ordinem perturbavit, tum quia ita reddit possibilem quandam justitiam hominis erga Deum, cum satis­ factio quae a Deo exigitur, fit sua vice exigitiva placationis divinae, veluti justitia a justitia generata. Et haec ratio respicit poenam ut vindicativam. Praeterea, relucet ipsa misericordia et bonitas divina, tum quia con­ fert nobis tam grandem dignitatem ut simus et ipsi quasi redemptores cum Christo nostrorum debitorum, necnon inde Dei ipsius creditores, dignius enim est ex jure quam gratuito accipere, sicut dignius est MDc Poenitentia, 1. 4, c. 10, Opera omnia, t. 3, Mediolani, 1859, p. 729-732. DE SATISFACTIONE 191 causare quam pati; tum quia Deus per impositionem poenarum et satisfactionis aufert ab homine occasionem novorum peccatorum et reatum novarum poenarum, eum reddendo cautiorem et vigilantiorem in futurum per timorem et difficultatem operum poenalium et simul eum obligando ad quaerendam medelam contrariarum virtutum vul­ neribus et reliquiis praeteritorum peccatorum. Et hae ratio respicit poenam ut medicinalem. Ad rem Cone. Trid., cap. 8: “Et divinam clementiam decet, ne ita nobis absque ulla satisfactione peccata dimittantur, ut, occasione accepta, peccata leviora putantes, velut iniurii et ‘contumeliosi Spiritui Sancto’ [Hebr 10, 29], in graviora labamur, ‘thesaurizantes nobis iram indie irae’ [Rom 2, 5; lac 5, 3]. Procul dubio enim magnopere a pec­ cato revocant, et quasi freno quodam coercent hae satisfactoriae poe­ nae, cautioresque et vigilantiores in futurum poenitentes efficiunt; medentur quoque peccatorum reliquiis, et vitiosos habitus male vivendo comparatos contrariis virtutum actionibus tollunt” (Denz. 904). Tandem, divina praecipue sapientia relucet in suo altissimo munere in unum reducendi distantia et coniungendi contraria: justitiam nempe et misericordiam; justitiam divinam et justitiam humanam; remis­ sionem culpae et retentionem poenae; satisfactionem culpae per actum contritionis et satisfactionem poenae per opera charitatis; opus Dei justificantis et opus hominis satisfacientis; gratiam operantem in remissionem et gratiam cooperantem in satisfactionem; influxum Capi­ tis et cooperationem membrorum, recapitulatis omnibus in unum fun­ damentum passionis et satisfactionis Christi, in quo primo “Misericor­ dia et veritas obviaverunt sibi, justitia et pax osculatae sunt" (Psal. 84, 11; cf. Augustinum, In Psal. 50, supra cit., p. 177). Et haec ratio respicit poenam ut vindicativam simul et medicinalem. Ad rem S. Thomas, ostendens quomodo sapientia divina per virtu­ tem suae gratiae, quasi per gradus procedit ad perfectum opus expul­ sionis peccati, assumens successive rationem gratiae operantis et cooperantis: “Sicut in secunda parte habitum est (1-2, qu. eix, art. 7 et 8, et quaest. exi, art. 2), ad gratiam pertinet operari in homine, justificando ipsum a peccato, et cooperari homini ad recte operandum. Remissio igitur culpae et reatus poenae aeternae pertinet ad gratiam operantem; sed remissio reatus poenae temporalis pertinet ad gratiam cooperantem, inquantum scilicet homo cum auxilio divinae gratiae patienter poenas tolerando, absolvitur etiam a reatu poenae temporalis. Sicut igitur prius est effectus gratiae operantis quam gratiae cooperan­ tis, ita etiam prius est remissio culpae et poenae aeternae quam plena absolutio a poena temporali; utrumque enim est a gratia, sed primum 192 DE MATERIA POENITENTIAE a gratia sola, secundum ex gratia et libero arbitrio” (5 p., q. 86, a. 4 ad 2). SECUNDO, EX PARTE CHRISTI, seu infinitae efficacitatis satis­ factionis ejus, nihil obstat quominus permaneat poena temporalis a nobis per satisfactionem luenda, quoniam, etsi ea satisfactio sit plus quam sufficiens ad tollendum omnem reatum poenae, non tamen appli­ catur in Poenitentia secundum omnem modum suae sufficientiae, sicut in Baptismo et martyrio; imo ex ipso graduali ac limitato modo quo ' in Poenitentia applicatur mediante cooperatione hominis, peculiariter ostenditur ejus efficacitas, cum ipsa sit fundamentum et causa omnis satisfactionis humanae, quemadmodum infinita potentia Dei per hoc magis ostenditur quod suos effectus attingit gradatim per causas secun­ das, quibus communicat suam efficacitatem. Ex quo evertitur una ex praecipuis objectionibus Novatorum, deducta ex infinita efficacitate passionis Christi; nam nostra satisfactio nec arguit insufficientiam il­ lius, imo vim ejus ostendit, nec proinde derogat Redemptoris digni­ tati, sed eam extollit, sicut perfectio et dignitas capitis extollitur a perfectione membrorum et excellentia ducis a virtute militum. Et haec est ratio illius confidentiae qua Apostolus non cunctatur asserere; “Gaudeo in passionibus pro vobis, et adimpleo ea quae desunt passio­ num Christi in carne mea, pro corpore ejus, quod est ecclesia" (Col. 1, 24). Ad rem S. Thomas, 3 p., q. 86, a. 4, ad 3: “Passio Christi de se sufficiens est ad tollendum omnem reatum poenae temporalis; et secundum modum quo homo participat virtutem passionis Christi, per­ cipit etiam absolutionem a reatu poenae. In baptismo autem homo participat totaliter virtutem passionis Christi, utpote per aquam et spiritum Christi commortuus peccato, et in eo regeneratus ad novam vitam; et ideo in baptismo homo consequitur remissionem reatus totius poenae. In poenitentia vero consequitur virtutem passionis Christi secundum modum propriorum actuum, qui sunt materia poeni­ tentiae, sicut aqua baptismi, ut supra dictum est (quaest. Ixxxiv, art. 1 et 8). Et ideo non statim per primum actum poenitentiae, quo remit­ titur culpa, solvitur reatus totius poenae, sed completis omnibus poeni­ tentiae actibus.” Suppi., q. 18, a. 2: “[Per Poenitentiam] remittitur temporalis poe­ na ... , non tamen tota, sicut in baptismo, sed pars ejus, quia in baptismo regeneratus homo configuratur passioni Christi, totaliter effi­ caciam passionis Christi, quae sufficit ad omnem poenam delendam, in se suscipiens, ut nihil de prioris peccati actualis poena remaneat, quia non debet alicui imputari ad poenam nisi quod ipsemet fecit. In p—- DE SATISFACTIONE 193 baptismo autem homo novam vitam accipiens, fit per gratiam baptismalem novus homo; et ideo nullus reatus poenae in eo remanet pro praecedenti peccato. Sed in poenitentia non mutatur homo in aliam vitam, quia non est regeneratio, sed sanatio quaedam.” C. Gent. 4, 72: “Non omnes effectum remissionis perfecte consequ­ untur, sed unusquisque in tantum consequitur, in quantum Christo pro peccatis patienti conjungitur. Quia igitur conjunctio nostri ad Christum in baptismo non est secundum operationem nostram quasi ab interiori, quia nulla res seipsam generat ut sit, sed a Christo, qui nos regenerat in spem vivam; remissio peccatorum in baptismo fit secundum potestatem ipsius Christi nos sibi conjungentis perfecte et integre, ut non solum impuritas peccati tollatur, sed etiam solvatur penitus omnis poenae reatus, nisi forte per accidens in his qui non consequuntur effectum sacramenti propter hoc quod ficte accedunt. In hac vero spirituali sanatione Christo conjungimur secundum opera­ tionem nostram divina gratia informatam: unde non semper totaliter, nec omnes aequaliter remissionis effectum per hanc conjunctionem consequuntur. Potest enim esse conversio mentis in Deum, et in detestationem peccati tam vehemens, quod perfecte remissionem pec­ cati homo consequitur non solum quantum ad purgationem culpae, sed etiam quantum ad remissionem totius poenae. Hoc autem non semper contingit. Unde quandoque per contritionem amota culpa, et reatu poenae aeternae soluto, ut dictum est, remanet obligatio ad aliquam poenam temporalem, ut justitia Dei salvetur, secundum quam culpa ordinatur per poenam.” Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, n. 72: “Neque vero [nostra satisfactio] . . . perfectissimam et cumulatissimam Christi domini satisfactionem obscurat, sed illud potius contra evenit, ut multo clariorem et illustriorem reddat. Eo enim copiosior Christi gratia videtur esse, quod non solum ea nobiscum communicantur, quae ipse solus, sed illa etiam, quae, tamquam caput in membra, suis sanctis et justis hominibus promeruit ac persolvit. Qua ratione fieri perspicuum est. ut justae et honestae piorum actiones tantum ponderis et dignitatis habeant. Christus enim dominus, tamquam caput in membra et vitis in palmites, gratiam suam in eos, qui sibi per caritatem conjuncti sunt, continenter diffundit.” TERTIO, EX PARTE HOMINIS JAM JUSTIFICATI per remis­ sionem reatus culpae et poenae aeternae, non repugnat permanentia reatus poenae temporalis, nec nostra satisfactio. Et primo quod non repugnet nos vere satisfacere pro poena peccati, si haec permaneat, deducitur ex ipsa ratione satisfactionis, seu compensationis pro debito, 194 DE MATERIA POENITENTIAE collata cum indole et dignitate humanae operationis vivificatae per gratiam sanctificantem et fundatae in merito et satisfactione Christi. Tali enim operationi nihil deest quominus dicatur aliqualis et vera compensatio pro debito poenae peccati; est enim aliquid poenosum, assumptum ex intentione extinguendi debitum erga Deum et corri­ gendi ipsam radicem unde profluit peccatum et poena; est aliquid dignificatum in oculis divinae justitiae et misericordiae ab ipso statu gratiae et amicitiae. Idipsum confirmatur a paritate tum cum actu contritionis qui est vera satisfactio pro ipsa culpa, facilius est enim satisfacere pro poena quam pro culpa, tum cum merito, facilius enim est satisfacere seu auferre aliquod impedimentum vitae aeternae, quam ipsam vitam aeternam mereri, quamvis generice loquendo facilius sit mereri quam satisfacere. Quod autem non repugnet ipsa permanentia poenae post remissionem culpae, probatur ex eo quod reatus poenae est distinctus et separabilis a reatu culpae, cum Deus non teneatur remittere simpliciter et totaliter poenam peccati si culpam dimittit; imo in sententia S. Thomae, Deus id non potest de potentia ordinata, nisi obtenta satisfactione, eo quod, 1 etiam remissa culpa, remaneat a parte rei quaedam deordinatio, fun­ data in conversione ad creaturam, quae est regulanda per voluntariam satisfactionem, vel per impositam satispassionem, vel per coactam passionem. Summis labiis retulimus duas theologorum responsiones objectioni Novatorum quae difficultate non caret quaeque est paulo fusius discu­ tienda. Objectio ipsa sic perstringi et urgeri potest: Quamdiu manet poena ab homine luenda ob peccatum, hoc nequit dici vere remitti, vel saltem non totaliter, vel saltem non eo absoluto modo quo remissio promittitur in Scriptura, juxta Ezech. 18, 21 sq.: “Si impius egerit poenitentiam . . . omnium iniquitatum ejus, quas operatus est, non recordabor”; 33, 12: “Impietas impii non nocebit ei, in quacumque die conversus fuerit ab impietate sua”; Rom. 8, 1 : “Nihil ergo nunc damnationis est iis qui sunt in Christo Jesu”. Huic objectioni sufficienter respondetur ipsam restitutionem amici­ tiae Dei per remissionem culpae, vere, totaliter et absolute evacuare debitum peccati, quia quidquid manet pro poena solvendum, fuit qui­ dem inductum per culpam, sed non amplius solvitur ratione culpae, sed alio titulo, seu ex exigentia restituendi ordinem justitiae, quae est compossibilis cum statu amicitiae. Ad rem Palmieri: “Sane obligatio subeundae poenae id postulat, ut culpa praecesserit, nimirum hoc facto posito, ratio exsistit sufficiens cur aliqua poena ab eo, qui offendit, exigatur. Iam vero obligatio alicuius poenae temporalis non DE SATISFACTIONE 195 repugnat cum statu amicitiae. Liquet id primum ex communi conceptu amicitiae inter homines; potest enim offensus restituere amicitiam, quin renuntiet iuri, quod habet ad compensationem damni vel iniuriae illatae. Ratio autem est, quia cum statu amicitiae multoque minus cum eo amicitiae statu, quae est inter inaequales, non pugnat obligatio iustitiae erga amicum: unde nec pugnat cum eo statu ius in amico exigendi quod alter debet; sicut vero exigere potest debitum ex re accepta, h.e. restitutionem, ita exigere potest debitum ex iniuria illata, sive satisfactionem. Quod si offensus restituens amicitiam non sit solum amicus, sed superior et princeps, poterit exigere satisfactionem positam in poena jerenda, quam ipse constituit in vindictam iniuriae. Atqui vera remissio culpae tunc habetur cum amicitia restituitur, ergo potest remitti culpa, quin tota poena remittatur. Probatur haec minor: cum enim Deus amicitiam restituit, desinit esse homo obiectum odii abominationis, cessat perseverantia moralis culpae propter quam odio habebatur ut inimicus, et idcirco desinit reatus culpae et culpa ita deletur ut non amplius redire possit; atqui haec est vera remissio culpae: ergo.”15 CETERUM OBJECTIO NOVATORUM MODO MAGIS SCIENTIFICO AB IPSIS THEOLOGIS SUSCIPITUR ET SUB DUPLICI EJUS DIFFICULTATE SOLVENDA PROPONITUR, scilicet: primo, quo pacto, remissa culpa, possit adhuc relinqui aliquis verus reatus, quantumvis restrictus ad poenam temporalem, cum omnis reatus fundetur in culpa; secundo, undenam proveniat illa poena tem­ poralis, nam peccato mortali non debetur poena temporalis sed aeterna, qua proinde dimissa, nihil est quod possit remanere, nisi gratis fingatur additio novae poenae temporalis pro casu quo poena aeterna dimittatur. In hac duplici difficultate solvenda insudant doctores in hoc loco vel in tractatibus de Peccatis, de Justificatione et de Incarnatione. Omnes autem eorum solutiones ad duas praecipuas reduci possunt: alteram quae ponit fundamentum permanentiae reatus poenae tem­ poralis in sola voluntate Dei, vel si placet in jure quod Deus acquisivit post commissum ab homine peccatum cuique non necessario debet totaliter renuntiare, etiam si vult dimittere culpam; alteram quae ponit illius fundamentum in ipsa natura rei, vel si placet in ipsa deordinatione quae per se potest manere in homine, etiam post remissam culpam et poenam aeternam. PRIMA SENTENTIA, quae est Scoti,10 Suaresii,11 Lugonis™ et ex “De Poenitentia, thesis 36, n. 2, Romae, 1879, p. 407 sq. 'Opus Oxon., In 4 Sent., dist. 14, q. 1, n. 9 sqq.; q. 4, n. 10; dist. 21, q. 1, n. 6. "De Poenit., disp. 10, sect. 3, n. 10-16. "De Poenit., disp. 7, sect. 5, n. 49 sq.; disp. 8, sect. 2, n. 52; disp. 24, sect. 1, n. 2-6. 196 DE MATERIA POENITENTIAE parte Salmanticensium,™ docet quod, ob commissum peccatum, Deus acquisivit duplex jus, jus nempe retinendi inimicitiam erga hominem, ratione offensae quae est in peccato, et jus puniendi peccatorem, ratione inordinationis quae est in peccato, seu exigendi ut per com­ pensationem poenae restituatur ordo destructus; et similiter homo duplicem correspondentem reatum incurrit, sustinendi nempe tum inimicitiam tum punitionem Dei. Jamvero Deus remittendo peccatum potest alterum reatum non simpliciter remittere, sed tantum quoad ejus aeternitatem, ita ut urgeat poenam temporalem. Inde ab his doctoribus solvitur difficultas, dicendo quod, remisso reatu culpae et poenae aeternae, remanet vere reatus poenae tempora­ lis, quia hic pendet ab illo non in esse sed tantum in fieri, sicut filius manet mortuo patre et aedificium subsistit mortuo artifice. Hic autem reatus non consistit in aliquo reatu praesentis demeriti, seu in aliqua entitate intrinseca homini qui jam est justificatus, sed in aliquo actuali reatu justitiae, seu in actuali denominatione proveniente in hominem ex justitia divina vel ex jure quod Deus acquisivit, ob praeteritum hominis peccatum et demeritum, deputandi eum ad poenam tempo­ ralem quodque ex voluntate Dei pergit urgere.20 Ad alteram vero difficultatem respondent communiter Deum com­ mutare poenam aeternam in temporalem, seu urgere poenam tempo­ ralem loco aeternae; nec inde sequitur poenam aeternam non dimitti, vel non gratuito dimitti, vel aliam poenam addi quae prius non debe­ batur, sed eadem poena, prius debita, remittitur partialiter seu tantum quoad rationem aeternitatis. Suarez autem, ut expellat omnem con­ ceptum proprie dictae commutationis poenae, eam commutationem explicat per quandam conditionalem substitutionem unius poenae alteri, a Deo ab aeterno statutam. Deus nempe ab aeterno unumquodque peccatum mortale taxavit duplici poena, altera aeterna et altera tem­ porali, quarum una vel altera applicari debet juxta casum, ita nempe quod si peccatum non remittitur, puniatur poena aeterna, si vero dimittitur, puniatur poena temporali diversimode determinata pro uno” In tractatu Dc vitiis et peccatis, disp. 17, dub. 1, n. 15, quatenus asserunt hanc sen­ tentiam sufficere ad explicandum reatum poenae, quamvis de facto addant etiam aliam solutionem, juxta secundam sententiam mox referendam: “Satis est ad hoc ut reatus justitiae respectu poenae temporalis permaneat, quod reatus demeriti praecesserit in eo qui reus dicitur, quamvis non existât de facto: quia ob demeritum praecedens habet divina justitia sufficiens jus, ut obliget ad talem poenam, quamdiu ea non est totaliter soluta aut condonata. Ex quo enim homo mortaliter peccavit, acquisivit jus divina justitia ad illum aeternaliter puniendum: et quamvis, in justificatione remittat ei totam culpam, non tamen totam poenam; sed commutat aeternam in temporalem: ccdensque juri suo quantum ad illam, conservat jus et vim obligandi ad istam: a quo quidem jure homo denominatur reus et obligatus ad praedictam poenam; quousque ponatur integra satis­ factio, vel totalis remissio” (Curs. Theol., t. 8, Parisiis, 1877, p. 354). * Cf. Salmanticenses, nuper citatos. DE SATISFACTIONE 197 quoque peccato juxta beneplacitum divinae voluntatis. Ceterum, dici etiam posset, ad mentem saltem Salmanticensium, quod unicuique pec­ cato corresponde! duplex poena, altera aeterna pro aversione a Deo, et altera temporalis pro conversione ad creaturam, et quod remissa poena aeterna, adhuc manet jus divinum, et consequens obligatio seu reatus in creatura, ut applicetur poena temporalis. SECUNDA SENTENTIA, quae est 5. Thomae et thomistarum, nominatim Cajetani (In 3 p., q. 86, a. 4; Opusc., t. 1, tract. 4, q. 4), Solo (In 4 Sent., dist. 15, q. 1, a. 4), Gonet (De Poenit., disp. 3, a. 5, n. 68 sq.), Salmanticensium (De vitiis et peccatis, disp. 17, dub. 1, n. 14-20; De Poenitentia, disp. 10, dub. 1, n. 7-10),21 docet quod praeter praedictam extrinsecam rationem reatus justitiae, fundatam in jure divino urgendi poenam peccati, adest a parte rei, vel si placet in ipso homine justificato, aliquis intrinsecus reatus demeriti, qui sit ratio et fundamentum illius reatus justitiae, quia “remanet illud quod est materiale [in peccato], scilicet inordinata conversio ad bonum creatum, pro qua debetur reatus poenae temporalis” (3 p., q. 86, a. 4, ad 4). Ex hoc scilicet quod homo mortaliter peccavit, incurrit duplicem reatum poenae, alterum poenae aeternae pro aversione a Deo. alterum poenae temporalis pro conversione ad creaturam, qui quidem con­ venit etiam peccato veniali in quo habetur sola conversio sine aver­ sione." Cum igitur homo manet in peccato et damnatur, punitur poena aeterna, a qua temporalis poena tunc non distinguitur nec separatur, sicut non distinguitur nec separatur conversio ad creaturam ab aversione a Deo; cum vero homo justificatur, necessario aufertur aversio a Deo et consequenter poena aeterna illi correspondons, sed non necessario aufertur conversio ad creaturam, et ideo non necessario aufertur poena temporalis illi correspondons, quaeque est communis peccato mortali et peccato veniali. Quod autem non necessario auferatur conversio ad creaturam patet, quia haec consistit in eo quod homo “voluntati suae plus induisit quam debuit” et ideo ut ipsa auferatur oportet quod homo “contra volun­ tatem suam aliquid patiatur” (3 p., q. 86, a. 4) et quod “quantum voluntati suae oboedivit praeter legem Dei, tantum etiam in contrarium recompenset” (In 2 Sent., dist. 42); quod quidem non necessario fit in hoc quod quis justificatur, puta per actum contritionis justificantis. nHis videtur consentire inter modernos Galticr, De Paenitentia, thes. 40, n. 539-543. aSalmanticenses plenius et subtilius distinguunt: reatum culpae pro offensa, reatum poenae damni pro aversione a Deo, reatum poenae sensus aeternae pro conversione ad creaturam prout est aversio a Deo, reatum poenae sensus temporalis pro conversione ad aeaturam formalitcr ut est conversio ad creaturam. Cf. supra, art. 46, p. 13 sq., et hic infra, p. 207 sq. —Ά 198 DE MATERIA POENITENTIAE Hoc docet explicite S. Thomas, et quidem in pluribus locis ubi directe quaerit an, remissa culpa, adhuc remaneat poena temporalis, scilicet: 3 p., q. 86, a. 4: “Sicut in secunda parte habitum est (1-2, quaest. Ixxxvii, art. 4) in peccato mortali sunt duo, scilicet aversio ab in­ commutabili bono, et conversio ad commutabile bonum inordinata. Ex parte ergo aversionis ab incommutabili bono consequitur peccatum mortale reatus poenae aeternae, ut qui contra aeternum bonum pec­ cavit, in aeternum puniatur; ex parte etiam conversionis ad bonum commutabile, inquantum est inordinata, consequitur peccatum mortale reatus alicujus poenae, quia inordinatio culpae non reducitur ad ordinem justitiae nisi per poenam: justum est enim ut qui voluntati suae plus induisit quam debuit, contra voluntatem suam aliquid pati­ atur: sic enim erit aequalitas. Unde Apoc. xviii, 7 dicitur: ‘Quantum glorificavit se et in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum’. Quia tamen conversio ad bonum commutabile est finita, non habet ex hac parte peccatum, quod debeatur ei poena aeterna. Unde si sit inordinata conversio ad bonum commutabile sine aversione a Deo, sicut est in peccatis venialibus, non debetur peccato poena aeterna, sed temporalis. Quando igitur per gratiam remittitur culpa, tollitur aversio animae a Deo, inquantum per gratiam anima Deo conjungitur. Unde et per consequens simul tollitur reatus poenae aeternae; potest tamen remanere reatus alicujus poenae temporalis.” | Ibid., ad 1: “Culpa mortalis utrumque habet, et aversionem a Deo, et conversionem ad bonum creatum. Sed, sicut in secunda parte habi­ tum est (1-2, quaest. Ixxi, art. 6), aversio a Deo est ibi sicut formale; ; conversio autem ad bonum creatum, est ibi sicut materiale. Remoto autem formali cujuscumque rei, tollitur species; sicut remoto rationali, tollitur species humana. Et ideo ex hoc ipso dicitur culpa mortalis remitti, quod per gratiam tollitur aversio mentis a Deo simul cum reatu poenae aeternae; remanet tamen illud quod est materiale, scili­ cet inordinata conversio ad bonum creatum, pro qua debetur reatus poenae temporalis.” 1-2, q. 87, a. 6: “In peccato duo possunt considerari, scilicet actus culpae, et macula sequens. Planum est autem quod cessante actu pec­ cati, remanet reatus in omnibus peccatis actualibus. Actus enim pec­ cati facit hominem reum poenae, inquantum transgreditur ordinem divinae justitiae, ad quem non redit nisi per quamdam recompensa­ tionem poenae, quae ad aequalitatem justitiae reducit, ut scilicet qui plus voluntati suae induisit quam debuit, contra mandatum Dei agens, secundum ordinem divinae justitiae, aliquid contra illud quod vellet, DE SATISFACTIONE 199 spontaneus vei invitus patiatur. Quod etiam in injuriis hominibus factis observatur, ut per recompensationem poenae reintegretur aequalitas justitiae. Unde patet quod cessante actu peccati vel injuriae illatae, adhuc remanet debitum poenae. “Sed si loquamur de ablatione peccati quantum ad maculam, sic manifestum est quod macula peccati ab anima auferri non potest, nisi per hoc quod anima Deo conjungitur; per cujus distantiam detrimen­ tum proprii nitoris incurrebat, quod est macula, ut supra dictum est (quaest. Ixxxvi, art. 1). Conjungitur autem Deo homo per voluntatem. Unde macula peccati ab homine tolli non potest, nisi voluntas hominis ordinem divinae justitiae acceptet, ut scilicet vel ipse sibi poenam spontaneus assumat in recompensationem culpae praeteritae, vel etiam a Deo illatam patienter sustineat; utroque enim modo poena rationem satisfactionis habet. Poena autem satisfactoria diminuit aliquid de ratione poenae. Est enim de ratione poenae quod sit contra volun­ tatem. Poena autem satisfactoria, etsi secundum absolutam considera­ tionem sit contra voluntatem, non tamen ut nunc; et per hoc est voluntaria; unde simpliciter est voluntaria, secundum quid autem in­ voluntaria, sicut patet ex his quae supra de voluntario et involuntario dicta sunt (quaest. vi, art. 6). Dicendum est ergo quod remota macula culpae, potest quidem remanere reatus, non poenae simpliciter, sed satisfactoriae.” Ibid., ad 3: “Remota macula sanatum est vulnus peccati quantum ad voluntatem. Requiritur autem adhuc poena ad sanationem aliarum virium animae, quae per peccatum praecedens deordinatae fuerunt, ut scilicet per contraria curentur. Requiritur etiam ad restituendum ae­ qualitatem justitiae et ad removendum scandalum aliorum, ut aedifi­ centur in poena qui sunt scandalizati culpa, ut patet ex exemplo de David inducto (in arg. Sed- cont.j.” In 2 S&nt., dist. 42, q. 1, a. 2, ad 5: “Reatus dicitur secundum quod aliquis est reus poenae; et ideo proprie reatus nihil est aliud quam obligatio ad poenam; et quia haec obligatio quodammodo est media inter culpam et poenam, ex eo quod propter culpam aliquis ad poenam obligatur, ideo nomen medii transumitur ad extrema, ut interdum ipsa culpa, vel etiam poena, reatus dicatur, ut in Littera dicitur. Cum autem poena sit medicina quaedam, ut Philosophus, in II Ethic., cap. iii, dicit, et medicina non detur nisi contra defectum aliquem, oportet quod ad poenam aliquis pro aliquo defectu obligetur: non quod ille defectus semper sanetur per poenam in eo in quo est, ut patet in damnatis, et in fure qui suspenditur, sed poena récompensât dejectum in statu universi, vel etiam reipublicae, propter ordinem justitiae quae in poena apparet. Non autem defectus quilibet ad poenam obligat; 200 DE MATERIA POENITENTIAE sunt enim defectus quidam involuntarii magis misericordiam quam iram provocantes, sed illi solum defectus qui ex actibus voluntatis relinquuntur poenam merentur in eo qui voluntarie in defectum inducitur; unde cum transeunte actu remaneat dejectus, oportet quod etiam reatus remaneat post actum.” Ibid, ad 5: “In peccante sunt suo defectus: unus qui est in ipso actu peccati, secundum quod aliquis limites legis divinae et rationis rectae transgreditur; alius est in ipso peccante, id est privatio virtutis ex priori defectu actus inducta. Quamvis autem cum aliquis gratiam recuperat, secundus defectus tollatur, non tamen ex toto primus subla­ tus est: quia oportet ut quantum voluntati suae obedivit praeter legem Dei, tantum etiam in contrarium recompenset, ut sic justitiae servetur aequalitas; et ideo post gratiam recuperatam injungitur satisfactio, et est adhuc homo reus temporalis poenae.” In 4 Sent., dist. 14, q. 2, a. 1, q. 2: “Secundum Philosophum in V Ethic., cap. iv, et lib. VII, cap. x, tam justitia quam amicitia in aequalitate quadam consistit. Qui ergo aliquem offendit, contra aequali­ tatem amicitiae peccat, inquantum affectum debitum non impendit; et contra aequalitatem justitiae, inquantum rem debitam subtrahit. Et sicut haec duo in offensa quandoque dividuntur, ita etiam in recom­ pensatione separantur; sicut quando poena per violentiam offendenti infertur, fit recompensatio quantum ad justitiam, sed non quantum ad amicitiam. Similiter quando offendens offensum verbis placat, non­ dum re subtracta restituta, fit recompensatio amicitiae, sed non justi­ tiae. Peccator ergo per effectum peccati amicitiam Dei violavit, et per inobedientiam divinae legis honorem debitum Deo subtraxit; et ex primo amittit gratiam et incurrit offensam; ex secundo meretur poenam, ut ab eo qui per inobedientiam subtraxit, subtrahatur per poenam; et hoc poenae meritum reatus dicitur; et ideo per poeniten­ tiam, qua homo se Deo supponit, peccata praeterita detestando cum emendationis proposito, remittitur quidem peccatum quantum ad of­ fensam, sed non oportet quod remittatur quantum ad totum reatum nisi poena jam soluta; et sic per poenitentiam non simul cum culpae dimissione totus etiam reatus dimittitur.” De Malo, q. 7, a. 10, ad ultimum: “Poena sensus quae infertur in inferno pro peccato mortali et veniali, non distant in infinitum, cum ambae sint finitae, et correspondeant conversioni ad bonum commuta­ bile, quae etiam in peccato mortali est finita; quamvis forte remorsus conscientiae, qui dicitur vermis, incomparabiliter sit major in uno quam in alio; distantia autem infinita peccati mortalis a veniali est ex aversione a Deo, quae tantum est in mortali, ex qua perpetuo pri- DE SATISFACTIONE 201 vatur divina visione; non autem per peccatum veniale, nisi per acci­ dens, ut dictum est. Nec tamen sequitur quod ex multiplicatione veni­ alium fiat poena secundum intensionem aequalis poenae peccati mor­ talis, sed secundum extensionem, quia pluribus modis punietur”. C. Geni., 3, 141: “Ad perfectam Dei bonitatem pertinet quod nihil inordinatum in rebus relinquat; unde in rebus naturalibus videmus contingere quod omne malum sub ordine alicujus boni concluditur; sicut corruptio aëris est ignis generatio, et occisio ovis est pastus lupi. Quum igitur actus humani divinae providentiae subdantur, sicut et res naturales, oportet malum quod accidit in humanis actibus sub ordine alicujus boni concludi. Hoc autem convenientissime fit per hoc quod peccata puniuntur; sic enim sub ordine justitiae quae ad aequalitatem reducit, comprehenduntur ea quae debitam quantitatem excedunt. Ex­ cedit autem homo debitum suae quantitatis gradum, dum voluntatem suam divinae voluntati praefert, satisfaciendo ei contra ordinem Dei; quae quidem inaequalitas tollitur, dum contra voluntatem suam homo aliquid pati cogitur secundum ordinationem. Oportet igitur quod pec­ cata humana puniantur divinitus, et eadem ratione bona facta remunerationem accipiant.” C. Gent., 3, 145: “Poenae inferuntur a Deo, non propter se, quasi Deus in ipsis delectetur, sed propter aliud, scilicet propter ordinem imponendum creaturis, in quo bonum universi consistit. Exigit autem hoc ordo rerum ut proportionaliter omnia divinitus dispensentur; propter quod dicitur (Sap. XI, 21) quod Deus ‘omnia’ facit ‘in pon­ dere, numero et mensura’. Sicut autem praemia proportionaliter respon­ dent actibus virtuosis, ita poena peccatis”. C. Gent., 3, 159: “Postquam homo per gratiam remissionem peccati consecutus est, et ad statum gratiae reductus, remanet obligatus ex Dei justitia ad aliquam poenam pro peccato commisso. Quam quidem poenam si propria voluntate a se exegerit, per hoc Deo satisfacere dicitur, in quantum cum labore et poena ordinem divinitus institutum exsequitur, pro peccato se puniendo, quem peccando transgressus fuerat, propriam voluntatem sequendo. Si autem a se hanc poenam non exigat, quum ea quae divinae providentiae subjacent inordinata remanere non possint, haec poena infligetur a Deo; nec talis poena satisfactoria dicetur, quum non fuerit ex electione patientis, sed dicetur purgatoria, quia alio puniente quasi purgabitur, dum quidquid inordi­ natum fuit in eo ad debitum ordinem reducetur. Hinc est quod Apos­ tolus dicit (I. Corinth. XI, 31): ‘Si nosmetipsos dijudicaremus, non utique judicaremur. Dum judicamur autem, a Domino corripimur, ut non cum hoc mundo damnemur’. 202 DE MATERIA POENITENTIAE “Considerandum tamen quod, quum mens a peccato avertitur, tam vehemens potest esse peccati displicentia et inhaesio mentis ad Deum quod non remanebit obligatio ad aliquam poenam. Nam, ut ex prae­ dictis colligi potest, poena quam quis patitur post peccati remissionem ad hoc necessaria est ut mens firmius bono inhaereat, homine per poenas castigato, poenae enim medicinae quaedam sunt, et ut etiam ordo justitiae servetur, dum qui peccavit sustinet poenam. Dilectio autem ad Deum sufficit mentem hominis firmare in bono, praecipue si vehemens fuerit; displicentia autem culpae praeteritae, quum fuerit intensa, magnum affert dolorem. Unde per vehementiam dilectionis Dei et odii peccati praeteriti excluditur necessitas satisfactoriae vel purgatoriae poenae; et si non sit tanta vehementia quod totaliter poenam excludat, tamen, quanto vehementior fuerit, tanto minus de poena sufficiet.” EX HAC AUTEM DOCTRINA S. THOMAE QUIDAM DIFFI­ CULTATEM AUT ADMIRATIONEM PATIUNTUR, praesertim ob assertum illud, in quo cardo solutionis consistit: “[Remota aver­ sione a Deo per justificationem] REMANET INORDINATA CON­ VERSIO AD BONUM CREATUM” (3 p., q. 86, a. 4, ad 1). Nam non videtur quid in homine inordinatum remaneat post justificationem, quod possit fundare reatum poenae; tollitur enim tum aversio a Deo, tum macula peccati, tum ipsa conversio ad creaturam, quae, quomodo­ cumque habitualiter vel actualiter intelligatur, est incompossibilis cum conversione ad Deum; ipsa quoque vitia seu malae dispositiones ad similes actus nec semper generantur a peccatis, nec semper manent post justificationem, imo quandoque auferuntur ante justificationem vel per cessationem a peccato vel per repetitionem actuum contrariorum. Hinc Gonet ait: “In hac ratione D. Thomae difficile est explicare, quid intelligat nomine inordinatae conversionis. . . Respondeo cum Cajetano. . . T). Thomam per inordinatam conversionem intelligere in­ ordinationem relictam ex conversione ad creaturam”.23 Salmanticenses ipsi aiunt: “Quid sit autem conversio inordinata manens post justificationem, difficile est explicare. . . Quod ait Cajetanus, videlicet manere inordinationem conversionis, quamvis non maneat ipsa conversio, non minorem ingerit difficultatem. . . Haec diffi­ cilem reddunt. . . Cajetani expositionem, compelluntque aliam inqui­ rere: quae licet non omnino a difficultatibus immunis, erit tamen con­ formis menti D. Thomae et veritati. . . [Dicimus ergo] S. Doctorem nomine ‘conversionis’ manentis post sublatam aversionem culpae mor=* De Poenit., disp. 3, a. 5, n. 68 sq., Clypcus, v. 6, Parisiis, 1876, p. 5S1. DE SATISFACTIONE 203 talis non intelligere aliquid sive positivum, sive privativum, quod tunc physice permaneat; sed peccatum actuale praeteritum non retracta­ tum quantum ad conversionem ad bonum commutabile cum praecisione sumptum, adeoque permanens moraliter quoad talem conversionem. Haec autem ratio sic moraliter permanens, sufficit ad fundandum reatum demeriti respectu poenae temporalis, et ad tribuendam hanc denominationem. . . Neque obest, quod praedicta conversio non existât physice, sed tantum moraliter, quia ad tribuendam denominationem moralem, uti est haec de qua loquimur, sufficit ex parte formae talis modus existendi.”21 Suarez triplicem difficultatem accumulat, quam dirigit praecipue contra Cajetanum, indulgens S. Thomae quod “aliquantulum obscu­ rius loquatur”: “In hoc vero modo explicandi tria dici videntur, mihi creditu difficilia. Primum est, reatum poenae temporalis, qui manet remissa culpa, esse ratione solius conversionis, et non ratione aver­ sionis. . . Illud autem alienum videtur a modo loquendi Sanctorum et Conciliorum. . . Secundo sentiunt dicti auctores [i.e. Cajetanus et Soto] temporalem poenam, quae remanet remissa culpa, esse ean­ dem omnino quae antea debebatur, ablata aeternitate. Hoc autem non videtur verum, quia altera est poena inferni, altera purgatorii, per se loquendo. . . Tertio indicant auctores dicti, praesertim Cajetanus, poenam per se aeternam prorsus tolli, quia inordinatio aversionis omnino tollitur; inordinationem autem conversionis non omnino tolli, et ideo manere alteram poenam. . . Sed interrogo quid intelligant per inordinationem conversionis. . . [Exposita supra dicta sua sententia, addit:] “Non existimo tamen D. Thornam illi esse contrarium; voluit enim propriam totius rei rationem reddere, et ideo aliquantulum obscurius locutus est. Ejus tamen intelligentia ab eodem petenda est in 4, dist. 14, q. 2, art. 1, quaestiunc. 2 [supra cit.]. . . Dicit D. Thomas, aver­ sionem (id est inimicitiam) omnino tolli, manere autem inordinatio­ nem conversionis, non secundum affectum, nec quia macula moralis aliquo modo maneat, sed secundum effectum, et quia in se ipsa semper manet quaedam inaequalitas, quamdiu satisfactum non est injuriae factae. Ut enim dixit Aristoteles, culpa per poenam reducitur ad ordi­ nem justitiae; et ideo semper manet inordinatio, aut inaequalitas quaedam, quandiu non fit plena satisfactio vel punitio. Quam explica­ tionem etiam attigit et indicavit Soto. Et ita facile consonant omnia”.·5 “De vitiis ct peccatis, disp. 17, dub. 1, n. 16. 17. 19, Curs. Thcol., t. 8, Parisiis, 1877, p. 356 sq. aDe Poenit., disp. 10, sect. 3, n. 11 16, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 188-191. —* 204 DE MATERIA POENITENTIAE Galtier similiter tres detegit difficultates, quibus satisfacere conatur: “Solutionem ultimam dat S. Thomas. . . Placet sane haec explicatio. Attamen fatente ipso Gonet (disp. 3, a. 5, n. 68), noti paucas patitur difficultates, quia — a) non videtur quomodo inordinatio conversionis sufficienter distinguatur ab aversione ut fundet reatum distinctum; — b) quomodo possit illa inordinatio manere post deletam culpam; — c) quomodo possit manere, apud eum qui ex integro justificatus sit. ‘reatus poenae’. Solutio non datur clara et completa ab omnibus. Sed stando eis quae habet S. Thomas hoc loco, in corpore, et alibi, de malitia et specificatione peccatorum, haec dici possunt. . .” Secundam autem ac praecipuam difficultatem sic solvit, juxta ultima verba Suaresii: “Potest dici [illa inordinatio conversionis] remanere effectu [non affectu], quatenus ordo objective laesus non resarcitus est.”25 Lugo autem rationem illam S. Thomae nequidem considerare digna­ tur, sed de ea transeunter haec tantum notat: ‘Omitto rationem con­ gruentiae, quam affert S. Thomas, hac q. Ixxxvi, art. 4, quam explicare conatur Suarez disp. I, sect, iii, n. 16. Sed difficilis est, et eam impugnat Vazq. infra q. xciv, art. 1, dub. ii.”27 Solutio quae affertur a Cajetano, Gonet, Salmanticensibus, Galtier et ipso Suaresio (ad finem citati textus), vera est, et una est, et eadem est quam proposuit et quidem formalius et completius ipse S. Thomas. Frustra autem citati auctores inter se decertant et ineptius difficulta­ tem vel obscuritatem refundunt in ipsam litteram S. Thomae. Doctrina S. Doctoris in textibus nuper citatis ad hoc reducitur: Praeter reatum culpae, peccatum mortale inducit duplicem reatum poenae, alterum poenae aeternae qui debetur pro aversione a Deo, alterum poenae temporalis qui debetur pro conversione ad creaturam. Remissa culpa, remittitur primus reatus, quia tollitur aversio a Deo. manet vero alter reatus, quia “remanet inordinata conversio ad bonum creatum” (3 p., q. 86, a. 4, ad 1), “manet defectus” (In 2 Sent, supra cit.), quem oportet compensare per poenam, et aliquid superest agendum “ad restituendam aequalitatem justitiae” (1-2, q. 87, a. 6, ad 3). Quomodo et ubinam haec maneant? Respondet S. Doctor quod ille defectus manet in universo (“Poena récompensât defectum in statu universi”, In 2 Sent.), nec in uni­ verso abstrahendo ab homine qui peccavit, sed in ipso homine qui prius peccavit et nunc est justificatus (“In peccante sunt duo defectus”, ibid.); non tamen in ipso peccante abstrahendo ab actu peccati, prout participat aliquem defectum ab eo resultantem, uti 2< Dc Poenitentia, thes. 40, n. S40. 542, Parisiis, 1931, p. 414 sq. 71 De Poenitentia, disp. 8, sect. 2, n. 46, Disp. Schol., t. 4, Parisiis, 1892, p. 571. DE SATISFACTIONE 205 privationem virtutis, sed formaliter prout ad eum pertinet actus peccati (“In peccante sunt duo defectus, unus qui est in ipso actu peccati . . . alius est in ipso peccante. . . Quamvis autem cum aliquis gratiam recuperat, secundus defectus tollatur, non tamen ex toto primus sublatus est”); nec in ipso peccante eo tantum sensu quod actus peccati olim ad eum pertinuit, sed etiam quia nunc, post justifi­ cationem, adhuc ad eum pertinet, et ideo moraliter in ipso permanet (ibid., ad 2: “Non solum quia verum est dicere aliquem actum pec­ cati quandoque egisse, ad poenam obligatur, quia sic quandocumque verum esset dicere eum hoc fecisse, esset poenae obnoxius: sed quia defectus manet in ipso adhuc propter actum quem prius fecit”). Unde, juxta S. Thomam, ipse quidem actus conversionis ad creatu­ ram, quem commisit homo qui nunc est justificatus, non amplius est, sed ipsa deordinatio in qua ille actus consistit, adhuc manet, ut bene aiunt Cajetanus et Gonet, quia nondum est ablata, cum non auferatur nisi per positivum actum contrarium, quo homo separetur et adversetur creaturae per voluntariam poenae assumptionem, ut non semel repetit S. Thomas. Ea autem deordinatio remanet non in affectu aut secun­ dum maculam, sed in effectu et quatenus a parte rei manet inaequalitas inducta per conversionem ad creaturam, ut bene dicunt Suarez et Galtier. Et ita ipsum peccatum conversionis ad creaturam manet mo­ raliter, formaliter inquantum fuit conversio, etsi transeat formaliter inquantum fuit aversio a Deo, quia hoc quidem modo retractatur per justificationem, non vero necessario priori modo, et ita valet fundare reatum poenae in ipso homine justificato et hoc sensu dici potest mora­ liter remanere in ipso homine, ut bene explicant Salmanticenses. Praeterea, S. Thomas valde signanter duo addit quae praefati doctores non videntur perspexisse et ex quibus complete evacuatur objectio Protestantium. Imprimis enim in 3 p., q. 86, a. 4, ad 1, docet quod illa conversio ad creaturam, prout adhuc permanet, est quid materiale tan­ tum et nihil amplius habet de ratione culpae, quia culpa mortalis consistit formaliter in aversione a Deo et materialiter in conversione ad creaturam, “remoto autem formali cujuscumque rei, tollitur spe­ cies”; unde simpliciter verum est peccatum mortale esse remissum, quamvis maneat materiale illius et reatus poenae in eo fundatus, quia nihil manet de peccato, soluta ejus specie et ratione formali; et ideo falsa est objectio Protestantium, quod nempe dimissio peccati et retentio poenae temporalis pugnent in terminis, vel quod peccatum nequeat saltem dici complete et simpliciter remissum, si manet reatus illius poenae. Secundo, in 1-2, q. 87, a. 6, corp, et ad 1, S. Doctor, complens hanc doctrinam praefati loci 3ae partis, ait quod ille ipse reatus poenae 206 DE MATERIA POENITENTIAE temporalis, non solum se habet veluti materialiter, sed nec est reatui poenae simpliciter, sed solius poenae satisjactoriae. Nam de ratione poenae est quod sit contra voluntatem; homo autem non justificatur nisi per hoc quod per voluntatem adhaeret Deo et consequenter “ac­ ceptat ordinem divinae justitiae, ut scilicet vel ipse sibi poenam spon­ taneus assumat in recompensationem culpae praeteritae, vel etiam a Deo illatam patienter sustineat”; unde reatus poenae qui relinquitur in homine justificato est reatus alicujus poenae, simpliciter voluntariae et secundum quid involuntariae, adeoque in eo “remanet reatus, non poenae simpliciter, sed satisfactoriae”. Unde falsa est objectio Pro­ testandum, quod nempe homo adhuc puniretur propter peccatum remissum, quoniam ea poena non est simpliciter poena, sed voluntaria assumptio poenalitatis et complementum quoddam illius poenosae compensationis, qua homo jam satisfecit pro formali peccati per ipsum actum contritionis. Hinc plene intelligitur tota ratio S. Thomae et tota oeconomia su­ pernaturalis satisfactionis in reparatione peccati. “Ad perfectam enim Dei bonitatem pertinet quod nihil inordinatum in rebus relinquat” (C. Gent. 3, 141). “Poenae autem inferuntur a Deo, non propter se, quasi Deus in ipsis delectetur, sed propter aliud, scilicet propter ordinem imponendum creaturis, in quo bonum universi consistit. Exi­ git autem hoc ordo rerum ut proportionaliter omnia divinitus dispen­ sentur; propter quod dicitur (Sap. XI. 21.) quod Deus ‘omnia’ facit ‘in pondere, numero et mensura’. Sicut autem premia proportionaliter respondent actibus virtuosis, ita poena peccatis” (C. Gent. 3, 145); “inordinatio enim culpae non reducitur ad ordinem justitiae nisi per poenam” (3 p., q. 86, a. 4). Cum autem duplex sit in peccato inordinatio, scilicet aversio a Deo et conversio ad creatura, oportet quod utraque reducatur per poenam ad ordinem justitiae, et quidem aut per poenam a Deo inflictam in vindictam, seu per poenam involuntariam et simpliciter dictam, aut per poenam ab homine assumptam in satisfactionem, seu per poenam satisfactoriam et secundum quid dictam. Sicut igitur reatus culpae et poenae aeternae, fundatus in peccato ut est aversio a Deo, reducitur ad ordinem justitiae vel per passionem inferni vel per satisfactionem actus contritionis, quo ponitur conversio ad Deum, ita reatus poenae temporalis, fundatus in peccato ut est conversio ad creaturam, non reducitur ad ordinem justitiae nisi per satispassionem purgatorii vel per satisfactionem alicujus actus quo homo positive avertitur a crea­ tura. Quae quidem satisfactio potest praestari vel ex opere operantis ab ipso homine qui peccavit, tum per ipsum actum contritionis, qua­ tenus in suo modo et intensitate importat majorem vel minorem ali- DE SATISFACTIONE 207 quem gradum positivae aversionis a creatura, tum per-alios actus et opera poenalia, vel per substitutionem actus satisfactorii alterius homi­ nis, fundatam in utriusque unione in unum corpus mysticum quod vegetat merito et satisfactione Christi; et quidem aut iterum ex opere operantis unius membri transferentis in aliud suam satisfactionem (ut dicetur in art. 55), aut quasi ex opere operato indulgentiarum Ecclesiae, transferentis in unum hominem thesaurum relictum ex satisfactione aliorum et praecipue Christi, aut proprie ex opere operato per applicationem sacrificii Missae. Ex aliquo igitur defectu istarum causarum potest contingere, et plerumque contingit, ut, remissa culpa et poena aeterna, adhuc re­ maneat poena temporalis solvenda in hoc saeculo vel in futuro, ut compleatur satisfactio incepta per actum contritionis vel restauretur quomodolibet subversio ordinis inducta per peccatum, perficiendo con­ versionem ad Deum per aversionem a creatura. Hinc intelligitur duas theologorum sententias, initio relatas, circa fundamentum reatus poenae temporalis remanentis post justificatio­ nem, in unam copulandas et subordinandas esse. Ratio nempe quare remaneat reatus poenae est duplex: prima est permanentia juris divini puniendi peccatum prout est conversio ad creaturam, etiam postquam fuerit remissum prout est aversio; secunda, in qua prior fundatur, est moralis et objectiva permanentia ipsius conversionis ad creaturam, etiam postquam remota fuerit aversio a Deo, cujus rationis funda­ mentum est ipsa objectiva distinctio inter conversionem ad creaturam et aversionem a Deo, quae etiam physice et realiter verificatur in peccato veniali prout distinguitur a mortali. Quia nempe in peccato mortali conversio ad creaturam distinguitur objective ab aversione a Deo, ideo potest objective et moraliter permanere post ablatam aver­ sionem a Deo per justificationem, et ideo, si manet, fundat condignitatem ad poenam seu reatum poenae inquantum est reatus demeriti, et subsequenter in hoc ipso reatu fundat jus divinum urgendi puni­ tionem, ex quo, tanquam ab extrinseco denominative, formaliter constituitur reatus justitiae. Haec omnia apte explicantur a SALMANTICENSIBUS tum in tractatu De vitiis et peccatis, disp. 17, dub. 1, tum compendiosius in tractatu De Poenitentia, disp. 10, dub. 1, n. 7-9, ubi scribunt: “[Adverte] ex tractat. 13. disput. 17, dub. 1, num. 15, et seq. reatum poenae temporalis in justificato ex duplici capite ortum diacre. “Primo ex eo, quod divina justitia, semel quod homo mortaliter peccaverit, ad eum aeternaliter puniendum jus acquisivit: et quamvis dum justificatur, ei totam remittat culpam, non totam poenam; quin aeternam in temporalem commutat, cedensque suo juri quoad illam, jus, ac vim obligandi ad istam conservat. Porro ab hoc jure homo denominatur reus, ac poena temporali obstrictus, donec integra exhibeatur satisfactio, et totalis fiat remissio. Jus vero divinae justitiae non aliquid j k : | I DE MATERIA POENITENTIAE 208 est ab ea distinctum in esse rei, sed quaedam veluti divinae justitiae explicatio ia munus illud obligandi hominem ad temporalem poenam ob ejus praecedentem culpam. “Secundo, ex alio satis diverso principio provenit. Pro quo nota, in peccato mortali plura inveniri. Primo, aversio a Deo ultimo fine; secundo, conversio ad bonum commutabile ut aversiva, vel prout induit praedictam aversionem; tertio, eadem conversio ad bonum commutabile ut praecise conversio est, praescindendo ab eo, quod aversiva sit. Igitur ex his rationibus duae primae sunt mortaliter peccaminosae, unde illis aeterna poena debetur: aversioni aeterna poena damni, conversioni vero, ut aversiva est, aeterna poena sensus. Ceterum tertia ratio, con­ versio nimirum ad bonum commutabile, ut praecise conversio est, quamvis adhuc prout sic sit inordinata, non tamen ex hoc capite ad lethalem culpam pertingit, sed est etiam communis peccato veniali, in quo non absimiliter invenitur inordinata, ac peccaminosa, conversio ad commutabile bonum, non a Deo aversiva, sed tantum diversiva. Quocirca conversio ad commutabile bonum in peccato mortali reperta, et praecise ut conversio est considerata, cum non sit mortaliter peccaminosa, nec ex parte termini infinita, fundat reatum poenae temporalis, non vero aeternae. “Sed objicies: conversio in mortali peccato reperta, ut praecise conceptum con­ versionis dicit, non est a se ipsa ut aversiva separabilis, cum nulla intercedat real): distinctio inter has rationes: ergo ablata per justificationem secunda, nequit per­ sistere prima. Sed hoc parum urget: solum enim convincit, utramque rationem inseparabilem fore quoad esse entitativum, ac physicam permanentiam, non vero quoad esse, et durationem moralem, vel per non retractationem. Potest quippe voluntas circa rationes realiter identificatas adeo diversimode versari, ut uni physicam auferat permanentiam, illam retractando, et aliam moraliter conservet, ipsi adhaerendo, ut passim accidit, et in praesenti regulariter contingit. “Ex hoc fit, quod cum tamdiu duret reatus ad poenam, quamdiu ejus funda­ mentum; hoc stante, nequit non ille persistere; ac illo deficiente, nequit non hic cessare. Ut autem fundamentum, peccatum nempe actuale, quod ante justifica­ tionem moraliter perseverabat, omnino auferatur, requiritur, ut quoad totum quod in illo fuit, formaliler, aut virtualiter retractetur: si enim quoad aliquid irretractatum sit, quoad id etiam post justificationem moraliter permanebit. In justificatione vero semper retractatur peccatum actuale praecedens, ex quo ortum duxit habituale, quantum ad id. quod habet aversionis a Deo. et conversionis ad commutabile bonum ut aversivae, quo pacto ad poenam aeternam tam damni, quam sensus fundabat reatum; unde per justificationem tollitur reatus quoad ulramque eam poenam. Verum non est necesse, quod retractetur quantum ad conversionem ut conversio est ad bonum commutabile, quo pacto reatus poenae temporalis est fundamentum: etenim illa ratio, sic praecisive accepta, cum gratia conjungibilis est, ut in peccatis venialibus liquido constat. Unde adhuc post justi­ ficationem moraliter permanere valet, et frequenter contingit, usque dum voluntas per poenam, ac mortificationem tantum sibi displiceat, et delectationis adimat, quantum per illam conversionem indulserat, eamque omnino retractet; nisi in ipsa justificatione per maximum contritionis dolorem hoc fieri contingat. Quare per­ severante post justificationem conversione ad bonum commutabile, ut conversio praecise est, qualiter ad poenam temporalem fundat reatum, hunc etiam neces­ sarium est permanere.”28 FUNDAMENTALES OBJECTIONES NOVATORUM praeoccu­ pavimus in ipso decursu geminae Conclusionis. Sententiae PETRI DE OSMA et J AN SEN 1ST ARUM, quoad id quod explicite et determinate docent, refutantur alibi in proprio loco, ” Curs. Thcol., t. 20, Parisiis, 1883, p. 584. -·*··· * »· · · “i DE SATISFACTIONE 209 quoad earum vero connexionem in praesenti cum doctrina Novatorum manent expulsae una cum ista. Sententia BA1I quoad ulteriorem ejus negationem condignitatis nostrae satisfactionis, refelletur in art. seq.; quoad principalem vero ejus negationem ipsius veritatis nostrae satisfactionis, cui tribuit meram rationem conditionis ut applicetur nobis satisfactio Christi, manet refutata ex iisdem principiis quibus refellitur ipsa doctrina Novatorum, a qua vix nisi verbaliter differt. Potest praeterea cum Suarcsio impugnari a paritate cum merito. Nam “nos vere coram Deo meremur, et non solum ad praesentiam nostrorum operum applicatur nobis meritum Christi; ergo similiter per nostra opera satisfacimus. Patet consequentia, tum quia non est majus hoc posterius, quam prius, imo potius minus; tum etiam quia Concilia, maxime Tridentinum . . . in sess. 6, cap. 14 et 26, eodem modo de utroque loquuntur: tum prae­ terea, quia eadem virtus gratiae, et omnes aliae conditiones requisitae, in satisfactione, sicut in merito, concurrunt; et sicut per meritum jus ad premium acquirimus, ita per satisfactionem poenam nobis debitam compensamus et solvimus ... ; tum maxime, quia non magis satisfactio nostra repugnat dignitati Christi satisfacientis, quam meri­ tum dignitati Christi merentis; quia nostra satisfactio ejus satisfac­ tioni innititur, non solum quia per illum habemus virtutem satisfaci­ endi, sed etiam quia nostra satisfactio propter ipsum acceptatur, et ut rationem justitiae participet, in ejus satisfactione fundatur.”2’ PECULIARES A UTEM PROTESTANTIUM AFFIRMA TIONES ad argumentum tum Scripturae, tum Traditionis, tum rationis, longius prosequi non vacat, cum sint vel inutiles repetitiones, vel voluntariae interpretationes textuum Scripturae, quas apud exegetas facile ex­ pulsas invenies, vel inanis ac petulans allegatio paucorum ex dictis Patrum, quibus nec ipsi fidere possunt cum audeant eosdem Patres reprehendere de errore vel exaggeratione in hac re. Ceterum, plures ex his particularibus Novatorum assertionibus, uti eas quas narravi­ mus in Parte Negativa (p. 143-150), valide impugnatas invenies apud Bellar minum in 1. 4 De Poenitentia, ubi ex ordine dissolvuntur argu­ menta Lutheri (in cap. 11), Melanchthonii (in cap. 12 et 13) et Calvini (in cap. 14. 15. 16). Sufficiat brevi verbo refellere, juxta ea quae longius exposuimus, sex capita quibus in Parte Negativa perstrinximus Novatorum doctrinam: Primo, inepte Novatores invehunt in catholicam satisfactionem. Nomen ipsum non est reiciendum, utpote venerabilis antiquitatis inde a Tertulliano, nec Patres putarunt illud esse ambiguum vel peri” Suarez, De Poenitentia, disp. 37, sect. 1, n. S, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1S66, p. 76S. 210 DE MATERIA POENITENTIAE culosum, sed potius aptissimum ad mentem Traditionis exprimendam. Mirum non est Lutherum satisfactionem, potius quam contritionem et confessionem, vehementer reicere, cum has facilius potuit interpre­ tari et accommodare ad sensum suae doctrinae de sola fide justificante. Satisfactionem natam esse ex fine lucratorio, est vulgaris calumnia Lutheri. Satisfactio diu viguit in Ecclesia in toto suo rigore antequam coeperit indulgentiis redimi, quibus praecipue Lutherus calumniam mercaturae affigit. Doctrina satisfactionis non provenit, ut sustinet Calvinus, ex ignaris deliriis monachorum; ipse sibi mentitur cum simul agnoscat antiquos Patres fere omnes eam proposuisse (“Dicam simpliciter omnes fere quorum libri extant, aut in hac parte lapsos esse, aut nimis aspere et dure loquutos”). Unde non eam scholastici desumpserunt ex unico opere Pseudo-Augustini De vera et falsa poenitentia, ceteroquin bonae notae et satis antiquo (circa 1100). Calvinus vocat Petrum Lombardum coryphaeum ceterorum in hac re, Melanchthonius vero asserit “ne Lombardum quidem de satisfactionibus hoc modo loquutum esse", j Doctrina satisfactionis non produxit degenerationem antiquae praxis in crudeliorem disciplinam, sed, si aliquam induxit mutationem, haec tota fuit in sensum cujusdam mitigationis antiqui rigoris. Haec doctrina sanctitatem vitae non evacuat sed multipliciter fovet, ut patet ex medicinali indole poenarum, supra explicata cum Conc.Trid. Item, non obscuravit veritates fidei de vera poenitentia et satisfac­ tione Christi, nec Christi dignitatem offendit, cum verus conceptus poe­ nitentiae totus claudatur in satisfactione seu compensatione pro debito peccati, quae extenditur usque ad renovationem vitae seu remotionem causarum futurorum peccatorum, dignitas vero meriti et satisfactionis Christi non extinguatur sed extollatur in causando et sustinendo nostrum meritum et satisfactionem. i j I I l p Secundo, ex hoc quod poena luenda relinquatur, non sequitur quod culpa non vere aut plene remittatur; nec quod aliquid damnationis maneat in renatis in Christo; nec quod eis culpa adhuc noceat; nec quod Deus culpae adhuc recordetur. Nam culpa et poena perfecte distinguuntur, quamvis poena fuerit inducta per culpam, sicut distinguuntur amicitia et justitia a quibus respiciuntur, et ratio quare poena a Deo urgeatur, nullum arguit defectum in amicitia, sed solam exigentiam ordinis et perfectionem justitiae; nec per poenam Deus amplius prosequitur peccatorem, sed amicum ut subjectum ordinis; nec ipsa culpa amplius nocet justo, sed sola poena, quae imo nec nocet sed perficit multipliciter. Tertio, doctrina satisfactionis certissime repugnat, sicut tota catho- DE SATISFACTIONE 211 lica doctrina de justificatione, duobus principiis fundamentalibus Novatorum de totali corruptione naturae et de justificatione per solam fidem. Sed haec sunt figmenta, alibi a Theologis abunde refutata. Ea doctrina non repugnat gratuitati remissionis peccatorum tum quia remissio peccati consistit proprie in ablatione culpae seu resti­ tutione amicitiae, tum quia ipsa extinctio poenae non fit nisi ex viribus gratiae, gratis acceptae in remotione culpae. Nec similiter repugnat infinitae efficacitati passionis Christi, quia nostra satisfactio non ponit in numero cum satisfactione Christi sed influit ex virtute passionis Christi, ex qua ipsa gratia provenit, quae est fundamentum satisfactionis. Eodem modo influxus causarum secundarum non arguunt inefficacitatem potentiae Dei et causae primae, sed eam ostendunt. Quarto, notio satisfactionis quam assignant Novatores, seu “novitas vitae”, est contra mentem totius Traditionis, praedicantis necessitatem dolendi et patiendi in reparationem peccatorum, ad imitationem ipsius Christi dolentis et morientis, et offendit ipsum sensum communem, cum nemo censeatur satisfacere et reparare offensam per hoc tantum quod cesset ab offendendo et priorem agendi modum resumat. Quinto, cum Novatores, ipsa evidentia coacti, admittunt Deum ratione peccatorum infligere quasdam poenas medicinales (ut vult Calvinus) vel vindicativas (ut vult Lutherus), coguntur eo ipso recedere a sua positione ex qua clamant permanentiam poenae post remissam culpam repugnare. Ceterum poena medicinalis, a Calvino asserta, vix differt a poena vindicativa quam Catholici sustinent, nam per hanc poenam Deus non agit vindicative in personam peccatoris, ac si aliquid odii retineat, sed mere vindicat objectivum ordinem justitiae. Poena vero vindicativa et irremissibilis, quam asserit Lutherus, magis odibilis est quam poena vindicativa quam defendimus, cum dicatur exigi a pura Dei justitia quam nulla hominis bona volun­ tas vel satisfactio flectere possit. ART. 54. Utrum Homo Pro Poena Temporali Possit Satisfacere Non Solum De Congruo, Sed Etiam De Condigno, Quamvis Non De Toto Rigore Justitiae (ad reni faciunt loci S. Thomae relati in art. praec. et in art. 48). STATUS QUAESTIONIS Agitur de modo quo homo satisfacere possit {et de jacto satisfaciat) pro poena temporali, nam triplex est modus satisfactionis, scilicet de 212 DE MATERIA POENITENTIAE congruo, dc condigno, de toto rigore justitiae. Jam vero quod homo possit satisfacere saltem de congruo sequitur ex ipsa possibilitate satisfactionis asserta in art. praec., infimus enim gradus satisfactionis est satisfactio de congruo; quod vero non possit satisfacere de toto rigore justitiae, probatum est in art. 48, ubi hunc modum satisfactionis praestitum a puro homine, absolute exclusimus tam quoad peccatum quam quoad poenam.30 Unde sola superest quaestio: an homo possit satisjacere de condigno, ac ita de jacto satisjaciat. Cujus difficultas provenit tum ex paritate cum debito culpae, pro quo vidimus non dari condignam satisfactionem, tum ex indole poenae compensandae, seu poenae Purgatorii, quae superat omnem poenam hujus vitae, tum ex indole virtutis poenitentiae ex qua satisfactio pro poena procedit quaeque, cum non sit stricte dicta justitia, nequit ad aequalitatem compensare. PARS NEGATIVA ct PARS AFFIRMATIVA Nota theologica. Documenta Ecclesiae. Theologi. Sententia negativa, quae est contra communissimam doctrinam theologorum, est saltem temeraria, probabiliter erronea (ita ut con­ traria sit probabiliter theologice certa). Attenta quidem sola damna­ tione lata a Pio V duarum propositionum Baii (supra cit., in p. 160; prop. 59 “Non dignum pretium Deo pro peccatis nostris offerimus, sicut quidam errantes autumant”; prop. 77 “Satisfactiones ... non valent expiare de condigno poenam temporalem”), ea sententia est, ex explicita declaratione Ecclesiae, ad minus piarum aurium offensiva, nam propositiones Baii declarantur “haereticae, erroneae, suspectae, temerariae, scandalosae, et in pias aures offensionem immittentes respective” (Denz. 1080). Attentis tum indole et gravitate materiae, ■ tum repetita damnatione ejusdem doctrinae, tum parallela doctrina Tridentini (de qua infra), ea sententia multo gravius judicanda est et a theologis modernis judicatur, ita ut quidam, ut Galtier (n. 477) et Hervé (n. 308) eam habeant tamquam erroneam, cum contrariam dicant theologice certam. Ceterum eam sententiam explicite et absolute solus Baius docere 30 Quidam, ut Ltigo (Disp. 24, sect. 1, n. 19) concedunt hominem satisfacere “dc rigore justitiae pro debito poenae temporalis”, sed addunt id intclligcndum esse attenta sola aequivalentia operis cum poena et supposita Dei acceptatione. Attamen tunc fit quaestio de verbis, et inepte receditur a communi modo loquendi et definiendi; omnes enim concedunt hominem satisfacere de justitia, hoc est de condigno et ad aequalitatem, sed cum dicitur "dc rigore justitiae" vel “de toto rigore justitiae” aliquid additur supra ipsum essentialem conceptum justitiae. Unde reicicndus est hic modus loquendi Lugonis: “Poterit ergo dici simpliciter, ct absolute, quod, posita Dei acceptatione, homo justus suis operibus satisfacit de rigore justitiae, nempe, vindicalivac, quae communiter appellari solet justitia” (l.c.). DE SATISFACTIONE 213 ausus est. Ei accedunt Durandus (In 4 Sent., dist. 15, p. 5, ad 2) et Martinus Ledesma, quatenus docent vim satisfactivam nostrorum operum esse repetendam ex sola divina acceptatione, quod proprie dici nequit si satisfactio est de condigno, necnon explicitius Joannes Medina (Cod. de Poenit., c. 1), qui ait nostram satisfactionem esse de condigno si poena Purgatorii est ejusdem rationis ac ea quam in hac vita sustinemus, non esse vero de condigno si poena Purgatorii est alterius rationis. CONCLUSIO Homo potest satisfacere, et de facto satisfacit, dc condigno seu ad strictam aequalitatem pro poena temporali, quae sibi debetur post remissam culpam et pro qua secus debet satispati in Purgatorio. Probatur 1. EX SENSU ECCLESIAE. Verba Joannis Baptistae: “Facite ergo fructus dignos poenitentiae” (Luc. 3, 8) praedictam satisfactionis condignitatem innuunt, quam sic explicitius aperit Gregorius M. ea verba commentans: “ ‘Facite ergo fructus dignos poenitentiae’. In quibus verbis notandum est quod amicus sponsi non solum fructus poenitentiae, sed dignos poe­ nitentiae admonet esse faciendos. Aliud namque est poenitentiae fruc­ tum facere, aliud dignum poenitentiae fructum facere. Ut enim secundum dignos poenitentiae fructus loquamur, sciendum est quia quisquis illicita nulla commisit, huic jure conceditur ut licitis utatur, sicque pietatis opera faciat, ut tamen, si noluerit, ea quae mundi sunt non relinquat. At si quis in fornicationis culpam, vel fortasse, quod est gravius, in adulterium lapsus est, tanto a se licita debet abscindere quanto se meminit et illicita perpetrasse. Neque enim par fructus boni operis esse debet ejus qui minus et ejus qui amplius deliquit, aut ejus qui in nullis et ejus qui in multis est lapsus. Per hoc ergo quod dicitur: ‘Facite dignos fructus poenitentiae’, uniuscujusque conscientia con­ venitur, ut tanto majora quaerat per poenitentiam, quanto graviora sibi intulit damna per culpam” (In Evang., hom. 20, 8, M.L. 76, 1163 sq.). Eandem condignitatem docet S. Thomas, dum insistit in necessitate satisfaciendi ad aequalitatem, ut nempe tantum quis patiatur quantum sibi induisit peccando (3 p., q. 86, a. 4; 1-2, q. 87, a. 6; In 2 Sent., dist. 42, q. 1, a. 2, ad 5: ‘Oportet ut quantum voluntati suae obedivit praeter legem Dei, tantum etiam in contrarium recompenset, ut sic justitiae servetur aequalitas”). 214 DE MATERIA POENITENTIAE Cone. Trid. in sess. 14, cap. 8 et 9, referens eadem evangelii verba (cap. 8: “Facientes fructus dignos poenitentiae”), poenitentiam justi in Christo vocat satisfactionem simpliciter et absolute, seu nulla ap­ posita diminutione aut restrictione, quod quidem convenit soli satis­ factioni de condigno. Praeterea, Concilium vim satisfactivam et vim meritoriam nostrorum operum eodem modo explicat, scilicet tamquam veram efficacitatem fundatam in satisfactione et merito Christi, nec ullam innuit differentiam inter utramque vim (sess. 6, cap. 10: “In ipsa justitia per Christi gratiam accepta crescunt atque magis justi­ ficantur”; sess. 14, cap. 8: “Qui ex nobis tamquam ex nobis nihil pos­ sumus, eo coopérante, qui nos confortat, omnia possumus. Ita non habet homo unde glorietur; sed omnis gloriatio nostra in Christo est, in quo movemur, in quo satisfacimus, facientes fructus dignos poenitentiae, qui ex illo vim habent”); jamvero, juxta mentem Con­ cilii, meritum justi est de condigno, ergo et satisfactio. Praeterea, Concilium (sess. 6, cap. 14 et can. 30; sess. 14, cap. 8. 12. 15) docet in justificatione poenam aeternam necessario remitti, non ita vero poenam temporalem, sed hanc esse per satisfactionem auferendam; hoc autem discrimen non servaretur si satisfactio pro poena temporali esset tan­ tum de congruo, nam vix negari potest nos etiam pro poena aeterna, simul ac pro offensa peccati, satisfacere de congruo, per ipsum nempe actum contritionis justificantis. Nihil igitur mirum Pium V, ad mentem prorsus Tridentini, contra­ riam Baii sententiam explicite damnasse. Probatur 2. EX RATIONE. Condigna satisfactio est ea quam quis solvit pro debito ad strictam seu arithmeticam aequalitatem ita ut tantum det quantum debet. Jamvero taliter solvit justus per opera poenalia sponte suscepta; nam poena temporalis, debita pro peccato, est secundum se finita, adeoque nihil obstat quominus compensetur ad aequalitatem, secundum partem vel totaliter, per finitam poenam voluntarie assumptam in hac vita. Nulla enim alia ratio excogitari potest impossibilitatis condignae satis­ faciendi quam infinitas debiti, ac propterea supra (art. 50 et 52) diximus hominem non posse condigne satisfacere pro peccato mortali, posse vero pro veniali, eo quod illud sit infinitum, hoc vero finitum. Confirmatur. Primo, a paritate cum satisfactione pro peccato veniali; si enim haec potest esse de condigno, a fortiori talis esse potest satisfactio pro poena, cum debitum peccati sit secundum se strictius et gravius debito poenae, pro quanto ratio peccati superat et fundat rationem poenae. DE SATISFACTIONE 215 Secundo, a disparitate cum satisfactione pro peccato mortali per actum contritionis; nani alius modus satisfactionis assignandus est peccato mortali et alius poenae temporali, tum quia haec duo debita infinite distant, tum quia, ut nuper dictum est, Cone. Trid. dicit pec­ catum auferri per remissionem, poenam vero temporalem per satisfac­ tionem, ex quo sequitur quod remissio peccati vel nullam importat satisfactionem vel importat satisfactionem inferioris ordinis ea per quam aufertur poena; jamvero vix ullus negabit ablationem peccati per actum contritionis esse satisfactionem de congruo; ergo ablatio poenae fit per satisfactionem de condigno. Tertio, a paritate cum merito; sicut enim possumus mereri de con­ digno vitam aeternam eo quod opera nostra, quamvis physice inferiora hoc praemio, tamen, utpote procedentia a gratia quae est semen gloriae, aequivalent ei in morali dignitate, ita et a fortiori possumus condigne satisfacere pro poena temporali, cum opera nostra poenalia, ut infor­ mata a gratia sanctificante, superent poenam temporalem in esse satis­ factionis seu moralis dignitatis. Ex tribus autem objectionibus, quas innuimus in Statu Quaestionis, prima jam soluta est inter arguendum, non datur scilicet paritas inter culpam gravem et poenam temporalem, nam illa est infinita et propterea nequit de condigno compensari; tertia soluta est in art. 52 (resp. ad obj. 5, p. 138-142; cf. ibidem obj. 2 et 3, quae possent etiam hic urgeri), ubi dictum est satisfactionem de condigno, tam pro veniali peccato quam pro poena temporali, esse actum secundarium virtutis Poenitentiae et praeterea aliquo modo deficere a ratione justitiae; manet ergo solvenda secunda objectio, quae est praecipua et ex cujus solutione declaratur vis ipsius adducti argumenti. DIFFICULTAS igitur ad hoc reducitur, quod videatur impossibile per poenas hujus vitae adaequare poenam temporalem luendam in pur­ gatorio, quippe quae sit diversae rationis et multo majoris intensitatis, ut docet S. Thomas in sequentibus: 3 p., q. 46, a. 6, ad 3: “Dolor animae separatae patientis [in purgatorio vel in inferno] pertinet ad statum futurae damnationis, quae excedit omne malum hujus vitae, sicut Sanctorum gloria excedit omne bonum praesentis vitae”; In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 1, q. 3, ob. 2: “Poena purgatorii excedit omnem poenam hujus mundi, ut in Littera dicitur”; ibid., dist. 21, q. 1, a. 1, q. 3: “Poena purgatorii minima excedit maximam poenam hujus vitae”. RESPONDETUR imprimis quod ipsa diversa indoles poenae pur­ gatorii (puta quod suscipiatur immediate in ipsa anima, et quod fiat per ignem instrumentaliter ac spiritualiter agentem) est impertinens ad 216 DE MATERIA POENITENTIAE quaestionem de aequali vel non aequali compensatione, tum quia ae­ qualitas refertur ad quantitatem, tum quia etiam in hac vita poenae non taxantur secundum diversam earum qualitatem, sed per quamlibet poenam cujuslibet peccati debito satisfieri potest. Secundo, ad poenae quantitatem quod attinet, ex allata objectione sequeretur tantum quod homo non posset de condigno satisfacere pro tota poena purgatorii, non vero quod non posset pro aliqua parte adhuc de condigno; nam poena purgatorii, quantumvis magna, est secundum se divisibilis, sicut omnis quantitas, et ideo per divisionem reduci potest ad quantitatem alicujus poenae hujus vitae per quam possit compensari; unde verba S. Thomae intelligenda sunt de quali­ tate, in qua non fit divisio. Tertio, non est necesse dicere quod poena temporalis, luenda pro peccato, sit per se et ex directa Dei intentione ipsa poena purgatorii, quae ex secundaria intentione permittatur expiari per poenas hujus vitae, sed potest dici eam esse, indeterminate et sub disiunctione, ali­ quam proportionatam poenam luendam aliquando, aut in vita aut in purgatorio, vel melius poenam luendam per se et satisfactorie in hac vita, per accidens vero, et ex suppositione non praestitae satisfactionis, luendam satispassione in purgatorio. Quod quidem videtur innuere S. Thomas, In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 1, q. 3: ‘Oportet quod adhuc in fine poenitens quicumque satisfactionem non implet in hac vita, post hanc vitam puniatur, nisi tanta fuerit contritio quod totaliter a poena purgetur”; ibid., ad 1: “Ille qui in fine vitae poenitet, non punitur post hanc vitam quia non satisfecit quando satisfacere non potuit; sed quia peccavit, et quia satisfacere neglexit quando potuit”. Unde potest homo satisfacere ad aequalitatem per poenas hujus vitae, cum objectum satisfactionis sit similiter poena hujus vitae, et nonnisi sup­ positive aut disiunctive sit ipsa poena purgatorii. Quarto, etiam si directum objectum satisfactionis intelligatur esse ipsa poena purgatorii, adhuc convenienter explicatur aequalitas com­ pensationis inter eam et poenam hujus vitae; nam haec poena quam­ vis sit inferior in esse physico, potest esse aequalis in esse morali com­ pensationis, quia ipsa voluntarie assumitur et habet propriam digni­ tatem satisfactionis, dum poena purgatorii sustinetur tantum seu supportatur (etsi voluntarie)31 et importat quamdam necessitatem quae est propria satispassionis, melius autem compensat qui parum voluntarie assumit, quam qui multum nonnisi sustinet et supportat. Et ex hoc discrimine inter conditiones subjecti, luentis poenam in hac vita aut in purgatorio, desumitur discrimen poenae in utroque casu luendae, nec argui potest justitia divina, quod magis requirat in 11 Ci. infra, art. 62, p. 311-313. DE SATISFACTIONE 217 purgatorio. Poena enim in utroque casu est physice diversa ob diversi­ tatem fori in quo exercetur, ut ait S. Thomas, sed compensatio est formaliter eadem, quemadmodum, si eadem res, quae solet venumdari pretio unius libellae, venumdetur pretio viginti libellarum tempore penuriae, illius pretium in utroque casu est idem formaliter et in ratione aequalis compensationis, quamvis sit materialiter et physice inaequale. Ad rem S. Thomas, In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 1, q. 3, ad 2: “Justitia assimilatur mensurae, ut Philosophus dicit in V Ethic., cap. viii; unde sicut in diversis terris sunt diversae mensurae rerum venalium, ita et diversae poenae secundum justitiam pro eisdem culpis inferuntur; et similiter pro eadem culpa gravius punitur quis in purgatorio quam in hac vita ratione alterius fori. Tamen illa aggravatio proportionaliter respondet poenae cujus homo in hac vita reus erat: et hoc debet homo sibi imputare, quia illuc reservavit sibi poenam pro culpa accipiendam.” Ceterum, ex eodem principio sufficientiae aequalitatis formalis ad rationem condignae satisfactionis, provenit quod ipsa poena per quam satisfacimus in hac vita non debeat esse physice aequalis delectationi quam assumpsimus in peccando, sed tanta quanta requiritur ad restaurandum ordinem justitiae perturbatum per peccatum, ad quod quidem non requiritur physica commensuratio inter peccatum et poe­ nam, quemadmodum ad restaurandum in ipsa voluntate ordinem lae­ sum per multa peccata mortalia non requiruntur multi actus contri­ tionis, sed unus sufficit. Et ratio est quia ex una parte omnis satisfactio seu compensatio pro debito peccati, magis consistit in affectu quam in opere (cf. Suppi., q. 13, a. 2), non secus ac ipsum peccatum, et ex alia parte voluntas satisfaciens est per se potentior voluntate peccante, et voluntas bona est efficacior voluntate mala, quia bonum est efficacius malo, quamvis non omne bonum sit eversivum omnis mali, cum ipsa eversio mali possit esse majus bonum, ut accidit in ipsa satisfactione actus contritionis qui non valet condigne compensare pro infinita Dei offensa nec etiam necessario extinguere omne debitum poenae. S. Thomas huic objectioni: “Videtur quod [poenitentia] etiam totaliter reatum tollat. Bonum enim est efficacius ad agendum quam malum, quia malum non agit nisi in virtute boni, ut Dionysius dicit, De divin, nomin., cap. iv. . . Sed per unum actum peccati homo et culpam et reatum incurrit. Ergo et per actum contritionis et a culpa et a reatu absolvitur”, respondet: “Dicendum quod sicut quod est per­ fectum, est efficacius ad agendum quam imperfectum; ita quod est perfectum, est difficilius ad fiendum; unde sicut bonum est efficacius quam malum, ita difficilius est ad constituendum quam malum. In hoc ergo efficacior apparet actio boni quam actio mali, quod actio mali —A. 218 de materia poenitentiae nunquam terminatur ad malum quod non habet admixtum bonum: sed actio boni terminatur ad bonum quandoque cui non admiscetur malum. Non tamen oportet quod, si aliquod malum per unum actum malum incurrit, per unum actum bonum opposita bona reparentur” (In 4 Seni., dist. 14, q. 2, a. 1, q. 2, ob. 1, et ad 1). NOTA. DE SECUNDARIIS QUIBUSDAM QUAESTIONIBUS CIRCA SATISFACTIONEM PRO POENA ET CIRCA POENAM RESTANTEM POST REMISSIONEM CULPAE. Quaestio de conditionibus requisitis ad satisfaciendum distincte et diffuse considerabitur in sequentibus articulis 56-63, tum quia est magni momenti, tum quia ceteroquin respicit satisfactionem in genere, scilicet tam pro culpa quam pro poena. Ad complementum igitur dic­ torum in praecedenti articulo circa satisfactionem pro poena, breviter dicemus de quibusdam secundariis quaestionibus quae ab aliquibus theologis agitantur; ceterum in art. seq. distincte solvetur gravior quaestio de satisfactione vicaria, seu de possibilitate satisfaciendi pro alio. PRIMO QUAERITUR an satisfactio pro poena sit necessaria. Haec quaestio tripliciter intelligi potest: Prinio, an oporteat ut quomodolibet poena solvatur ad hoc ut per­ ficiatur remissio peccati, et possit quis admitti in gloriam. Et de hoc nullum dubium esse potest, quoniam justitia petit ut culpa reparetur per poenam et ideo haec aliquando vel ab aliquo solvatur, sive a Christo applicante nobis suam satisfactionem ex opere operato sacra­ menti (Baptismi vel Poenitentiae), martyrii, sacrificii et indulgentiae, sive ab alio justo ex opere operantis, sive ab ipso reo per satisfactionem in hac vita vel satispassionem in purgatorio. Unde notes sequentem conspectum: Poena luitur per meram passionem in infemo vel in hac vita (per poenam coactam) per satispassionem in purgatorio (per poenam toleratam) per satisfactionem in hac vita (per poenam assumptam) Poena aufertur per satispassionem in purgatorio per satisfactionem in hac vita per propriam satisfactionem (seu per satisfactionem stricte dictam) per alienam satisfactionem (seu per satisfactionem late dictam, i. e. per applicationem stricte dictae satisfactionis alterius) F*— DE SATISFACTIONE 219 applicatam ex opere operantis (seu per directam transla­ tionem satisfactionis ex uno fideli in alterum) applicatam ex opere operato per sacramentum Baptismi Poenitentiae per essentiam sacramenti per partem integralem, quae dicitur satisfactio per sacrificium Missae per indulgentiam per martyrium Secundo, an extra casum applicationis satisfactionis Christi ex opere operato (martyrii, sacramenti, sacrificii et indulgentiae) sit neces­ sarium ut debitum poenae aliquando ab homine solvatur per poenam (satisfactoriam vel satispassoriam), ita ut non possit extingui per viam impetrationis vel meriti, quod se haberet v. g. tanquam conditio ut applicetur nobis satisfactio Christi simpliciter et absque con­ ditione addendae nostrae solutionis. Cui quaestioni respondetur affir­ mative. Nam jura divinae justitiae et ordo rerum exigunt ut culpa reparetur per poenam; unde oratio seu impetratio nequit habere pro effectu extinctionem poenae non solutae, cum infallibilitas orationis ejusque objectum limitetur quisbusdam objecti vel subjecti exigentiis sicut misericordia Dei, cui dirigitur oratio, proportionatur justitiae, cui dirigitur satisfactio; meritum vero proprie dictum, seu de condigno, non habet pro objecto ablationem debiti seu poenae, sed tantum con­ secutionem premii, seu gratiae et gloriae. Ad rem SUAREZ: “De hac quaestione nihil fere invenio a Theologis expresse dictum; considerata autem doctrina Concilii Tridentini et modo loquendi Sanc­ torum et Theologorum de necessitate satisfactionis, videtur probabilius, unicam viam ad consequendam in hac vita remissionem peccati per propriam actionem operantis, esse condignam satisfactionem, et recompensationem delicti, sicut unica via ad consequendam gloriam est meritum de condigno ipsius operantis. . . Nulla vel auctoritas, vel ratio fingi potest, ut tribuamus nostris operibus hanc duplicem vim seu efficaciam remittendi poenam [scilicet per orationem vel meritum]. . . Nunquam in sacra Scriptura legimus esse promissam remissionem poenae nostris operibus, nisi quatenus satisfactoria sunt, atque adeo, ut poenalia, ut supra ostendi­ mus; ergo ex praecisa ratione meriti de condigno, seclusa ratione satisfactionis, non respondet nostris operibus aliqua remissio temporalis poenae. “Confirmatur, quia hac ratione non meretur homo de condigno bona temporalia, nisi quatenus necessaria sunt, et aliter obtineri non possunt. Unde si homo indiget re temporali, quam emere, verbi gratia, potest, non est cur per sua merita velit extraordinarie illam a Deo obtinere; sic ergo, cum possit homo hanc poenam proprio et statuto pretio redimere, non est cur alia via de condigno illam mere­ atur, nec censeri debet facere quod in se est ad hanc remissionem obtinendam, donec proportionalem poenam solvat. . . Quod satis quidem consonum est tum divinae justitiae vindicativae, ut sicut commutativa postulat meritum, ita vindica­ tive satisfactionem exigat, nec una cum altera confundatur; tum etiam divinae providentiae ordinanti satisfactionem hanc ad animae curationem, ut saltem timore poenae homines a peccando abstineant, quod remedium valde redderetur 220 θΕ MATERIA POENITENTIAE inefficax, si aliis remediis possent homines facile sine condigno labore et dolore, talis poenae remissionem obtinere. . . Accedit ad haec, quod ex opere operato multis aliis modis fit remissio hujus poenae, praesertim per sacrificium Missae, et aliqua sacramenta, et ideo necesse non est alios modos remissionis ex opere operantis multiplicare.”32 Lugo nihilominus contrariam sententiam eligit, pro qua affert duplex praecipuum fundamentum, scilicet orationes tum Beatorum tum Ec­ clesiae pro animabus purgatorii. Ad rem ipse: “[Opposita sententia] verior mihi videtur, quam, licet in terminis non doceant expresse auctores; docent tamen illam in simili fere puncto, dum dicunt, posse nos aliquando sine satisfactione impe­ trare precibus remissionem poenae alicui defuncto, quod docent Cajet, tom. I. Opusc. tract. XVI, quaest. v. Navarrus in Comment, de Jubilaeo, notab. xxii. num. 15. Durand, in IV dist. xli. quaest. i. num. 6. et alii, quos affert Suarez infra, disp. XLVIII, sect. v. num. 4. ubi num. 5. eam sententiam fatetur esse piam, et probabilem, et simul fatetur, facilius posse aliquem sibimetipsi impetrare quam alteri. Unde, si probabile et pium est, quod possimus absque satisfactione impetrare aliquando expiationem reatus poenae animabus purgatorii, probabilius erit, vel aeque probabile, quod id possimus aliquando nobis obtinere. “Porro, posse aliquando orationibus obtineri remissionem poenae alicujus defuncti; colligi videtur primo: quia B. Virgo Deipara, et alii sancti orant pro dejunctis: unde Ecclesia petit saepe, ut, ‘Beata Virgine intercedente cum omnibus Sanctis, suorum delictorum veniam conse­ quantur”. .. [Secundo] Ecclesia in officio defunctorum saepius petit, ut Deus condonet poenas debitas animabus in purgatorio existentibus.1' Non est hic locus discutiendi contra Lugonem et alios de vi ct modo quo animae purgantes adiuventur per suffragia et orationes aliorum. Sufficiat opponere responsionem SUARESII duplici fundamento Lugonis: ‘‘Possunt. . . Sancti orare pro illis animabus, primo exorando ut satisfactiones vivorum pro eis acceptentur, quod maxime locum habet, si illa acceptatio non est infallibilis ex lege. . . Secundo, postulando ut Deus praebeat viventibus auxilia ad satisfaciendum debito modo pro animabus purgatorii, ita ut efficaciter earum liberationem consequantur. Tertio petere possunt ut liberatio animarum a purga­ torio acceleretur, etiamsi necesse sit diuturnitatem temporis intensione poenarum compensari; hoc enim commutationis genus, quamvis aliquam gratiam continere videatur, non tamen omnino excludit aequalitatem justitiae; et ideo minus repugnat illi statui. Quarto, verisimile est Sanctos, qui in hac vita reliquerunt aliquas superabundantes satisfactiones proprias, posse obtinere a Deo, ut his vel illis animabus purgatorii ad remissionem poenae applicentur. Cum enim illae satisfac­ tiones non habuerint effectum, nec fuerint remuneratae, applicari possunt alicui, in quo talem effectum habeant, et ad hoc manent in thesauro Ecclesiae, ut infra videbimus; cum vero talis satisfactio fuerit propria alicujus Sancti, qui in hac vita poterat eam applicare cui vellet, non videtur amisisse hoc jus ac potestatem per “De Poenitentia, disp. 37, sect. 10, n. 4-7, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 785 sq. " De Poenitentia, disp. 24, sect. 1, n. 20 sq., Disp. Schol., t. S, Parisiis, 1893, p. 411. «■■■■■■R! DE SATISFACTIONE 221 mortem, aut bcatitudinis statum. Quod si hoc verum est, quamvis aliquis beatus immediate obtineat alteri remissionem poenae, non tamen gratis vel sine solutione faciendam, quia de sua satisfactione persolvit quod alter debet. Secus vero est de satisfactionibus alienis; non enim est similis ratio, nec videtur uni Sancto com­ missum, ut satisfactiones alterius applicet cui voluerit, multoque minus datum est Sanctis omnibus ut applicent satisfactiones Christi; et ideo, seclusa satisfac­ tione propria, non possunt aliam applicare, et consequenter neque immediate impetrare remissionem poenae. . . “Facile constat, quid dicendum sit de orationibus, vel suffragiis, nomine totius Ecclesiae factis. De quibus procedebat secundum fundamentum prioris sententiae. D. Thomas autem [In 4 Sent., dist. 45, q. 3, a. 3, ad 6] . . . generatim ait, haec suffragia in tantum solvere mortuos a poena, in quantum sunt satisfactiones quae­ dam vice illorum, et idem sentit Bonavent., d. 45, art. 1, q. 1, ad ult.. dum inquit, quamvis propter suffragia remittatur poena, nihil manere impunitum, quia punitur in ipso qui peccavit, vel in aliis pro ipso. Et ad eundum modum loquuntur Soto ct alii Scholastici. Igitur quando Ecclesia pro defunctis orat, imprimis illa omnia petere potest, quae beatos petere diximus, quod difficultatem non habet quoad tria priora; quoad quartum vero incertum est an ecclesia, per has orationes publicas, quas fundit pro defunctis, intendat eis applicare aliquam partem satis­ factionis ex thesauro suo, constante ex superabundantibus satisfactionibus Christi et Sanctorum; nam haec applicatio fieri non solet, nisi per indulgentias; non constat autem factam esse ab Ecclesia generalem concessionem alicujus indulgentiae, quae cx vi talium orationum seu suffragiorum communium applicetur. . . Praeter haec vero orat Ecclesia pro defunctis, ut pro eis satisfiat, et ut eis applicetur talium orationum valor; et in hoc excellunt orationes Ecclesiae militantis orationes Ecclesiae triumphantis, ratione diversi status.”31 Tertio, an sit necesse satisfacere in hac vita nec possit quis licite remittere solutionem ad alteram vitam, eligens satispati in purgatorio potius quam satisfacere in vita. Cui quaestioni respondetur quod, data divina concessione et beneficio satisfactionis in hac vita, sequitur quaedam obligatio ea utendi, non quidem directe ex aliqua lege satis­ faciendi, cum agatur de beneficio, sed indirecte ex lege tum charitatis erga seipsum, attenta ratione vindicativae poenae, tum poenitentiae peccatorum, attenta ratione medicinali ejusdem. Unde qui non suffi­ cienter uteretur medio satisfactionis peccaret peccato negligentiae, omittens imprudenter saluberrima media salutis et poenitentiae, ac pro eo peccato puniretur in purgatorio, ut docet S. Thomas, In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 1, q. 3, ad 1, supra cit., in p. 216 (“Punitur . . . quia satisfacere neglexit, quando potuit”). SECUNDO QUAERITUR quaenam sit poena temporalis quae primo et per se debetur peccato jam remisso. Quidam respondent eam esse ipsam poenam inferni, dempta aeter­ nitate; alii, generaliter poenam alterius vitae; alii, poenam purgatorii; alii, absolute poenam alterius vitae, suppositive vero (i.e. in supposi­ tione quod fiat satisfactio) poenam hujus vitae; alii vicissim, absolute poenam hujus vitae, suppositive vero (i.e. si non fit satisfactio) poe“De Poenitentia, disp. 48, sect. 5, n. 9 et 11, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 960 sq. 222 DE MATERIA POENITENTIAE nam alterius vitae seu purgatorii; alii, poenam indeterminate et disj­ unctive, aut hujus aut alterius vitae. Qui omnes dicendi modi aliquid veri continent nec inter se opponuntur, sed proveniunt ex duplici con­ sideratione poenae, prout est effectus peccati et prout est objectum satisfactionis hujus vitae vel satispassionis purgatorii. Stricte et proprie loquendo, poena quae manet post remissionem peccati non est nec determinate poena hujus vitae, tum quia non sem­ per peccatum punitur directe in hac vita tum quia satisfactio poenae in hac vita non est absolute et omni modo necessaria secus peccaret quis ex hoc ipso quod relinquat aliquid persolvendum in purgatorio, nec determinate poena alterius vitae seu purgatorii, cum haec possit evacuari per satisfactionem hujus vitae; sed est indeterminate aliqua poena temporalis proportionata ad hoc ut restauretur ordo perturbatus per peccatum; quae quidem, supposita existentia satisfactionis, sol­ venda est aliquando vel per assumptam satisfactionem in hac vita, vel per vindictam divinam in altera vita seu in purgatorio. Cum tamen Deus condiderit privilegium satisfactionis et ad ejus usum per testimonia Traditionis et Ecclesiae nos vehementer impellat, dici debet quod poena quae manet post remissum peccatum est illa poena indeterminata, ut solvenda per se in hac vita per satisfactionem, per accidens vero, seu ex suppositione non peractae satisfactionis, in altera vita. TERTIO QUAERITUR, an simul cum culpa poena aeterna remit­ tatur ex ipsa natura rei et non tantum ex concessione divina, ita ut absolute repugnet quod remittatur peccatum et non remittatur poena aeterna. Cui quaestioni satisfit infra in art. 87 (in torn. 4) ubi de effectu Poenitentiae. QUARTO QUAERITUR, an per eundem actum contritionis jus­ tificantis, quo tollitur culpa et poena aeterna, tollatur etiam poena temporalis, partialiter vel totaliter juxta gradum charitatis, et an id semper ac necessario contingat, ita ut quoties tollitur poena aeterna, tollatur etiam aliquid de poena temporali. Cui quaestioni similiter satisfit in eodem art. 87. DE SATISFACTIONE 223 ART. 55. Utrum Unus Homo Possit Pro Alio Satisfacere De Condigno Quoad Poenam Temporalem (Suppi., q. 13, a. 2 [i.e. In 4 Sent., dist. 20, q. unica, a. 2, q. 3] ; C. Gent., 3, 159; Suppi., q. 71, a. 1. 2. 6. 9; 3 p., q. 48, a. 2, ad 1 ; De veritate, q. 29, a. 7). STATUS QUAESTIONIS Diximus in art. 51 et 52 quod homo, quamvis absolute posset satis­ facere pro peccato alieno (de congruo quidem pro mortali, de condigno vero pro veniali), tamen de facto id non potest, deficiente divino pacto seu acceptatione, ad hoc requisita. Quaeritur nunc an saltem possit de facto satisfacere (et quidem de condigno) pro poena temporali debita pro peccato alterius hominis, ita ut ille ab hac poena solvenda liberetur. Cum autem duplex sit finis et effectus satisfactionis, alter vindicativus qui consistit in solutione debiti poenae per restitutionem ordinis media compensatione, alter medicinalis qui consistit in cohibitione radicis peccatorum et refrenatione illorum, planum est nonnisi de priori effectu praesentem quaestionem agitari, cum medicina non operetur nisi in eo in quo suscipitur. Ad rem S. Thomas: “Poena satisfactoria est ad duo ordinata, scilicet ad solutionem debiti et ad medicinam pro peccato vitando. Inquantum ergo est ad medicinam sequentis peccati, sic satisfactio unius non prodest alteri, quia ex jejunio unius caro alterius non domatur; nec ex actibus unius alius bene agere consuevit, nisi secundum accidens, inquantum scilicet aliquis per bona opera potest alteri mereri augmentum gratiae, quae efficacissimum remedium est ad vitandum peccatum. Sed hoc est per modum meriti magis quam per modum satisfactionis” {Suppi., q. 13, a. 2). Ad effectum autem vindicativum quod attinet, duo in praesenti quaestione involvuntur: an haec satisfactio sit possibilis, et an sit de condigno.33 Jamvero hoc secundum nihil offert difficultatis, si pri­ mum concedatur; nam eadem ratio qua in art. praec. probavimus condignitatem satisfactionis pro poena temporali proprii peccati, scili­ cet finita quantitas istius poenae, valet hic quoad condignitatem satis­ factionis pro poena aliena, imo valet a fortiori, “quia poena habet vim maxime satisfaciendi ratione charitatis, qua homo ipsam sustinet; et quia major charitas apparet in hoc quod aliquis pro altero satisfacit, quam si ipse satisfaceret, ideo minor poena requiritur in eo qui pro alio satisfacit, quam in principali requireretur” {ibid.) Unde tota quaes“ Intellige condignitatem in actu primo, seu ipsam aequalitatem operis praestiti cum debito solvendo, non vero in actu secundo, seu ipsum jus ut ipsum opus praestitum acceptetur necessario et infallibilitcr a Deo in satisfactionem. Nam haec est ulterior quaestio de qua mox dicetur. De ea distinctione condignitatis in actu primo ct in actu secundo dicetur infra in art. 63. —Λ 224 DE MATERIA POENITENTIAE tio reducitur ad ipsam possibilitatem satisfaciendi, nec tantum absolute loquendo, sed etiam de facto; et quia haec possibilitas seu potentia de facto, unice dependet a divina acceptatione, totum negotium re­ ducitur ad probandam vel suadendam existentiam hujus acceptationis, sicut eam exclusimus quoad satisfactionem pro peccato alieno, tam mortali quam veniali. Tria autem principaliter quaerimus, remissis secundariis quibusdam determinationibus ad calcem articuli: 1. An homo possit quomodolibet suffragari pro poena peccati alte­ rius, ita ut hic ab onere solvatur. 2. An haec suffragatio fiat non quomodolibet, puta per modum orationis vel meriti, sed per modum verae satisfactionis, seu solutionis poenae pro poena. 3. An haec satisfactio (quae supponitur eo ipso esse condigna) habeat necessarium et infallibilem effectum, sicut ea quam quis solvit pro debito propriae poenae.30 S. Thomas in Commento super Sententias hanc quaestionem tractat post quaestionem de potestate clavium simul cum materia de indul­ gentiis (Dist. 20, q. unica, a. 2, q. 3); in Supplemento vero tertiae partis idem articulus S. Doctoris separatur a materia de indulgentiis et transfertur inter quaestiones de satisfactione (Suppi., q. 13, a. 2). Alii theologi similiter eam considerant vel ad calcem hujus tractatus in capite de suffragiis (ita Suarez, Lugo, Diekamp, Hervé) vel in capite de satisfactione (ita Salmanticenses, Gonet, Palmieri). PARS NEGATIVA et PARS AFFIRMATIVA IN PRIMA QUAESTIONE, quae respicit suffragia generaliter ac­ cepta tam pro vivis quam pro defunctis, tam ad modum satisfactionis quam ad modum meriti, negativam partem assumunt peculiariter Wiclefl (apud Thomam Waldensem, De sacram., t. 3, c. 93-100) et Protestantes, nominatim Lutherani, juxta communia sua principia quibus impugnant generaliter existentiam ipsius satisfactionis quaeque exposuimus in art. 53 (p. 143 sqq.). Quod attinet ad ipsam satisfactionem, ad tria reducitur doctrina Novatorum, scilicet: 1. non manet poena post remissum peccatum; 2. etiam si datur poena, homo nequit satisfacere pro ea, tum ob in­ trinsecam inhabilitatem naturae corruptae tum quia Christus pro omnibus satisfecit; 3. etiam si datur satisfactio, haec non est ad alios transferibilis. ' Alii, ut Suarez (Disp. 48, sect. 3, n. 1-4) hanc quaestionem ponunt hoc modo: Utrum satisfactio unius prosit aliis ex justitia seu de condigno; ubi condignilas intelligitur in actu secundo, ut dictum est supra, in nota praecedenti ad calcem paginae. DE SATISFACTIONE 225 Generalis autem doctrina de suffragiis, seu de communicatione spiritualium bonorum inter fideles, est de fide definita tum in com­ muni a magisterio ordinario, tum, peculiariter quoad suffragia pro defunctis, a magisterio solemni in Cone. Lugd. II (Confessio fidei Michaelis Palaeologi, Denz. 464), Cone. Flor. (Decr. pro Graecis, Denz. 693) et Cone. Trid. (sess. 25, Decr. de purgatorio, Denz. 983). In ea generali doctrina fundatur praeterea thesis de indulgentiis, seu de communicatione satisfactionum sanctorum in alios fideles, facta per modum exercitii potestatis Ecclesiae, quae similiter est de fide definita (Clemens VI, Denz. 550-552; Cone. Const., Denz. 522 et 676; Leo X, Denz. 757-762; Cone. Trid., sess. 25, Denz. 989) et de qua agemus in proprio loco (torn. 4, Cap. X-XI), ubi de generali potestate clavium. LV SECUNDA QUAESTIONE, quae directe pertinet ad caput de satisfactione, affirmativae et communissimae sententiae theologorum adversantur non solum praedicti haeretici, qui respuunt omne genus satisfactionis, etiam pro propriis peccatis, et peculiariter translationem satisfactionis unius in alterum, sed pauci quoque theologi, a Suaresio memorati absque nominis mentione et sub generica expressione “quidam moderni theologi”, qui docuerunt justum non posse proprie pro aliis satisfacere, solvendo nempe poenam pro poena, sed tantum posse pro eis suffragari ad modum impetrationis vel meriti, impetrando nempe pro eis vel merendo de congruo ut Deus eis remittat poenam vel det gratiae auxilium quo ipsi moveantur ad satisfaciendum pro poenis sibi debitis; ex quo praeterea logice inferunt justum, aliis ita suffra­ gando, nequaquam amittere fructum satisfactorium sui operis, sed eodem opere quo impetrat vel meretur pro alio, proprie satisfacere pro semetipso. Ratio hujus sententiae est quia debitum poenae est debitum personale, quod nempe solvitur per aliquam actionem vel passionem, et ideo nequit solvi per aliam personam sicut solvi potest debitum reale, puta pecuniae, eo quod non possit quis alteri com­ municare propriam actionem vel passionem. Attenta tum communissima sententia theologorum, tum connexione hujus rei cum doctrina fidei de communione sanctorum et de suffragiis, tum declaratione sensus vocis satisfactionis facta a Pio V contra Baium (cf. in art. praec., p. 212), tum explicita doctrina Catechismi Cone. Trid., ea sententia non potest nunc saltem sustineri sine aliqua nota temeritatis. Suarez sic eam graviter judicat: “Hanc sententiam censeo esse falsam, et valde novam in Theologia, ideoque omnino vitandam in materia adeo gravi”. Catechismus Cono. Trid. gravius ait: “Nec vero de hoc cuiquam fidelium dubitandi locus relictus est, qui in Apostolorum symbolo Sanctorum communionem confitemur”. Galtier 226 DE MATERIA POENITENTIAE ait: “Doctrina catholica est alium fidelem posse satisfacere pro altero, ita ut ipse dici possit, Deo hoc acceptante, transferre alteri suam satisfactionem.” Attamen haec expressio “Doctrina catholica est” ac­ cipienda est cum grano salis et potius moderanda; nam si intelligitur de doctrina fidei, vel etiam theologice certa, non potest dici de satis­ factione in sensu proprio, sed tantum de suffragiis, seu de translatione spiritualium bonorum de uno in alterum (inter quae utique est auxilium ad solvendam poenam), abstrahendo a modo quo fiat, an scilicet fiat per proprie dictam satisfactionem unius pro altero. Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 76 sq., haec habet: “In eo vero summa Dei bonitas et clementia maximis laudibus et gratiarum actioni­ bus praedicanda est, qui humanae imbecillitati hoc condonavit, ut unus posset pro altero satisfacere; quod quidem hujus partis poenitentiae maxime proprium est. Ut enim, quod ad contritionem attinet, nemo pro altero dolere aut confiteri potest; ita qui divina gratia praediti sunt, alterius nomine possunt, quod Deo debetur, persolvere. Quare fit, ut quodam pacto alter alterius onera portare videatur. Nec vero de hoc cuiquam fidelium dubitandi locus relictus est, qui in Apostolorum symbolo Sanctorum communionem confitemur. Nam quum omnes eodem baptismo abluti Christo renascamur, eorumdem sacramentorum participes simus, in primis vero ejusdem corporis et sanguinis Christi domini cibo et potu recreemur; hoc apertissime demonstrat, nos omnes esse ejusdem corporis membra. Quemadmodum igitur neque pes suae tantum, sed etiam oculorum utilitatis causa munere suo fungitur; neque rursus, quod oculi videant, ad illorum propriam, sed ad com­ munem omnium membrorum utilitatem referendum est; ita communia inter nos satisfactionis officia existimari debent. . . Neque tamen id sine ulla exceptione verum est, si commoda omnia, quae ex ea capiuntur, spectemus. Nam satisfactionis opera medicinae etiam et curationes quaedam sunt, quae poenitenti ad sanandos pravos animi affectus praescribuntur: quo quidem utilitatis fructu eos, qui per se non satisfaciunt, prorsus carere perspicuum est.” IN TERTIA VERO QUAESTIONE non prorsus conveniunt theologi. Communior quidem sententia, quam explicite defendunt Suarez (Disp. 48, sect. 3, n. 10), Lugo (Disp. 26, sect. 1, n. 5 sq.), Salmanticenses (Disp. 10, dub. 2, § 2, n. 34) et supponunt alii, dum absque restrictione dicunt justum satisfacere posse pro poena tem­ porali aliena sicut pro propria, docet hanc satisfactionem habere necessarium et infallibilem effectum, vel, quod ad idem redit, Deum per suum liberum pactum et promissionem sese obligare in justitia ad eam acceptandam. Suarez tamen hanc sententiam defendit tantum DE SATISFACTIONE 227 ut verisimiliorem, negans eam posse probari necessaria ratione (cf. infra, in Conci. 3). Quidam, vero, ut Modifia, Corduba et Bonacina, id negant dicentes efficacitatem illius satisfactionis manere jugiter pendulam a divina acceptatione, seu Deum concessisse quidem ut unus offerat satis­ factionem pro alio, sed non promisisse se eam accepturum, necessario et in omni casu, sicut promisit quoad satisfactionem quae solvitur pro poena propria. Hanc sententiam probabilem reputat Coninck (Disp. 10, dub. 7) et inter modernos Palmieri, qui scribit: “Estne ullum documentum certum promissionis divinae hujus, ut infallibiliter satis­ factionis pro alio oblatae effectus semper obtineatur? Nemo hactenus illud protulit. . . Hanc sententiam contendit Lugus contineri in verbis Catechismi romani. . . Nulla quidem est hac in re definitio fidei et argumentum Lugi non satis efficax videtur. . . Ceterum durum videtur non esse relictum in potestate Dei ut alterius satisfactiones reiiciat et sic, si iusti velint pro aliquo satisfacere suaque opera poenalia offerant, nequeat Deus ab ipso reo exigere, si vellet, propriam satisfactionem. Rem ergo in medio relinquimus: licet probetur nobis magis sententia negans.”37 CONCLUSIO Conclusio 1. Homo potest quomodolibet suffragari pro poena temporali alterius, ita ut hic ab onere solvatur. Probatur ex generali fidei doctrina de “Communione Sanctorum”, deducta ex unitate corporis mystici et applicata in particulari com­ municationi satisfactionis seu auxilii unius fidelis directi ad alium ut quomodolibet a poena peccati solvatur. Ex doctrina nempe paulina ac traditional! de communicatione omnium fidelium in unum ac verum corpus mysticum (Rom. 12, 4 sq.; 1 Cor. 12, 12 sqq.; Eph. 5, 30), connaturaliter et ex vi illius analogiae ab Apostolo et Patribus tam insistenter inculcatae, deducitur eorumdem communicatio in mysticis bonis illius corporis quae dicitur “com­ munio sanctorum” quaeque his ipsis verbis consignata est ab antiqua Ecclesia occidentali in ipso symbolo suae fidei (Symbolum Apostolicum juxta formam occidentalem recentiorem3S ut extat in ‘Ordine Romano”: “Credo . . . sanctam Ecclesiam catholicam, sanctorum communionem”). Ex hac autem generali communicatione in spirituali­ bus bonis, quae reducuntur ad fructus orationis, meriti et satisfactionis, De Poenitentia, thes. 39, Romae, 1S79, p. 434 sq. * Cf. Dcitzingcr, Enchiridion Symbolorum, circa initium. 228 DE MATERIA POENITENTIAE connaturaliter deducitur particularis communicatio in bonis et operibus satisfactoriis. Nec ista duplex sequela oritur tantum ex indole et natura rei, sed etiam a tota Ecclesiae traditione, inde ab ipso Apostolo, exprimitur in sua doctrina et praxi. APOSTOLUS, 1 Cor. 12, 25 sq., generaliter statuit: “Idipsum pro invicem sollicita sint membra. Et si quid patitur unum membrum, com­ patiuntur omnia membra; sive gloriatur unum membrum, congaudent omnia membra”. In 2 Cor. 8, 14, commendans eleemosynas, ait: “In praesenti tem­ pore vestra abundantia illorum inopiam suppleat, ut et illorum abundantia vestrae inopiae sit supplementum, ut fiat aequalitas”. Ad hunc textum observat Comely: “Moderni acath. plerique (Mej. Heinr. KI. Br. Schn. etc.) cum paucis cath. {lust. Mai. Ramb.) in utroque membro abundantiam inopiamque rerum temporalium intelligunt, ita ut Paulus Corinthios admoneat, instabiles esse huius temporis rationes atque fieri posse, ut ipsi quoque ad inopiam redigan­ tur, Palaestinenses autem opibus potiantur. Sensus igitur sententiae iuxta illos est: nunc bonis vestris superfluis adiuvate Palaestinenses, ut deinceps, si ipsi inopiae molestiis affligemini, a Palaestinensibus adiutum iri mereatis, atque hoc pacto semper aequalitas quaedam bonorum temporalium inter Christianos habeatur. “Cui explicationi, quamvis inepta dici nequeat, longe tamen praefer­ enda est communis antiquorum sententia (cfr. Chrys. Theod. etc., Aler, Pct. Prim, etc., Heru. Thom. Lyr. etc. Cai. Est. Lap. etc., M Ev. L R. Bisp. Dr. Schaj. etc.), qui Rom. 15, 27 intuentes in priore quidem membro de temporalibus, in altero vero de spiritualibus bonis agi censent: vos opibus vestris carnalibus sublevate inopiam Palaestinensium, ut illi vicissim precibus suis vobis impetrent copiam donorum coelestium, quibus illi abundant, atque hac ratione vos inter et illos habeatur aequalitas quaedam quum in bonis temporalibus tum in spiritualibus. Quae explicatio est praeferenda primum quidem, quia temporis differentia inter duo membra non est indicata, contra vero illud ‘in praesenti tempore’ ad utrumque membrum pertinet; deinde parum conveniens videtur esse, ut Apostolus spe similis auxilii in futuro tempore obtinendi Corinthios ad largitionem provocet; iure merito enim Est. ad doctrinam Domini {Luc. 14, 12 sqq.) provocat, qua eiusmodi ratio motiva beneficentiae excluditur.”30 In ep. ad Gal. 6, 2, dicitur: “Alter alterius onera portate, et sic adimplebitis legem Christi”, quae verba sequuntur immediate post al" Commentarium in S. Pauli Ap. epistolas, III, Ep. ad Cor. altera et ad Galatas, Parisiis 1909, p. 227. DE SATISFACTIONE 229 lusionem ad hominem qui aliquo delicto praeoccupetur, v. 1: “Fratres, et si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, vos qui spirituales estis, hujusmodi instruite in spiritu lenitatis; considerans te ipsum, ne et tu tenteris.” Haec verba, quae immediate sonant praebendum auxilium fraternae correptionis atque mutuam et auxiliantem supportationem spiritualium defectuum et necessitatum, intelligi possunt cum Catechismo Cone. Trid. (supra cit., in p. 226) et 5. Thoma (In Gal. 6, 2; Suppi., q. 13, a. 2, Sed contra; C. Gent. 3, 159), saltem per extensivam interpretationem juxta mentem Apostoli, etiam de auxilio ordinato ad satisfactionem pro poena delictorum. Nec huic interpretationi repugnant exegetae. Ad rem Estius, in h. 1.: “Alter alterius onera portate. Onera vocat peccata, quae reatu suo nos deprimunt et poenis obnoxios reddunt. Est autem sermo metaphoricus ab iis sumptus, qui in portandis oneri­ bus invicem sublevant. Monet ergo Galatas, ut alii aliorum infirmitates et peccata quodammodo reputent sua, condolendo, dissimulando, fe­ rendo, leniter admonendo, fraterne corripiendo, denique hoc agendo, ut corrigatur frater potius, quam puniatur. Addo fraternam correp­ tionem, neque enim correptio fraterna supportationi infirmorum op­ ponitur, sed potius ex ea consequitur, ut bene docet S. Thomas 2. 2. q. 33. art. 1. ad 3. In tantum enim, inquit, aliquis supportat peccantem, in quantum adversus eum non turbatur, sed benevolentiam erga eum servat: ex quo fit, ut eum satagat emendare.”40 Similiter Comely, quamvis reiciat unam ex triplici interpretatione verbi “onera”, allata a S. Thoma, scribit: “Quod mansuetudinis praeceptum [v. 1] Apostolo tanti momenti est, ut illud universaliore forma repetat: ‘alter alterius onera portate, et sic adimplebitis legem Christi’. Quidnam nomine oneris hic intelligat, in controversia est. Tripliciter alterum alterius onus portare debere censet Thom.: ‘uno modo defectum alterius corporalem vel spiritualem patienter tolerando (Rom. 15, 1), alio modo necessitati mutuae subveniendo (Rom. 12, 13), tertio modo pro poena sibi debita satisfaciendo orationibus et bonis operibus (Prov. 18, 18)’. Quae tria metaphora oneris portandi aptissime designari fatemur, quare etiam Aug. (ser. 169. n. 9) Apostoli verba ad sublevandam paupertatem, quia sit onus, accommodat. At contextu verba tam late intelligere prohibemur, ita ut de defectu corporali aut de necessitate temporali hic cogitare non liceat. Rectius cum Thcod. Mopsu. Hier, multisque irinioribus de solis peccatis defecti­ busque moralibus agi dicemus.”11 ‘In omnes D. Pauli epistolas, t. 2, Moguntiae, 1859, p. 310. 41 Op. cit., p. 593 sq. — 230 DE MATERIA POENITENTIAE In Col. 1, 24, Apostolus magis ad rein nostram accedere videtur, cum ait: “Qui nunc gaudeo in passionibus pro vobis, et adimpleo ea quae desunt passionum Christi in carne mea, pro corpore ejus, quod est ecclesia”. Haec verba de translatione satisfactionum legitime cum quibusdam theologis, ut 5. Tkoma, et exegetis, ut Lusseau-Collomb, exponi possunt, nec illi exegetae qui, ut Estius, refragantur, valent hunc sensum reicere, aut magis probare quam non esse necessarium et unicum. Ad rem S. Thomas, In h. 1.: “Haec verba secundum superficiem malum possent habere intellectum, sc. quod Christi passio non esset sufficiens ad redemptionem; sed additae sunt ad complendum passiones sanctorum. Sed hoc est haereticum, quia sanguis Christi est sufficiens ad redemptionem, etiam multorum mundorum. ‘Ipse est propitiatio pro peccatis nostris, etc.’ [1 Joan. 2]. Sed intelligendum est, quod Christus et ecclesia est una persona mystica, cujus caput est Christus, corpus omnes justi: quilibet autem justus est quasi membrum hujus capitis. ‘Et membra de membro’ (1 Cor. 12). Deus autem ordinavit in sua praedestinatione quantum meritorum debet esse per totam ecclesiam, tam in capite quam in membris, sicut et praedestinavit numerum electorum. Et inter haec merita praecipue sunt passiones sanctorum Martyrum. Christi, sc. capitis, merita sunt infinita, quilibet vero sanctus exhibet aliqua merita secundum mensuram suam. Et ideo dicit: ‘Adimpleo ea quae desunt passionum Christi’, id est, totius ecclesiae, cujus caput est Christus. ‘Adimpleo’, id est, addo mensuram meam. Et hoc ‘in carne’, id est, ego ipse patiens. Vel quae passiones desunt in carne mea. Hoc enim deerat, quod sicut Christus passus erat in corpore suo, ita pateretur in Paulo membro suo, et similiter in aliis. Et ‘/>ro corpore’, quod est ecclesia, quae erat redimenda per Christum.” Lusseau-Collomb: “Nous pensons que b -nj σάρκι doive se rattacher à άνταναπληρύ. Paul, dès lors, achève de combler, par les souffrances de son propre corps, ce qui manque encore aux tribulations endurées par le Sauveur pour que celles-ci soient vraiment opérantes de l’uni­ versel salut, pour qu’elles contribuent efficacement au développement du corps des fidèles, de l’Eglise. Il est clair que la Passion et la Mort du Seigneur sont à jamais complètes dans l’ordre de la satisfaction et du mérite. Mais, dans l’ordre de l’application des expiations et des graces, le Christ personnel a voulu que ses disciples fussent aussi ses co­ opérateurs. Il leur appartient de continuer son oeuvre, d’en étendre les bienfaits et, dans ce but, d’ajouter leurs souffrances aux siennes et, par là, de compléter l’oeuvre du Calvaire.”42 "Manuel d’études bibliques, t. V, II p., Paris, 1941, p. 82. DE SATISFACTIONE 231 Estius, In h. 1.: ‘“Pro corpore ejus, quod est Ecclesia’. Id est, ut corpus Christi mysticum, quod est ecclesia, congregetur et perficiatur. Significat non tantum, passiones suas fructuosas esse ecclesiae; verum etiam, se patiendo id spectare, ut suae passiones ecclesiae prosint. Hinc autem Theologi quidam putant passiones fidelibus prodesse ad remissionem poenarum, quae vocatur indulgentia. Quae quidem doctrina, etsi Catholica et Apostolica sit, atque aliunde satis probetur; ex hoc tamen Apostoli loco nobis non videtur admodum solide statui posse. Non enim sermo iste, quo dicit Apostolus se pati pro ecclesia, necessario sic accipiendus est, quod pro redimendis peccatorum poenis, quas fideles debent, patiatur, quod forte nonnihil haberet arrogantiae: sed percommode sic accipitur, quomodo proxime dixerat: ‘Gaudeo in passionibus meis pro vobis’; ut nimirum utraque parte significet afflictiones et persecutiones pro salute fidelium, ipsiusque ecclesiae promovenda toleratas.”43 COMMUNIS EST PATRUM DOCTRINA, continuans et illus­ trans sensum ipsius Apostoli, passiones sanctorum valere ad aliorum fidelium utilitatem, et peccatores ex communi Ecclesiae suffragio adjuvari in expiatione suorum delictorum: Clemens Alex., Quis dives salvetur, 42 (cit. in art. 1, tom. 1, p. 96) inducit Joannem evangelistam orationibus et jejuniis adjuvantem latronem quemdam in sua poenitentia et satisfactione. Tertullianus, De Poenit., 10, loquens de adjutorio publicae poeni­ tentiae: “Plerosque tamen hoc opus, ut publicationem sui, aut suf­ fugere, aut de die in diem differre, praesumo; pudoris magis memores quam salutis. . . Caeterum inter fratres atque conservos, ubi com­ munis spes, metus, gaudium, dolor, passio (quia communis spiritus de communi Domino et Patre), quis tu hos aliud quam te opinaris? Quid consortes casuum tuorum, ut plausores, fugis? Non potest corpus de unius membri vexatione laetum agere: condoleat universum, et ad remedium conlaborct, necesse est. In uno ct altero Ecclesia est, Ecclesia vero Christus. Ergo cum te ad fratrum genua protendis, Christum contrectas, Christum exoras. Aeque illi cum super te lacrymas agunt, Christus patitur, Christus Patrem deprecatur" (M.L. 1, 1355 sq.). Ambrosius, De poenit., 1, 15, 80: “Velut operibus quibusdam totius populi purgatur, et plebis lacrymis abluitur, qui orationibus et fletibus plebis redimitur a peccato, et in homine mundatur interiore. Donavit enim Christus ecclesiae suae, ut unum per omnes redimeret, quae Domini Jesu meruit adventum, ut per unum omnes redimerentur” ° In omnes D. Pauli epistolas, t. 2, Moguntiac, 1859, p. 500 sq. 232 DE MATERIA POENITENTIAE (M.L. 16, 490). Expos, evang. sec. Luc., 7, 225: “Confitere, ut inter­ veniat pro te Christus; . . . roget pro te Ecclesia et illacrimet populus” (M.L. 15, 1760). Padanus, Epist. 3, 12, explicans concordantiam inter verba Christi “Si peccaverit in te frater . . . corrige eum solus cum solo” et alia “Quaecumque solveritis . . scribit: “Illud uni jussit, hoc pluribus relaxavit; illud ipse solvit in quem admittitur, hoc vero Ecclesia; illud sine sacerdote, sine fratribus, hoc ab omnibus impetratur” (M.L. 13, 1071). ' Augustinus, In Psal. 61, 4, commentans praedicta verba Apostoli ad Col. 1, 24, ait: “Si ergo in membris Christi es . . . quidquid patieris . . . deerat passionibus Christi. Ideo additur, quia deerat; mensuram imples, non superfundis: tantum pateris, quantum ex passionibus tuis inferendum erat universae passioni Christi, qui passus est in capite nostro, et patitur in membris suis, id est in nobis ipsis. Ad communem hanc quasi rempublicam nostram quisque pro modulo nostro exsolvimus quod debemus, et pro possessione virium nostrarum quasi canonem passionum inferimus. Pariatoria plenaria passionum omnium non erit, nisi cum saeculum finitum fuerit” (M.L. 36, 731). Chrysostomus, In 1 Cor., hom. 41, 5, loquens de suffragiis pro mortuis, scribit: “Ne nos pigeat opem ferre iis qui excesserunt, et pro eis offerre preces: est enim propositum orbis terrae commune piaculum. Propterea fidenter pro orbe terrae tunc rogamus, et cum martyribus eos vocamus, cum confessoribus, cum sacerdotibus. Etenim unum corpus omnes sumus, etiamsi membra membris splendidiora: et fieri potest ut veniam eis omni ex parte conciliemus, a precibus, a donis quae pro eis offeruntur, ab iis qui cum ipsis vocantur” (M.G. 61, 341). Caesarius Arei., Serm. 261, 1 sq., cit. in art. 45 (tom. 2, p. 965 sq.), loquens, sicut Tertullianus supra, de adjutorio poenitentiae publicae, ait: “Quid enim voluimus quando ad poenitentiae remedium pervenire meruimus, nisi ut omnis populus pro nobis intenderet divinam miseri­ cordiam exorare?” SENSUS TOTIUS ECCLESIAE proditur: Primo in doctrina fidei de thesauro ecclesiae et praxi dispensationis illius per indulgentias, intendit enim ecclesia ut vis satisfactionum sanctorum applicetur in satisfactionem ceterorum fidelium. Secundo, ex peculiari doctrina de suffragiis pro animabus Purgatorii, non enim major ratio est quare bona opera et satisfactiones fidelium debeant prodesse defunctis potiusquam aliis fidelibus vivis; quinimo ratio in qua auxilium funda­ tur, scilicet unitas corporis mystici, magis videtur valere pro vivis, quippe qui aliis fidelibus non solum vinculo charitatis uniuntur sed DE SATISFACTIONE 233 etiam vinculo societatis, illius nempe visibilis Ecclesiae cui concredita sunt media salutis et poenitentiae. Tertio, ex antiqua disciplina pub­ licae poenitentiae, cujus finis erat ut tota ecclesia concurreret in auxilium fratris poenitentis et satisfacientis pro suis peccatis, cujus auxilii vis tantopere a Patribus inculcatur, ut quandoque videantur asserere ipsam communitatem ecclesiasticam ad modum communis suffragii et judicii absolvisse peccata ac inde ipsi adversarii Liberales occasionem sumant firmandi suam sententiam qua docent primitivam ecclesiam non fuisse hierarchicam sed pneumaticam (cf. art. 1, in tom. 1, p. 127 sq.). Quarto, ex antiquo usu concedendi martyribus facultatem dandi “libellum pacis”, seu commendationem qua facilior reis evaderet poenitentia et venia peccatorum per Ecclesiam (cf. art. 1, in tom. 1, p. 128 sq., et art. 98, in torn. 4). Quinto, ex praxi conjessariorum permittendi ut satisfactio sacramentalis, poenitenti imposita, persolvatur ab alio. Sexto, ex communi et generali sensu fidelium, quorum persuasio est se posse suis bonis operibus adjuvare alios in eorum poenitentia et satisfactione. Hunc Ecclesiae sensum collegit Catechisnius Cone. Trid., explicans vim noni articuli symboli fidei “Credo . . . Sanctorum communionem” : “Hanc autem Sanctorum communionem sacramentorum communionem intelligi debere, Patres in Symbolo significant illis verbis: ‘Confiteor unum Baptisma’; Baptismum vero in primis Eucharistia, et deinceps cetera sacramenta consequuntur. Nam etsi hoc nomen omnibus sacra­ mentis convenit, quum Deo nos conjungant, illiusque participes, cujus gratiam recipimus, efficiant; magis tamen proprium est Eucharistiae, quae hanc efficit communionem. . . Sed alia etiam communio in Ec­ clesia cogitanda est. Quaecumque enim pie sancteque ab uno suscipi­ untur, ea ad omnes pertinent, et ut illis prosint, charitate, quae non quaerit, quae sua sunt, efficitur. Id vero sancti Ambrosii testimonio comprobatur, qui locum illum Psalmi explanans: ‘Particeps ego sum omnium timentium te’; ita inquit: ‘Sicut membrum particeps esse dicimus totius corporis, sic conjunctum omnibus timentibus Deum. Quare Christus eam nobis orandi formam praescripsit, ut diceremus: Panem nostrum, non meum: ac reliqua ejus generis, non nobis tantum, sed omnium saluti et commodis prospicientes’. At vero haec bonorum communicatio, membrorum humani corporis aptissima similitudine, in sacris Litteris saepe demonstratur: nam in corpore multa sunt mem­ bra: sed etsi multa sunt, unum tamen corpus constituunt, in quo singula proprio, non autem omnia eodem munere funguntur. Nec vero omnia eamdem dignitatem habent, aut aeque utiles et decoras functiones exsequuntur, nullique suum, sed totius corporis commodum atque utilitas proposita est: omnia deinde tam apta inter se et connexa 234 DE MATERIA POENITENTIAE sunt, ut, si unum aliquod dolore afficitur, cetera item naturae cogna­ tione et consensu doleant; si contra bene affectum est, communis sit omnibus ille jucunditatis sensus. Atque haec eadem in Ecclesia licet contemplari” (p. 1, c. 10, n. 24 sq.). Conclusio 2. Homo potest suffragari pro poena temporali peccati alterius non tantum quomodolibet, puta per viam impetrationis vel meriti, sed etiam per modum proprie dictae satisfactionis, solvendo nempe vicariam et condignam satisfactionem. Probatur 1. Ex pleno sensu Scripturae et Patrum relatorum in praec. Conci. Supradicta verba Scripturae, pro quanto referuntur ad auxilium praestitum fidelibus in ordine ad satisfaciendum pro suis peccatis, legitime accipiuntur in sensu auxilii proprie satisfactorii, scilicet ponentis solutionem pro solutione, tum quia saltem generaliter sonant, ita ut importent omnem modum auxilium ferendi et bona spiritualia communicandi (“Compatiuntur omnia membra”, “Illorum abundantia vestrae inopiae sit supplementum”, “Alterius onera portate”, “Adim­ pleo ea quae desunt passionum Christi pro . . . ecclesia”), tum quia peculiariter referuntur ad auxilium per modum passionis, in quo ratio satisfactionis consistit, scilicet ad compatiendum, ad onera ferenda, ad adimplendum id quod Christus ipse egit quodque maxime in vicaria satisfactione consistit. Similiter verba Patrum ad omnem modum auxilii ferendi referuntur, et peculiariter ad illud quod fit per passionem, seu per fletum, gemitus et poenitentiam, cuique tanta vis praebetur, ut dicatur redimere pec­ cata aliorum. Probatur 2. A paritate cum doctrina fidei de thesauro Ecclesiae et de sufragiis pro animabus Purgatorii. Nam dispensatio illius thesauri per indulgentias, tum vivis tum defunctis, et applicatio bonorum operum fidelium pro animabus de­ functorum, non fit per modum orationis vel meriti sed per modum vicariae satisfactionis. Non enim indulgentia pro vivis ordinatur ad hoc ut impetretur a Deo gratia qua fideles moveantur ad praestandam suam satisfactionem, tum quia secus frustra ad hoc applicaretur thesaurus satisfactionum sanctorum, cum sufficeret oratio Ecclesiae et ceteroquin satisfactio non sit oratio, tum quia secus indulgentiae non haberent certum effectum liberandi a poena, quippe qui penderet a praestanda satisfactione; et multo minus id dici potest de indulgentiis I·*— DE SATISFACTIONE 235 vel suffragiis pro animabus purgatorii, cum istae animae non sint amplius capaces satisfaciendi. Si igitur in his casibus habetur vera translatio satisfactionis unius in alium, seu solutio pro solutione, nulla est ratio quare negetur haec fieri etiam inter fideles vivos, ad modum vicariae et proprie dictae satisfactionis. Nam, intima ratio ex qua deducitur uterque ille modus translationis satisfactionum est Communio Sanctorum, fundata in unitate corporis mystici; jamvero haec ratio valet similiter, et a fortiori, ad deducendam eandem translationem inter vivos, tum quia hi uniuntur inter se in corpore mystico non solum vinculo charitatis, sicut uniuntur cum animabus purgantibus vel beatis, sed etiam vin­ culo societatis, tum quia si Ecclesia potest disponere de satisfactionibus a Sanctis relictis, quasi eorum haeres, a fortiori ipsi dum vivunt possunt de eisdem disponere, quarum sunt domini et possessores. Probatur 3. Ex sensu Ecclesiae. Communis sensus fidelium est se proprie satisfacere pro aliis, seu suam satisfactionem in alios transferre. Communis doctrina the­ ologorum inde ab antiquo id explicite asserit, quod quidem nequit esse sine gravi fundamento, cum agatur de re tanti momenti, intime connexa cum fide et praxi Ecclesiae. Catechismus Cone. Trid. (supra cit., p. 226) etiam explicite docet “unum posse pro altero satisfacere’'. Nec potest vox satisfactionis in his testimoniis detorqueri ad im­ proprium sensum impetrationis auxilii per quod possit praestari satis­ factio ab ipso qui peccavit. Nam, primo, hic sensus est alienus ab usu Ecclesiae. Secundo, est explicite damnatus, in quaestione saltem de propria seu personali satisfactione, a Pio V in doctrina Baii as­ serentis quod “quando per eleemosynas aliaque poenitentiae opera Deo satisfacimus pro poenis temporalibus, non dignum pretium Deo pro peccatis nostris offerimus . . . sed aliquid facimus, cujus intuitu Christi satisfactio nobis applicatur et communicatur” (Denz. 1059; cf. 1060). Tertio, explicite excluditur, in hac ipsa quaestione de satis­ factione pro aliis, a Catechismo Cone. Trid. distinguente inter con­ fessionem, contritionem et satisfactionem, et asserente quod dum “nemo pro altero dolere aut confiteri potest . . . qui divina gratia praediti sunt, alterius nomine possunt, quod Deo debetur, persolvere . . . [ita] ut quodam pacto alter alterius onera portare videatur”. Quarto, si satisfactio acciperetur eo latiori sensu, dici posset satisfacere tum omnis justus qui oret Deum ut det aliis auxilium impellens ad satisfaciendum, tum homo in statu peccati, tum anima in purgatorio, tum beatus in coelo, hi enim omnes similem orationem persolvere 236 DE MATERIA POENITENTIAE possunt; et ita pervertuntur plura capita communis doctrinae de satis­ factione, qua asseritur satisfactionem essentialiter distingui ab ora­ tione ejusque conditiones esse statum gratiae et statum viatoris. Probatur 4. Ex indirecta ratione, seu ex impossibilitate concipiendi satisfactionem pro poena temporali aliorum, eo duplici improprio modo quo explicatur ab adversariis, scilicet vel per impetrationem auxilii quo ipse reus moveatur ad satisfaciendum pro se vel per im­ petrationem qua obtineatur a Deo immediata remissio poenae. Primus enim modus est possibilis, sed non est satisfactio, tum quia objectum illius impetrationis non est ipsa remissio poenae, sed auxilium unde aliquis adjuvetur ad ponendum actum satisfactorium; tum quia sic non possemus satisfacere pro animabus Purgatorii quae nequeunt operari ad suam satisfactionem, vel oporteret fingere duos diversos modos satisfaciendi, alium pro vivis et alium pro defunctis; tum quia secus nihil obstaret quominus dicamur similiter satisfacere pro aliorum culpa tam veniali quam mortali. Secrindus vero modus est impossibilis, quia ita Deus non obtineret solutionem poenae nec ab ipso reo nec ab aliis, sed gratis remitteret, nec ordini justitiae satis fieret, quae exigit ut culpa reparetur per poenam; unde videmus ipsum Christum pro nobis satisfacere non per impetrationem immediatae extinctionis poenae sed per ipsam suae poenae solutionem. Praeterea, talis modus esset jrustrancus, nam si ad extinguendam poenam valet simplex oratio, a fortiori ad id valet solutio ipsius poenae, adeoque frustra quis facit recursum ad miseri­ cordiam Dei cum habet unde possit solvere debitum justitiae. Prae­ terea, talis modus esset injuriosus satisfactioni Christi, a quo Deus exigit solutionem poenae pro nobis potius quam meram impetrationem, utut infiniti valoris et dignitatis. Nec valet rem ita concipere ut per unius impetrationem obtineatur extinctio poenae in altero per applica­ tionem satisfactionis Christi; nam imprimis talis modus adhuc esset frustraneus, ut diximus, quia facilius et convenientius aliquis obtineret applicationem satisfactionis Christi per solutionem poenae, quam ponere potest, quam per meram impetrationem, et praeterea hic modus applicationis satisfactionis Christi nullum habet fundamentum in Traditione, ex qua potius convincimur non esse alios modos illius applicationis, citra ipsam personalem satisfactionem, quam ex opere operato sacramenti, sacrificii et indulgentiae. Probatur 5. Ex directa et propria ratione, quam assignat S. Thomas et in qua fundatur ipsa generalis doctrina de Communione Sanctorum, DE SATISFACTIONE 237 scilicet ex unione fidelium in unum corpus mysticum per glutinum charitatis. Ex hac enim unione amicitiae provenit ut opera unius possint pro operibus alterius computari, seu fieri alterius secundum moralem aestimationem et ad morales eorum effectus; nam “quod per amicos facimus, per nos ipsos facere videmur, quia amicitia ex duobus facit unum per affectum” et consequenter “poenam quam amicus propter hominem patitur, reputat aliquis ac si ipse pateretur” (C. Gent. 3, 159). Unde, posito fundamento amicitiae seu charitatis, nihil aliud requiritur ad hoc ut actio unius moraliter reputetur esse alterius, et ita valeat ad omnes ejus effectus morales, nisi ut per intentionem agentis dirigatur in beneficium et morales fines alterius; sic communi­ catio moralium bonorum, et, in ordine supernaturali, sic dicta “com­ munio sanctorum”, resultat ex duobus, i.e. ex amicitia seu charitate tanquam ex fundamento, et ex intentione dirigentis tamquam ex conditione (cf. dicta in tractatu De Eucharistia, art. 55, tom. 2, p. 1126 sq.; Suppi., q. 71, a. 1. 2. 6. 9). Ex hoc autem quod actio mea poenalis evadit moraliter actio alterius secundum modum praedictum, nihil jam amplius desideratur quominus evadat satisfactio ejus, vel, si placet, quominus ego dicar vere satisfacere pro eo, sicut satisfacio pro me, et quominus Deus necessario eam satisfactionem acceptet, eadem prorsus ratione et necessitate, in ipsa rei natura fundata et a libero Dei pacto dependente, qua acceptat satisfactionem meam pro me. Paucis: cum justus offert Deo sua opera poenalia cum intentione satisfaciendi pro poena temporali alteri debita, nihil deest ex his quae requiruntur ad rationem proprie dictae satisfactionis; adest nempe opus bonum et poenale, adest aequalitas cum poena seu condignitas ex parte rei et in actu primo, adest ratio dominii qua vere dicitur opus pertinere moraliter ad alterum, idque ratione communis charitatis et meae intentionis dirigentis opus ad alterum, adest denique Dei acceptatio, eadem ratione et eadem necessitate qua adest cum dirigo opus in satisfactionem poenae meae. Confirmatur ex ipsa humana consuetudine, nam etiam apud homines acceptatur, quantum fieri potest, ut unus ex amicitia solvat debitum pro alio, nec minus potens est amicitia charitatis apud Deum quam naturalis amicitia apud homines (cf. tamen infra in resp. ad obj. 5). Ad rem S. Thomas, Suppi., q. 13, a. 2, ad 1: “Quantum ad poenae remissionem unus alteri potest mereri; et actus unius efficitur alterius, charitate mediante, per quam ‘omnes unum sumus in Christo’ 238 DE MATERIA POENITENTIAE Ibid., Sed contra: “Charitas magis potest apud Deum quam apud homines. Sed unus potest apud homines pro alterius amore debitum ejus solvere. Ergo multo fortius hoc in divino judicio fieri potest.” C. Gent. 3, 159: “Quod . . . per amicos jacimus, per nos ipsos jacere videmur, quia amicitia ex duobus facit unum per affectum, et praecipue dilectio caritatis; et ideo, sicut per seipsum, ita et per alium potest aliquis satisfacere Deo, praecipue quum necessitas fuerit; nam et poenam quam amicus propter ipsum patitur, reputat aliquis ac si ipse pateretur: et sic poena ei non deest dum patienti amico compatitur, et tanto amplius quanto ipse est ei causa patiendi. Et iterum affectio caritatis in eo qui pro amico patitur jacit magis satisjactionem Deo acceptam quam si pro se pateretur: hoc enim est promptae caritatis, illud autem est necessitatis. Ex quo accipitur quod unus pro alio satis­ facere potest dummodo uterque in caritate fuerit. Hinc est quod Apostolus dicit (Gal. VI. 2.) ‘Alter alterius onera portate, et sic adimplebitis legem Christi’ Suppi., q. 71, a. 1: “Quantum ad aliquid quod est consequens, vel necessarium, vel accessorium ad statum [beatitudinis], opus unius potest valere alteri, non solum per viam orationis, sed etiam per viam meriti. Quod quidem dupliciter contingit: vel propter communi­ cantium in radice operis, quae est charitas in operibus meritoriis: et ideo omnes qui sibi invicem charitate connectuntur, aliquod emolu­ mentum ex mutuis operibus reportant; tamen secundum mensuram status uniuscujusque, quia etiam in patria unusquisque gaudebit de bonis alterius; et inde est quod articulus fidei ponitur ‘sanctorum com­ munio’. Alio modo ex intentione jacientis, qui aliqua opera specialiter ad hoc facit ut talibus prosint. Unde ista opera quodammodo efficiuntur eorum pro quibus jiunt, quasi eis a faciente collata; unde possunt eis valere vel ad impletionem satisfactionis, vel ad aliquid hujusmodi quod statum non mutat.” Ibid., a. 1, ad 2: “Opus quod pro aliquo fit, ejjicitur ejus pro quo fit: et similiter opus quod est ejus qui mecum est unum, quodammodo est et meum. Unde non est contra divinam justitiam, si unus fructum percipit de operibus factis ab eo qui est unum secum in charitate, vel ab operibus pro se factis. Hoc etiam secundum humanam justitiam contingit ut satisfactio unius pro alio accipiatur.” Ibid., a. 2: “Charitas, quae est vinculum Ecclesiae, non solum ad vivos se extendit, sed etiam ad mortuos, qui in charitate decedunt. Charitas enim, quae est vita animae, sicut anima est vita corporis, non finitur. ‘Charitas nunquam excidit’ [1 Cor. 13, 8]. Similiter etiam mortui in memoriis hominum viventium vivunt. Et ideo intentio viven- DE SATISFACTIONE 239 tium ad eos dirigi potest. Et sic suffragia vivorum mortuis dupliciter prosunt, sicut et vivis, et propter charitatis unionem, et propter in­ tentionem in eos directam. Non tamen sic eis valere credenda sunt vivorum suffragia, ut status eorum mutetur de miseria ad felicitatem, vel e converso; sed valent ad diminutionem poenae, vel aliquid hujusmodi, quod statum mortui non transmutat.” Ibid., a. 6: “Poena purgatorii est in supplementum satisfactionis quae non fuerat plene in corpore consummata. Et ideo quia, sicut ex dictis patet (art. 1 et 2 huj. quaest. et quaest. xiii, art. 2), opera unius possunt valere alteri ad satisfactionem, sive vivus, sive mortuus fuerit, non est dubium quin suffragia per vivos facta existentibus in purga­ torio prosint” (cf. ad 2 et 3). Ibid., a. 9: “Suffragia vivorum prosunt defunctis, secundum quod uniuntur viventibus in charitate, et secundum quod intentio viventium fertur in mortuos. Et ideo illa opera praecipue nata sunt mortuis suffragari quae maxime ad communicationem charitatis pertinent, vel ad directionem intentionis in alterum” (cf. ad 1 et 2). Conclusio 3. Satisfactio pro aliis habet necessarium et infallibilem effec­ tum, non minus quam satisfactio pro se. Probatur 1 cum Suaresio ex rationibus convenientiae, ex quibus sequitur saltem probabilitas hujus sententiae. Etiam nempe si, absolute loquendo, posset haberi vera satisfactio pro aliis quae non habeat infallibilem effectum, hanc tamen infallibilitatem dari de facto non uno modo suadetur. Et imprimis ex ipsa pari­ tate cum satisfactione pro se; non enim est ratio quare haec et non illa gaudere debeat infallibilitate, cum ex utraque parte habeatur opus poenosum, intentio solvendi, ordinatio ad divinam justitiam, unitas saltem moralis inter eum qui satisfacit et eum pro quo satis­ facit, quae omnia immediate fundant divinam acceptibilitatem; nec officit in casu satisfactionis pro altero physica distinctio inter eum qui satisfacit et eum pro quo satisfacit, ut patet ex ipsa satisfactione Christi pro nobis. Secundo, in Traditione nullum est fundamentum ad negandam talem infallibilitatem, imo sensus Patrum et praxis Ec­ clesiae satisfactionem pro aliis ut efficacissimam habent. Tertio, frustrabilitas satisfactionis non congruit sive ipsi indoli satisfactionis, quae tota ordinatur ad causandum suum effectum; sive dignitati gratiae et efficacitati unionis mysticae inter fideles; sive efficacitati charitatis, quae major est in satisfactione pro aliis quam pro se; sive pleniori sensui dogmatis communionis Sanctorum; sive largitati divinae quae praesumitur velle concedere quantum potest, dummodo salvetur ''T5 240 de materia poenitentiae exigentia justitiae, nec severius distinguere inter satisfactionem pro se et satisfactionem pro alio; sive praxi hujusmodi satisfactionis, nam si ipsa non esset infallibilis relinqueretur apud fideles locus semper dubitandi de ejus acceptatione, quo certe non efficaciter ad ejus usum impellerentur. Probatur 2 contra Suarez ex ratione necessaria, seu ex absoluta paritate inter satisfactionem pro se et satisfactionem pro alio, et con­ sequenter ex ipsa ratione satisfactionis. Absoluta habetur paritas inter satisfactionem pro se et satisfac­ tionem pro alio; ergo si illa est infallibilis, similiter et ista. In utraque enim eadem est ratio essentiae et efficacitatis. Ratio enim satisfactionis ex tribus elementis consurgit, quorum duo priora sunt remota et faciunt ut opus aliquod possit esse satisfactorium de condigno, tertium est proximum constitutivum ex quo opus accipit ut habeat rationem et vim satisfactionis. Primum elementum, vel requisitum, est quod opus vere pertineat ad eum cujus poena extinguenda est; secundum est quod opus habeat aequalitatem cum poena extinguenda; tertium est divina acceptatio seu ordinatio illius operis ad extinguendam poe­ nam, nam, cum Deus non teneatur illud opus, quantumvis aequale, acceptare ut aliquid habens vim et jus ad extinctionem poenae, nonnisi ex ejus acceptatione pendet ultimo et formaliter efficacitas illius et ipsa ejus ratio satisfactiva; posita autem hac acceptatione et ordina­ tione, satisfactio necessario consequitur suam efficacitatem et effectum ob efficacitatem et immutabilitatem divinae voluntatis, a qua sola pendet extinctio poenae. Jamvero haec tria verificantur in satisfactione pro alio, non minus quam in satisfactione pro se. Nam, primo, opus poenale, a me praesti­ tum pro alio, vere pertinet ad illum, ratione unionis charitatis et inten­ tionis dirigentis, ut dictum est supra nec negatur ab adversariis; secundo, illud opus habet aequalitatem cum poena extinguenda, non secus ac si poneretur ab alio, nec id negant adversarii; tertio, ipsum subest acceptationi divinae seu ordinationi ad extinguendam poenam alterius, ut probat ipsa existentia satisfactionis pro alio, statuta in Conci. 1 et 2. Ergo satisfactio pro alio est infallibilis, eadem ratione et eadem necessitate, qua est infallibilis satisfactio pro se. Unde implicat dicere quod quis satisfaciat pro aliis et quod haec satisfactio non sit infalli­ bilis, sicut repugnat dicere quod quis satisfaciat et non satisfaciat; et similiter repugnat dicere quod quis satisfaciat et quod Deus satis­ factionem non acceptet, sicut repugnat dicere quod Deus velit opus esse satisfactorium et postea illud ut satisfactorium nolit acceptare. DE SATISFACTIONE 241 Breviter: Cum satisfactio ultimo constituatur in suo esse per ipsam divinam ordinationem seu acceptationem, quae est infallibilis, nequit non esse infallibilis, et quidquid obicitur contra infallibilitatem satis­ factionis tendit ad excludendam ipsam ejus existentiam (cf. infra in resp. ad obj. 6 et 7, p. 251-253). Obicit Saurez:11 Ex hoc quod Deus instituerit satisfactionem pro aliis, seu ordinaverit poenam unius in satisfactionem alterius, non necessario sequitur quod debeat eam acceptare, nec ideo quod satis-' factio sit infallibilis. Nam est locus distinguendi inter institutionem pennissivam et institutionem promissivam. Potest enim res ita concipi quod Deus concedat quidem ut possimus pro aliis satisfacere, seu quod opera unius offerri possint in solutionem poenae alterius, non tamen promittat se eam oblationem acceptaturum ita ut necessario debitum poenae extinguatur (“Potuit... esse institutio concessiva .. ., quamvis non fuerit promissiva”); si quando tamen Deus illi solutioni praebeat suam acceptationem (ut saepe de facto contingit), ea tunc evadit satisfactio infallibilis et in pleno sensu condigna. Respondetur vix intelligi posse quid Suarez sibi velit. Nam prae­ via illa ordinatio permissiva, cum nihil in se habeat necessitatis et infallibilitatis, non valet conferre operi poenali ullam rationem infallibilitatis et necessitatis nec ideo constituere in ipso rationem satis­ factionis, quae involvit necessitatem eo quod respicit justitiam, non secus ac meritum; subsequens vero acceptatio Dei, cum sit de se absoluta et efficax, necessario addit operi poenali infallibilitatem effectus, unde si quis velit tunc illud opus considerare ut satisfactorium, habebitur quidem satisfactio sed infallibilis. Numquam ergo dabitur satisfactio non infallibilis. Imo ex hac sententia sequitur quod nec postquam accedit divina acceptatio, habetur satisfactio, sed mera efficacia et infallibilitas divinae acceptationis et liberalitatis, quia nisi divina promissio de acceptatione praecedat opus poenale, hoc nunquam habebit efficaciam justitiae et vim obligandi Deum in virtute ipsius praeviae promissionis, nec ideo unquam erit satisfactio, cum non possit sanari in radice eo quod non possit Deus facere ut fuerit, promissio quae non fuit. Pone dominum vineae dicentem quibusdam operariis: Permitto vobis ut eatis in vineam meam et laboretis in ea, sed nullam volo constituere pactionem vobiscum nec promitto me vobis daturum pretium, sed postea videbo, et forte acceptabo laborem vestrum et dabo proportionatam labori mercedem. Fac tandem domi­ num illum in fine laboris dare illis praedictam mercedem; a primo ad ultimum, a momento permissionis ad inclusum momentum ipsius acM Disp. 48, sect. 3, n. 9 per totum ct n. 10 circa finem. —-U 242 DE MATERIA POENITENTIAE ceptationis laboris et collationis mercedis, nulla invenitur ratio justi­ tiae, sed merae liberalitatis aut congruentiae et condecentiae. Unde explicatio Suaresii tendit ad negandam ipsam existentiam satisfactionis pro alio. Nam ea explicatio ad hoc reducitur ut Deus non instituerit modo generali satisfactionem pro aliis, sed in aliquibus casibus, ex libera prorsus et actuali electione et absque ulla praevia promissione, elevet solutionem oblatam pro aliis ad rationem satis­ factionis, per hoc quod eam acceptat ad extinctionem poenae. Ex quo sequitur primo, quod neganda est ipsa existentia satisfactionis pro aliis, tamquam lex et institutum generale. Secundo, quod admit­ tenda est existentia satisfactionis in quibusdam tantum casibus, de quibus nemini certo innotescere potest, cum pendeat a libera et non promissa acceptatione Dei; et ita practice et veluti antecedenter negatur existentia satisfactionis pro omni casu et admittitur sola ejus possibilitas vel probabilitas, nam in quocumque momento aliquis in­ tendit offerre opus poenale pro alio, potest tantum sibi dicere: nescio an hoc opus meum erit satisfactio, forte Deus illud acceptabit et tunc erit satisfactio, forte non acceptabit et tunc non erit satisfactio. Tertio, adhuc in explicatione Suaresii stat quod diximus in argumento, quod scilicet si habetur satisfactio, ipsa est infallibilis. Ceterum, ut modo dictum est, ea explicatio nullam prorsus relinquit satisfactionem, etiam in casibus quo Deus acceptat opus poenale, quia haec acceptatio, utpote subsequens opus, est mera liberalitas nec valet in eo fundare ullam rationem justitiae et necessitatis. NOTA. DE SECUNDARIIS QUISBUSDAM QUAESTIONIBUS CIRCA MODUM ET CONDITIONES SATISFACTIONIS PRO ALIO. Quinque a theologis quaeri solent, quae ab ipso S. Thoma breviter resolvuntur in Suppi., q. 13, a. 2, corp, et ad 3 et 4: PRIMO QUAERITUR, utrum ad hoc ut quis possit satisfacere pro alio, requiratur ut hic sit impotens ad satisfaciendum per se. Respondetur negative, quia nullum hujusmodi restrictionis funda­ mentum est sive in documentis traditionis, quae generaliter et absolute proponunt satisfactionem pro aliis, sive in ipsa ratione ex qua talis satisfactio deducitur, non enim ipsa fundatur in impotentia alterius sed in unione charitatis et unitate corporis mystici. Ceterum, quia satisfactio est non solum vindicativa, sed etiam medicinalis, hic modus satisfactionis est prudenter regulandus, praesertim ex parte confessarii imponentis sacramentalem satisfactionem, ne totaliter frus­ tretur ille finis medicinalis. DE SATISFACTIONE 243 Ad rem S. Thomas: “Nec etiam exigitur quantum ad solutionem debiti, quod ille pro quo fit satisfactio, sit impotens ad satisfaciendum, quia etiamsi esset potens, alio satisfaciente pro ipso, ipse a debito immunis esset. Sed hoc requiritur, in quantum poena satisfactoria est remedium. Unde non est permittendum quod aliquis pro alio poeni­ tentiam agat, nisi defectus aliquis appareat in poenitente; vel cor­ poralis, per quem sit impotens ad sustinendum; vel spiritualis, per quem non sit promptus ad portandam poenam” (ibid., in corp.). SECUNDO QUAERITUR, utrum ad eam satisfactionem requira­ tur quod ille pro quo satisfit petat vel saltem sciat sibi satisfactionem applicari. Respondetur negative, tum quia ratio illius satisfactionis est unio charitatis, quae est independens a petitione vel cognitione; tum quia ceteroquin unusquisque habet implicitam voluntatem acceptandi bona, quae sibi prosunt; tum quia frustra etiam recusaret bonum quod ex ipsa rei natura et conditione sibi obvenit, sicut frustra quis recusaret augmentum gratiae ex merito, si agit opus aliquod in charitate; quod si revera et absolute recusaret, hoc vix esse posset nisi ex aliqua mala voluntate graviter peccaminosa, ex qua amitteret ipsum statum gratiae et charitatis, in quo meritum et satisfactio fundantur. Ceterum, planum est majorem fructum posse aliquem aliunde capere ex peti­ tione vel cognitione illius satisfactionis, pro quanto in ea continetur aliquod meritum vel aliqua satisfactio, quae additur satisfactioni alterius. TERTIO QUAERITUR, utrum ex ipso facto quod aliquis promittat satisfacere pro alio, hic maneat solutus a debito, etiam si ille reapse non satisfaciat, puta ex negligentia, vel malitia, vel impotentia, vel morte. Respondetur negative, nam extinctio poenae non fit per promis­ sionem satisfactionis sed per ipsam satisfactionem, unde etiam ipse qui satisfacit pro se non solvitur a debito ex hoc ipso quod deter­ minat vel sibi promittit satisfacere. Confirmatur primo, ex eo quod secus si quis promitteret in se suscipere totam poenam alteri debitam et hic statim moreretur, im­ mediate iste evolaret in coelum antequam ulla satisfactio completa esset; secundo, ex eo quod secus, in casu omissae satisfactionis a fidejussore, peccatum maneret impunitum, quia a nemine poena solveretur, nec potest dici quod haec solvitur in purgatorio ab ipso fidejussore, quia hic in purgatorio nequit puniri pro ipso peccato alterius, quod non commisit, quamvis puniatur pro alio peccato quod ipse commisit omittendo promissam satisfactionem. 244 θΕ MATERIA POENITENTIAE Haec S. Thomas docet in responsione ad hanc objectionem: “Si unus pro alio satisfacere potest, ergo ex quo unus sibi suscipit debitum poenae, alius statim a debito liberatur. Ergo si moriatur postquam tota poena sibi debita ab alio suscepta est, statim evolabit; vel si adhuc puniatur, duplex poena reddetur pro eodem peccato, scilicet illius qui satisfacere incipit, et illius qui punitur in purgatorio.” Respondet enim: “Si ipsemet ad aliquam poenam se obligasset, non prius a debito esset immunis quam eam solvisset; et ideo poenam ipse patietur, quamdiu ille satisfactionem pro eo fecerit; quam si non fecerit, tunc uterque est debitor illius poenae, unus pro commisso, alius pro omisso; et ita non sequitur quod peccatum unum bis puniatur” (ibid., ob 4 et ad 4). QUARTO QUAERITUR, utrum relate ad aequalem poenam extinguendam, ille qui satisfacit pro alio debet majorem suscipere poenam quam si satisfacit pro se. Quam quaestionem aliqui, ut Suarez, sic ponunt: utrum satisfactio pro alio habeat aequalem effi­ caciam ac satisfactio pro se. Respondent doctor es triplici sententia, duabus extremis, altera media. Quidam, quos suppresso nomine refert S. Thomas, dicunt satis­ factionem pro alio habere minorem efficaciam quam satisfactio pro se, adeoque oportere ut in ea major poena solvatur. Ratio est quia poena ab ipso reo soluta, est magis satisfactoria. Sed haec ratio est reicienda, quia modus pertinentiae physicae vel moralis non influit in gradum satisfactionis. Quidam, ut Suarez et Lugo, docent satisfactionem pro alio esse aequalis efficaciae ac satisfactio pro se, formaliter loquendo et quan­ tum est ex parte operis poenalis, adeoque per se non requiri ut satisfaciens pro alio assumat majorem poenam, quamvis aliunde et materialiter, seu ex aliis circumstantiis, satisfactio pro alio possit esse vel major vel minor quam satisfactio pro se. Suarez quidem hanc accidentariam inaequalitatem accipit ex parte subjecti quod satisfacit eamque refundat in indolem interioris charitatis unde procedit satisfactio et in modum quo haec charitas concurrit in utraque satisfactione pro se vel pro alio. Distinguit enim duplicem val­ orem satisfactorium, alium residentem in opere exteriori et alium in ipsa voluntate satisfaciendi. Cum ergo quis satisfacit pro alio, valor satis­ factorius operis est idem ac cum satisfacit pro se, sed valor satisfac­ torius totalis potest esse aequalis, vel minor, vel major, prout quis dirigit vel non dirigit in alium etiam valorem voluntatis satisfacientis seu charitatis, una cum valore ipsius operis, vel etiam prout charitas DE SATISFACTIONE 245 ipsa est aequalis aut minoris aut majoris perfectionis in diverso casu, nam intentio satisfaciendi ex Dei amore, est perfectior quam intentio satisfaciendi ex amore charitatis erga seipsum, et charitas movens ad satisfaciendum pro se est perfectior secundum unum aspectum, quate­ nus omnis charitas bene ordinata incipit a seipso, et est imperfectior secundum alium aspectum, quam charitas movens ad satisfaciendum pro alio, cum haec sit difficilior ac ideo magis meritoria. Lugo vero praedictam accidentariam inaequalitatem accipit ex parte subjecti, pro quo fit satisfactio, eamque refundit in inaequalitatem dignitatis illius seu status gratiae in quo est. Idem nempe opus secun­ dum se habet eandem efficaciam, sed haec efficacia mensuratur etiam ex parte subjecti, nam difficilius est solvere poenam pro homine sanctiori quam pro homine minus sancto, quia v.g. manere in purgatorio per triduum gravior poena moraliter est pro illo quam pro isto, ratione suae nobilitatis, et ideo major poena requiritur, ad aequaliter satisfacien­ dum pro sanctiori. Si ille qui satisfacit pro alio sit minus sanctus quam iste, idem opus satisfactorium minorem efficaciam habet si applicatur pro alio quam si applicatur pro se, et ideo ut in eo casu satisfactio pro alio habeat eandem efficaciam ac satisfactio pro se, non sufficit offerre idem opus satisfactorium, sed oportet majorem suscipere poenam. Oppositum vero accidit si ille qui satisfacit sit sanctior; aequalis vero effectus obtinetur, si uterque sit aequalis sanctitatis. Attamen haec sententia, pro qua Suarez voluntarie citat S. Thomam (“Ita sentit D. Thom. ... si bene exponatur”), est reicienda, non solum quia laborat arbitraria quadam et complicata computatione, qua nec ipsi ejus patroni confidere videntur, sed praecipue quia procedit ex labili fundamento. Suarez enim inepte separat valorem satisfactivum voluntatis ponendi opus poenale a valore satisfactivo ipsius operis poenalis; nam opus poenale non est satisfactivum nisi ut informatum a voluntate satisfactiva, et ideo si opus poenale dirigitur in satis­ factionem pro alio, etiam voluntas satisfaciendi ejusque valor dirigitur ad eundem finem et ad eandem personam, nec potest separari et retineri pro se. Praeterea, voluntas satisfaciendi pro alio ostendit ma­ jorem charitatem quam voluntas satisfaciendi pro se, ut docet S. Thomas. Lugo vero arbitrarie asserit majorem poenam requiri ad satisfaciendum pro homine sanctiori quam pro minus sancto; nam solvenda satisfactio mensuratur a sola poena quae debetur, haec autem mensuratur a solo peccato commisso, cum hoc sit unica causa poenae, non vero a statu sanctitatis in quo homo invenitur. Quod quidem ut per se planum affirmat S. Thomas scribens: “Poena temporalis pro 246 DE MATERIA POENITENTIAE peccato debita post culpae remissionem non taxatur secundum dis­ positionem ejus cui debetur, quia quandoque ille qui est melior, habet majoris poenae reatus” (ibid., ad 7). Alii ergo cum S. Thoma docent satisfactionem pro alio habere majorem efficaciam quam satisfactio pro se, ac ideo qui satisfacit pro alio non teneri ad suscipiendam majorem poenam ut extinguat aequale debitum poenae, quinimo posse suscipere minorem. Et ratio est quia poena habet vim maxime satisfactivam ex charitate qua sustinetur, et satisfactio pro alio procedit ex majori charitate quam satisfactio pro se, quia illa procedit ex quadam promptitudine charitatis, haec vero ex quadam necessitate amoris suipsius; difficilius igitur, et ideo magis satisfactorium, est pati pro alio quam pati pro se. Ad rem S. Thomas: “Nec oportet quod major poena imponatur ei qui pro altero satisfacit, quam principali imponeretur, ut quidam dicunt, hac ratione moti, quod poena propria magis satisfaciat quam aliena, quia poena habet vim maxime satisfaciendi ratione charitatis, qua homo ipsam sustinet. Et quia major char itas apparet in hoc quod aliquis pro altero satisfacit, quam si ipse satisfaceret, ideo minor poena requiritur in eo qui pro alio satisfacit, quam in prin­ cipali requireretur; unde dicitur in Vitis Patrum [L. 5, 1. 5, n. 27], quod propter charitatem unius qui alterius fratris sui charitate ductus, poenitentiam fecit pro peccato quod non commiserat, alteri pecca­ tum quod commiserat, dimissum est” (ibid., in corp.). “Affectio caritatis in eo qui pro amico patitur facit magis satisfactionem Deo acceptam quam si pro se pateretur: hoc enim est promptae caritatis, illud autem est necessitatis” (C. Gent., 3, 159). QUINTO QUAERITUR, utrum per idem opus quo quis satisfacit pro alio, satisfaciat etiam pro se, ita ut ipse non privetur fructu suae satisfactionis. Respondetur negative. Cum nempe quis pro alio satisfacit, acquirit quidem pro se fructum meritorium suae satisfactionis, imo acquirit necessarium effectum medicinalem qui est proprius omnis satisfac­ tionis, sed non acquirit proprie fructum satisfactionis qui est vindicativa extinctio poenae. Ratio est quia satisfactio est solutio pretii seu debiti, ad aequalitatem, nec potest unum pretium esse aequale duobus debitis solvendis aut duabus rebus comparandis, sicut una quantitas non est aequalis duplici quantitati; unde tota vis satisfactiva operis poenalis exhauritur in solutione debiti pro alio, nec potest solvere duplex debitum, alienum scilicet et proprium. Ob eandem rationem e converso non repugnat quod quis oret DE SATISFACTIONE 247 simul pro se et pro alio, quia in impretatione non attenditur aequalitas nec solvitur justitiae, sed attenditur liberalitas quae non exhauritur in concessione unius favoris; similiter non repugnat ut per idem opus aliquis satisfaciat pro alio et simul mereatur pro se, quia, quamvis tum satisfactio tum meritum dicant respectum ad aequalitatem et justitiam, diversimode ad has referuntur et diversam in se habent rationem, ita ut inducant formalem diversitatem et duplicationem in ipsum opus, quod prout est poenale, satisfacit pro alio, et prout est honestum, meretur pro propria persona; similiter non repugnat ut in eodem opere habeatur meritum de condigno pro se et meritum de congruo pro alio, quia hae duae meriti rationes sunt longe diversae et ad diversa principia referuntur, scilicet ad justitiam et ad condecentiam liberalitatis. Ad rem S. Thomas: “In solutione debiti attenditur quantitas poenae, sed in merito attenditur charitatis radix; et ideo ille qui ex charitate pro alio meretur saltem merito congrui, etiam sibi magis meretur; non autem qui pro alio satisfacit, etiam pro se satisfacit; quia illa quanti­ tas poenae non sufficit ad utrumque peccatum; tamen satisfaciendo pro alio sibi meretur aliquid majus quam sit dimissio poenae, scilicet vitam aeternam” (ibid., ad 3). Adverte autem hic agi de sola satisfactione ex opere operantis seu extrasacramentali; nam in satisfactione sacramentali, de qua erit quaestio inferius, duplex habetur vis satisfactoria, altera ex opere operantis et altera ex opere operato (cf. art. 71), et ideo aliquis potest satisfacere etiam pro se dum satisfacit pro alio. Quod quidem dupliciter contingere potest; nam cum poenitens satisfacit ex opere operato per propriam actionem, potest alienare satisfactionem ex opere operantis in favorem alterius; cum vero alius satisfacit sacramentaliter seu ex opere operato loco poenitentis (cujus rei possibilitas probabitur in art. 76), potest ipse retinere pro se satisfactionem ex opere operantis sui actus. RESPONSIO Obj. 1 {contra Conci. 1 ct 2). Si unus potest condigne satisfacere pro poena alterius, posset etiam de condigno mereri pro altero, tum quia meritum et satisfactio pari passu procedunt, cum utrumque importet valorem supernaturalem, sit qualitas actus supernaturalis, et ordinetur ad gloriam, tum quia praeterea satisfactio involvit aliquod meritum seu jus ad remotionem poenae. Atqui unus homo nequit de condigno mereri pro alio. Ergo nec satisfacere. 248 DE MATERIA POENITENTIAE Resp. Negatur major seu paritas inter meritum proprie dictum et satisfactionem quoad hanc rem, etsi in pluribus sit paritas inter ea, ut constabit ex dicendis in sequentibus articulis circa conditiones re­ quisitas ad satisfactionem. Meritum enim proprie dictum ordinatur ad premium quod est augmentum gratiae et vita aeterna, hoc autem premium redditur unicuique secundum interiorem ejus dispositionem; unde, cum unum non disponatur interius per dispositionem quae est in altero, nequit alter pro altero mereri, merito proprie dicto quod est de condigno, nisi meritum ejus habeat efficaciam infinitam, sicut meritum Christi quod propterea influit diversa et altiori ratione. Satisfactio vero ordinatur non ad obtinendum premium sed ad tollen­ dam poenam, poena autem temporalis quae remanet post remissionem peccati non taxatur unicuique secundum interiorem ejus dispositionem, ut patet ex eo quod aliquis potest esse melior et tamen adhuc habere majorem poenae reatum, sed secundum mensuram praeteritorum peccatorum jam remissorum; unde, cum haec mensura possit compleri per poenam alterius, alter potest pro altero satisfacere. Ceterum, si satisfactio concipiatur ad modum cujusdam meriti, quatenus fundat jus ad acceptationem creditoris et ad extinguendam poenam, potest dici quod quis meretur de condigno pro alio dum nempe pro alio satisfacit, sed est impropria locutio, tum quia meritum dicit jus ad premium, extinctio autem poenae non est premium, tum quia nec proprie et directe satisfactio fundat aliquod jus in debitore, sed tantum solvit debitum et extinguit jus creditoris ad extorquendam poenam (Suppi., q. 13, a. 2, ad 1). Obj. 2. Satisfactio dividitur contra contritionem et confessionem. At­ qui unus pro alio nequit conteri aut confiteri. Ergo nec satisfacere. Resp. Contritio operatur per modum interioris dispositionis ad re­ movendam oppositam indispositionem culpae; unde, cum nemo interius disponatur per dispositionem alterius, unus pro alio conteri non valet. Confessio autem est pars sacramenti, unde, sicut unus nequit suscipere sacramentum pro alio, quia sacramentum operatur tantummodo in suscipiente, ita nequit unus pro alio confiteri. Satisfactio vero non operatur per modum interioris dispositionis, sed exterioris solutionis, nec ordinatur ad removendam interiorem aliquam indispositionem, sed exteriorem poenam; item ipsa satisfactio sacramentalis non est pars essentialis sacramenti, sed tantum integralis, et ideo potest solvi ab alio, licet ipsa ejus relatio ad sacramentum limitet hanc substitutionem seu exigat ut non fiat nisi de consensu confessarii ac ita ipsa retineatur sub sacramentali dominio (ibid., ad 2; 3 p., q. 48, a. 2, ad 1). DE SATISFACTIONE 249 Obj. 3. Unus nequit satisfacere pro culpa alterius tam mortali quam veniali. Ergo nec pro alterius poena temporali. Resp. Omisso quod non est paritas inter culpam et poenam, cum illa sit interior, haec vero exterior, dictum est in art. 51 et 52 quod absolute loquendo unus potest satisfacere de congruo tantum pro culpa mortali alterius et de condigno pro ejus culpa veniali; de facto tamen non potest ob defectum pacti seu acceptationis Dei, cujus existentia non tantum non constat ex revelatione sed potius excluditur ex modo generali et pleno quo Christus dicitur esse causa satisfactionis pro peccatis nostris. E contrario, divina acceptatio quoad satisfactionem unius pro alterius poena datur, ut constat ex traditione et sensu Ecclesiae. Obj. 4. Satisfactio est essentialiter medicinalis. Atqui nulli prodest medicina ab alio assumpta. Ergo nec satisfactio. Resp. Poena quae solvitur per satisfactionem est etiam vindicativa. imo primario et principaliter talis, consequenter vero et integrative medicinalis. Primo igitur modo potest solvi pro alio. Duae illae rationes poenae sunt separabiles, ut patet tum in animabus purgatorii, qui solvunt poenam ad vindictam nec ullam inde capiunt curationem vitiorum vel profectum virtutum, tum in animabus sanctis quae susci­ piunt poenas et se mortificant ad medicinam praeservativam et pro­ fectum virtutis. Ceterum, medicinalis finis poenae non frustratur in satisfactione pro alio, sed completur in eo qui satisfacit, dum finis vindicative completur in eo pro quo satisfacit. Praeterea, conceditur quod medicinalis ratio poenae exigat ut satis­ factio pro alio reguletur aliqua discretione, nominatim ex parte confessarii et ad finem sacramenti; unde, ait S. Thomas, ‘‘non est per­ mittendum quod aliquis pro alio poenitentiam agat, nisi defectus aliquis appareat in poenitente; vel corporalis, per quem sit impotens ad sustinendum; vel spiritualis, per quem non sit promptus ad por­ tandam poenam” {Suppi., q. 13, a. 2). Obj. 5. Solutio poenae est debitum personale, non vero debitum aliquod reale sicut est v.g. solutio pecuniae. Ergo debet solvi ab ipsa persona quae peccavit, ut ita servetur justitia. Confirmatur primo ex eo quod qui solvit debitum poenae, est vere reus, nam debitum poenae est verus reatus, nemo autem constitui potest reus per culpam alterius; secundo, ex eo quod judex humanus nequit permittere ut 250 DE MATERIA POENITENTIAE poena personalis, qua aliquis plectitur propter crimen, solvatur ab alio qui voluntarie sese offerat. Resp. Dist. antec.: Solutio poenae est debitum personale, i.e. res­ piciens personam vel physicam vel moralem, concedo; i.e. respiciens semper et necessario solam personam physicam, nego. Pariter dist. cons. Debet solvi ab ipsa persona quae peccavit, si persona intelligatur vel physica vel moralis, concedo; si intelligatur tantum physica, wego. Ut enim dictum est in Conci. 2, propter unionem charitatis in unum corpus mysticum duae personae physicae fiunt una persona moralis et actio unius potest fieri actio alterius in ordine moralitatis, seu secundum moralem hominum aestimationem, et ad fines morales, qualis est satisfactio. Id contingit etiam, proportione servata, in humana consuetudine, dum unus solvit debitum alterius et dum unus punitur pro alio, uti ex jure belli; idque eo facilius contingit quo major est moralis unio inter physicas personas, uti inter membra unius familiae facilius quam inter membra civilis societatis; adeoque maxime con­ tingere potest inter membra mystici corporis, quorum unio est intimior et altioris ordinis quam mera unio moralis, pro quanto gratia et charitas superant naturam et amorem naturalem. Nec id tantum contingere potest, sed, abstrahendo a satisfactione unius vivi pro altero, de facto contingit, juxta doctrinam catholicam, in suffragiis pro de­ functis, et, juxta ipsam doctrinam protestanticam, in satisfactione Christi. Ad rem 5. Thomas: “Opus quod pro aliquo fit, efficitur ejus pro quo fit: et similiter opus quod est ejus qui mecum est unum, quo­ dammodo est et meum. Unde non est contra divinam justitiam, si unus fructum percipit de operibus factis ab eo qui est unum secum in charitate, vel ab operibus pro se factis. Hoc etiam secundum humanam justitiam contingit ut satisfactio unius pro alio accipiatur" {Suppi., q. 71, a. 1, ad 2). Ad primam confimationem respondetur quod, ratione unionis moralis qua quis unitur reo et assumit ejus poenam, potest dici quod et ipse fit reus seu dignus poenae, eo modo quo in Scriptura Christus dicitur factus peccatum pro nobis; proprie tamen loquendo denominatio rei convenit soli illi qui peccavit, quia haec denominatio fundatur et provenit ex debito poenae, non simpliciter et quomodolibet, sed prout signat subjectum culpae ex qua debitum poenae prodivit; unde qui pro alio satisfacit, proprie non dicitur reus, quasi habens reatum, sed quasi ferens et solvens reatum. Ad alteram confirmationem respondetur negando paritatem inter DE SATISFACTIONE 251 causam humanam et hanc causam divinam. Nam judex humanus est inferior lege, saltem naturali, juxta quam judicat et quam applicat; lex autem dictat ut qui deliquerit, ipse in se puniatur, nec ulla substi­ tutio acceptetur, pro quanto haec verteret in discrimen societatis, ut regulariter quidem contingeret, si permitteretur substitutio, tum quia delinquentes facile redirent ad crimina, tum quia ex spe comparandae substitutionis plures ad crimina impellerentur. Judex autem divinus est supra legem satisfactionis, quam ipse imposuit, et aliunde finem ipsum satisfactionis, qui est restitutio ordinis per peccatum perturbati, convenienter obtinere potest per vicariam satisfactionem, quin de­ fraudentur exigentiae suae justitiae aut perturbetur ordo universi qui petit culpam ordinari per poenam; nam ea satisfactio, quae est ordinis interioris ac spiritualis, nullum habet effectum nisi ille qui deliquit, per interiorem satisfactionem suae propriae contritionis prius a peccato recesserit. Obj. 6 (contra Conci. 5) cum Palmieri: “Durum videtur non esse relictum in potestate Dei ut alterius satisfactiones reiciat et sic, si iusti velint pro aliquo satisfacere suaque opera poenalia offerant, nequeat Deus ab ipso reo exigere, si vellet, propriam satisfactionem” (De Poenitentia, thes. 39, Romae, 1879, p. 435). Resp. Imprimis haec objectio nimis probat, quia non est tantum nec directe contra infallibilitatem satisfactionis pro aliis, sed contra ipsam ejus existentiam. Nam existentia omnis satisfactionis pendet a libero pacto divino, quo Deus promittit se accepturum poenam sponte exhibitam, pro poena quam posset extorquere; posito hoc pacto, existit satisfactio, et posita satisfactione, jam Deus tenetur eam acceptare, ea obligatione quam ipse libere sibi imposuit, promit­ tendo. Nonnisi ergo unum potest obicienti durum videri, quod nempe Deus velit liberum illud emittere pactum acceptandi in satis­ factionem poenae, debitae uni homini, etiam opus poenale quod pro illo solvitur ab alio homine, cui unitur per charitatem; hoc autem est arguere contra ipsam existentiam satisfactionis pro alio. Secundo, si objectio aliquid valeret, posset retorqueri in obicientem quatenus admittat infallibilitatem effectus indulgentiarum. Similiter enim durum videretur non esse in potestate Dei ut satisfactionem Christi et sanctorum, nobis applicatam per indulgentias, reiciat, et a nobis exigat, si velit, propriam satisfactionem. Tertio, nihil ceteroquin durum aut inconveniens in eo pacto divino deprehenditur, si quis consideret tum indolem poenae quae manet 252 de materia poenitentiae jx)st remissum peccatum, tum fundamentum satisfactionis, quod est charitas, tum veram rationem corporis mystici. Poena enim, quae post peccati remissionem solvenda relinquitur, non procedit ex odio nec est in vindictam personae, quae jam est Deo gratissima per justifica­ tionem, sed procedit ex amore justitiae et est in vindictam ordinis objectivi, perturbati per praecedentem culpam personae. Dummodo hic ordo restauretur, parum refert a qua persona id fiat, utrum ab ipsa quae peccavit an ab alia, quae tamen sit sibi moraliter unita ut sic reparetur etiam materiale ligamen quod mansit inter personam quae peccavit et inductam ordinis perturbationem. Praeterea, funda­ mentum satisfactionis est charitas; satisfactio autem pro aliis ex majore charitate procedit; unde per eam melius satisfit ipsi justitiae divinae, nam “affectio charitatis in eo qui pro amico patitur facit magis satisfactionem Deo acceptam quam si pro se pateretur: hoc enim est promptae charitatis, illud autem est necessitatis” (C. Gent. 3, 159; cf. Suppi., q. 13, a. 2 supra cit.). Praeterea, vera ratio corporis mystici importat intimam unionem membrorum ac veluti identificationem in ordine supematurali cujusdam moralitatis de linea charitatis, qua intimior infra ordinem physicae unionis cogitari non potest; unde ratione hujus maximae unionis, satisfactio unius fit quam maxime satisfactio alterius, et unus dici potest in alio satisfacere, sicut unus est in alio, quia sunt in eodem corpore; et ideo nulla ratione de­ fraudatur justitia divina per hoc quod ejus misericordia acceptat satisfactionem unius pro altero membro ejusdem corporis, cum. accipiendo physice ab uno, reapse moraliter et mystice accipiat ab alio, seu ab ipso qui peccavit.45 Unde allata objectio procedit ex inadaequata intellectione indolis tum poenae, tum satisfactionis, tum corporis mystici. Obj. 7 cum Palmieri: “Verum ... est hanc potestatem [satisfaciendi pro aliis] nos doceri illo articulo Symboli [de Sanctorum Communione, sed eo] . . . pariter docemur posse justos intercedere pro aliis et pro aliis mereri, licet injallibiUs non sit intercessio aut injallibile meritum. Et sane nonne se obligavit Deus ad exaudiendas preces nostras, et tamen haud semper obtinemus quod petimus, etsi bene rogemus? Dices id fieri cum Deus scit nostrae saluti non expedire quod petimus, aliud vero tum magis conveniens concedere. Bene est. Sed cur non idem valebit in satisfactione, ut Deus alterius pro altero satisfactiones haud recipiat, cum saluti hujus magis expedire novit ut ipse solvat de suo, satisfactionem oblatam proinde recipiens pro eo, qui obtulit, vel pro alio? Si illud non impedit quominus dicamus Deum se obligasse “Cf. Suppi., q. 71, a. 1, ad 2, supra cit., p. 238sq. DE SATISFACTIONE 253 ad preces nostras exaudiendas, non video cur istud prohibeat dicere Deum velle aliorum pro aliis satisfactiones recipere et ad id se obligasse.”40 Resp. Haec objectio immerito arguit a paritate inter infallibilitatem satisfactionis et infallibilitatem orationis et meriti de congruo quo meremur aliquid pro aliis. Nam non datur paritas, sed omnibus bene nota disparitas, quoniam satisfactio, sicut etiam proprium meritum quod dicitur de condigno, innititur justitiae et proinde infert absolutam necessitatem quae est propria hujus virtutis, dum oratio, sicut etiam meritum de congruo quod parum differt a ratione impetrationis, in­ nititur misericordiae et liberalitati ac proinde infert necessitatem non absolutam sed veluti conditionatam ex parte objecti quod petitur et subjecti quod petit. Ad rem S. Thomas: “Actus noster dupliciter valere potest: uno modo per viam meriti [i.e. meriti proprie dicti seu de condigno] ; alio modo per viam orationis [et similiter meriti improprie dicti seu de congruo]. Et est differentia inter istas duas vias, quia meritum innititur justitiae, oratio autem misericordiae; orans enim impetrat petitum ex sola liberalitate ejus qui oratur” {Suppi., q. 71, a. 1). Ceterum, si ea objectio valeret, sequeretur etiam satisfactionem pro se, necnon indulgentias et meritum de condigno, non obtinere ef­ fectum infallibiliter, cum possit contingere ut expediat hunc effectum non concedi, vel retardari, vel limitari, quod maxime patet quoad indulgentiam, quae aequivalet cuidam satisfactioni pro alio. ART. 56. Utrum Ad Satisfaciendum Requiratur Actus Liber. STATUS QUAESTIONIS Agitur DE CONDITIONIBUS SATISFACTIONIS, vel si placet, de proprietatibus actus satisfactorii, ex quarum consideratione maxime illustratur tum ipsa essentia satisfactionis, unde illae mensurantur, tum convenientia et discrepantia inter satisfactionem et meritum, cui fere eaedem conditiones assignari solent in tractatu De Gratia. Quinque generaliter requisita utrique tribuuntur, quamvis non ab omnibus auctoribus simul et sub generali nomine conditionis con­ siderentur, scilicet: libertas, bonitas, status gratiae, status viatoris acceptatio Dei; quarum duae priores sumuntur ex parte operis vel actus, duae sequentes ex parte subjecti, ultima ex parte Dei. His a “De Poenitentia, thes. 39, n. 7, Romae, 1S79, p. 435. 254 DE MATERIA POENITENTIAE quibusdam apte adduntur tria alia requisita satisfactionis ex parte actus, scilicet: intentio satisfaciendi, supernaturalitas et poenalitas. Inde OCTO CONDITIONES SATISFACTIONIS singillatim per totidem articulos considerabuntur, scilicet, ex parte actus: libertas (art. 56), intentio satisfaciendi (art. 57), bonitas (art. 58), supernaturalitas (art. 59), poenalitas (art. 60); ex parte subjecti: status gratiae (art. 61), status viatoris (art. 62); ex parte Dei: divina ac­ ceptatio (art. 63). S. Thomas in q. 14, sub titulo de qualitate satisfactionis, agit de con­ ditione status gratiae, et in q. 15, ubi de operibus satisfactoriis, in a. 1, agit de conditione poenalitatis; quae quidem duae conditiones sunt praecipuae quae peculiarem considerationem appellent. CONCLUSIO Ad satisfaciendum requiritur actus liber, libertate quidem physica, saltem contradictionis, non vero libertate morali. Probatur. Quod ad satisfaciendum requiratur physica Ubertas sequitur: Primo, ex ratione moralitatis; nam ut dicetur in art. 58, ad satis­ faciendum requiritur actus bonus seu honestus, moralitatis autem fun­ damentum est libertas. Secundo, ex ratione virtutis; dictum est enim supra quod satisfactio est actus virtutis Poenitentiae, virtus autem consistit essentialiter in electione, quae est actus liberi arbitrii. Tertio, ex ratione compensationis, in qua formaliter consistit satis­ factio; compensatio enim est solutio debiti, debitum autem, sicut correlativum jus, pertinet ad ordinem moralitatis et libertatis. Quarto, ex paritate cum injuria compensanda; sicut enim injuria fit per liberum actum, eodem modo oportet ut fiat compensatio seu satisfactio. Quinto, a paritate cum merito quod ab ipso sensu communi intelligitur esse proprietas actus liberi; eaedem enim conditiones assignantur a doctoribus merito et satisfactioni, imo dicitur opus aliquod esse non posse satisfactorium, nisi sit simul meritorium (Suppi., q. 4, a. 3, ad 3: “Satisfactio opus meritorium requirit”). Haec ceterum paritas inter meritum et satisfactionem patet ex communi utriusque relatione ad debitum, quod meritum inducit, satisfactio persolvit; debitum enim, sicut correlativum jus, pertinet ad ordinem moralitatis et libertatis. Nec valet obicere calamitates, quibus a Deo nolentes affligimur DE SATISFACTIONE 255 quaeque necessario nobis contingunt, esse nihilominus satisfactorias, juxta Cone. Trid.; nam, ut explicabimus infra, in art. 66, eae in tantum fiunt satisfactivae in quantum libere acceptantur. Quod ad satisfactionem sufficiat libertas contradictionis (i.e. ad actum vel non actum), nec requiratur libertas contrarietatis (i.e. ad actum bonum vel malum), sequitur ex eo quod ea libertas sufficit ad fundandam honestatem et virtutem, et ceteroquin constat ex facto verae satisfactionis Christi, in quo non fuit libertas contrarietatis ad bonum et malum. Quod vero ad satisfaciendum non requiratur libertas moralis, ita ut opus aliunde debitum ex praecepto, possit esse satisfactorium, patet ex eo quod ratio debiti ex praecepto non aufert ab opere valorem suum compensativum, quod fundatur in bonitate et poenalitate actus, quinimo haec laudabilitas et poenalitas augetur ex ipsa observatione prae­ cepti. At de hac re fusius dicetur in art. 66. ART. 57. Satisfaciendi. Utrum Ad Satisfactionem Requiratur Intentio STATUS QUAESTIONIS Cum conditione libertatis, de qua in art. praec., intime connectitur conditio intentionis satis jaciendi ; intentio enim est actus liberi arbitrii. Nec in hac conditione, quam pauci doctores tangunt, necesse esset immorari, nisi occurrerent apud aliquos minus rectae quaedam ex­ pressiones. Adverte autem objectum hujus intentionis intelligi proprie ipsam satisfactionem seu assumptionem poenae in compensationem, non vero meram supportationem poenae, quae habetur in Purgatorio, quaeque est mera satispassio, ut explicabitur infra in art. 62 (p. 312 sq.). Hcnricus Gandavensis (t 1293), Quodlib. 4, q. 18, docuit (ut refe­ runt Suarez et Salmanticenses) requiri formalem intentionem satis­ faciendi, quia sine ea non habetur actus virtutis, seu justitiae vindicativae, in quo consistit satisfactio. Alii ex extremo opposito dicunt nullam intentionem satisfaciendi requiri, sed sufficere ut ponatur actus qui sit de se compensativus poenae peccati, quemadmodum ad meren­ dum non requiritur intentio merendi sed sufficit positio operis laude digni, quinimo ratio meriti crescit quo magis abstrahitur a lucrativa intentione premii. Haec sententia a quibusdam tribuitur Suarcsio (Disp. 37, sect. 3, n. 5) et Lugoni (Disp. 24, sect. 3, § 3, n. 43), sed hi doctores non clare loquuntur, et, saltem Suarez, videtur velle exclu­ dere tantum necessitatem intentionis formalis et explicitae, assertam 256 DE MATERIA POENITENTIAE a Gandavensi; uterque tamen inepte invocat praedictam paritatem inter meritum et satisfactionem. Vera autem doctrina, quam defendunt Salmanticenses (Disp. 10, dub. 3, § 4, n. 54-57) quamque forte nullus nunc theologus repudiabit, ad quatuor reducitur, quae sequenti con­ clusione comprehenduntur. CONCLUSIO Ad hoc ut actus sit satisfactorius requiritur ct sufficit virtualis intentio satisfaciendi. Probatur. Primo, ad satisfaciendum requiritur absque dubio quaedam vera intentio satisfaciendi. Nam satisfactio est actus elicitus a virtute Poeni­ tentiae, ergo quilibet actus ut sit satisfactorius debet elici ex intentione satisfaciendi quae est propria hujus virtutis; quod si eliciatur ex intentione alterius virtutis, puta religionis vel gratitudinis, pertinebit, qua talis, ad istas virtutes. Confirmatur ex eo quod si quis legit sacras lectiones vel psalmos non ex intentione orandi sed studendi, non orat, sed studet; a pari qui opus poenosum exequitur non ex intentione satisfaciendi, sed mere ut amico placeat vel sese in ludis aut in propria arte exerceat, non satisfacit. Secundo tamen, nequaquam requiritur j or malis et explicita intentio satisfaciendi, cum id in nullo actu virtutis exigatur; nec ceterum id Deus convenienter exigere potuit ab humana fragilitate, nisi voluerit satisfactionem difficilem reddere et ad paucos actus limitare. Tertio, non sufficit intentio habitualis/7 quae nempe fuit sed actu non est, nec in se nec in sua virtute, nam satisfactio est actus, nec ideo potest procedere nisi ab actuali intentione. Quarto igitur, requiritur et sufficit intentio virtualis, etiam implicita in alia intentione generaliori; nam haec est intentio actualis, quamvis manens tantum secundum suam virtutem, ac proinde valet influere in operationem et constituere actum elicitum virtutis. Talis intentio satis· factiva facile invenitur in pluribus generalibus intentionibus, quas elicere solemus, puta, nobis propitiandi divinam misericordiam, detes­ tandi peccatum, nobis applicandi fructus passionis Christi, acquirendi omnem fructum ex operibus bonis provenientem, etc. Hinc convenien­ tia hujusmodi generales saltem intentiones non in frequenter eliciendi, ut certior sit fructus satisfactionis in tot actionibus liberis et naturali‘ De notione formalis, virtualis et habitualis intentionis confer tractatum De sacr. in genere, art. 23, p. 345 sq. DE SATISFACTIONE 257 bus, quas ad immediatos fines naturales dirigimus in vita nostra quotidiana. Ad supradictam paritatem inter meritum et satisfactionem, a Suaresio et Lugone invocatam, dicendum quod non datur. Nam meritum non est actio, sicut satisfactio, sed qualitas actus boni; unde ad meren­ dum non requiritur specialis intentio merentis, sed sufficit status gratiae et actus charitatis, qui ex ipsa sua ordinatione, imperativa actuum aliarum virtutum ad proprium ultimum finem, praebet illis qualitatem meritoriam. ART. 58. Honestus. Utrum Ad Satisfaciendum Requiratur Actus Bonus Seu CONCLUSIO affirmativa Probatur. Primo, ex eo quod Cone. Trid., sess. 14, cap. S, docet ex Christo provenire sufficientiam nostrae satisfactionis et nos per satisfactionem conformari Christo satisfacienti; Christus autem nonnisi per opera bona satisfecit. Secundo, ex ratione verae virtutis, quae competit satisfactioni; omnis enim actus virtutis est necessario bonus et honestus, cum honestas sit ipsa forma virtutis. Tertio, ex ipsa ratione compensationis pro injuria, quae est essentia satisfactionis; injuria enim est opus malum et subtractio honoris divini; ergo satisfactio debet esse opus bonum et redditio honoris divini, nam contrarium per contrarium curatur. Nec fingi potest compensatio per actum indifferentem, seu neque bonum neque malum, tum quia non haberetur adaequatio cum offensa compensanda, eo quod malo opponatur bonum, tum quia actus compensationis, utpote liber, nequit esse moraliter indifferens. Unde satisfactio per actum non honestum undequaque repugnat. Quarto, ex eo quod repugnat remotio debiti poenae per actum quod est inductivum debiti poenae (secus idem esset auferre et inferre, seu idem essent duo contraria, adeoque duo essent contraria et non essent contraria, quod est contradictio); jamvero per actum non honestum, utpote malum quia liberum, inducitur debitum poenae; ergo per eum nequit debitum poenae auferri, quod est satisfacere; nec refert quod agatur de inductione distinctae poenae, quia haec distinctio est mere materialis et impertinens ad rationem satisfactionis. Ad rem S. Thomas, 258 DE MATERIA POENITENTIAE Suppl., q. 14, a. 1: “Homini non satisfaceret qui pro alapa ei data se ei prosterneret, et aliam similem daret.” Quinto, ex paritate et connexione inter satisfactionem et meritum; ut enim dictum est in Conci, praec., satisfactioni tribuuntur eaedem conditiones quae competunt merito, et quarum una est ratio operis boni. Praeterea opus aliquod nequit esse satisfactorium, quin sit meri­ torium (adeoque honestum), quia, ex contraria et correlativa habitu­ dine quam meritum et satisfactio habent ad debitum et quam premium et poena habent ad invicem, inde procedit meritum unde absolvitur satisfactio et inde exurgit jus ad praemium unde extinguitur debitum poenae, ac si fiat quaedam translatio debiti, a debitore in creditorem, vel quaedam mutatio debiti poenae in debitum praemii. Sexto, ex eo quod, ut infra explicabitur, conditio satisfactionis est ac­ ceptatio Dei, nec potest actus non honestus esse Deo acceptabilis, cum imo sit summe odibilis, utpote peccatum. ART. 59. Utrum Ad Satisfaciendum Requiratur Actus Supernaturalis, Et Quidem Quoad Substantiam. CONCLUSIO affirmativa Probatur. Primo, ex eo quod satisfactio nostra est conformis satisfactioni Christi et ex Christo vim accipit, juxta verba Cone. Trid., sess. 14. cap. 8: “Dum satisfaciendo patimur pro peccatis, Christo lesu qui pro peccatis nostris satisfecit, ex quo omnis nostra sufficientia est, con­ formes efficimur. . . In quo satisfacimus, facientes fructus dignos poe­ nitentiae, qui ex illo vim habent” (Denz. 904); jamvero satisfactio Christi ejusque influxus in nos est supernaturalis; ergo actus noster satisfactionis est supernaturalis. Secundo, ex eo quod satisfactio ordinatur ad objectum supernaturale, i.e. ad compensandum pro peccato et ad tollendam poenam quae est ex peccato, quaeque nos deputat ad purgatorium et retardat a conse­ cutione finis beatitudinis. Tertio, ex supradicta paritate et connexione inter satisfactionem et meritum; meritum enim est supernaturale ex suo principio et ex suo objecto quod est gratia. Quarto et praecipue, ex eo quod, ut probatum est in art. 47, satis­ factio est actus elicitus virtutis Poenitentiae, quae est essentialiter supernaturalis (cf. art. 16, in tom. 1, p. 399 sqq.). Quod quidem dici­ mus non tantum de actu contritionis, quem constat esse supernaturalem DE SATISFACTIONE 259 quoad substantiam, sed de quolibet actu satisfactorio, etiam externo, formaliter ut satisfactorius est. Quidquid enim elicitur ab aliquo habitu seu virtute, ejusdem speciem sortitur, etiam si sit actus secundarius. Unde opera externa satisfactoria, uti jejunium et eleemosyna, quamvis in esse physico sint actus naturales quoad substantiam et eliciantur a facultatibus naturalibus, in esse tamen morali virtutis et satisfactionis sunt supernaturales quoad substantiam et eliciuntur a virtute Poeni­ tentiae (cf. dicta supra in art. 35, tom. 2, p. 347 sq.). Inde confutatur sequens conclusio Suaresii, concedentis satisfactioni, imo et merito, solam quandam supernaturalitatem quoad modum, pro­ venientem ex sola conditione existentiae in statu gratiae: “Quaeres, an oporteat hunc actum voluntatis formaliter esse supernaturalem, vel imperatum ab actu supernaturali. Henricus enim, Quodlib. 4, q. 18, significat imperium charitatis esse necessarium. Sed proprie et in rigore non ita est, sufficit enim ut ab habente charitatem proficiscatur, sicut alias de merito dictum est; nulla est enim de satisfactione major ratio. Videtur tamen necessarium ut actus ipse aliquo modo supernaturalis sit, vel in se, vel saltem quatenus procedit ab aliqua intentione super­ naturali, ut de merito dici solet; est enim eadem ratio, et Tridentinum supra etiam favet, et D. Thomas supra, qui vult cum satisfactione simpliciter esse conjunctum aliquod meritum. Imo ipsa satisfactio nostra est per modum cujusdam meriti, quia non est per exactam poenae inflictionem, sed per quamdam recompensationem proportionalam secundum moralem valorem et existimationem; sicut ergo ad meritum necessarium est opus aliquo modo supernaturale, ita etiam ad satisfactionem”.48 ART. 60. Utrum Ad Satisfaciendum Requiratur Actus Poenalis Seu Laboriosus (Suppi., q. 15, a. 1 ; 1-2, q. 87, a. 6). STATUS QUAESTIONIS Agitur de quadam conditione respiciente ipsam intimam et specificam indolem satisfactionis, nam, ut ait S. Thomas, “culpa per poenam ordinatur” (C. Gent. 4, 72), “debitum pro peccato est recompensatio offensae, quae sine poena peccantis non fit” (Suppi., q. 15, a. 1, ad 3) et “ideo ad hoc quod aliquod opus sit satisfactorium, oportet quod sit . . . poenale”, quia homo ad “ordinem divinae justitiae . . . non redit nisi per quandam recompensationem poenae, quae ad aequali­ tatem justitiae reducit” (1-2, q. 87, a. 6). “De Poenitentia, disp. 37, sect. 3, n. 3, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 772. 260 DE MATERIA POENITENTIAE Mirabitur igitur quis, audiens in hoc dissentire theologos, nisi dis­ sensus rationem attente perpendat. In hoc scilicet omnes convenire videntur quod quilibet actus bonus seu meritorius sit simul, saltem de facto et identice, satisfactorius (salva illa exceptional! differentia ne­ cessitatis intentionis satisfaciendi, de qua diximus in art. 57); quaestio vero est de jure seu de jormalitate, an scilicet valor satisfactorius proveniat formaliter ex ipsa honestate actus, sicut in merito (quamvis sub diversa ratione), an ex superaddita ratione poenalitatis, ita ut si datur vel si daretur actus bonus qui non sit poenalis, hic non esset satisfactorius, sed tantum meritorius. Praecipua ratio dissensus videtur esse in hoc quod quidam putarunt plura opera satisfactoria, praecipue indolis interioris, ut contritionem, pietatem et orationem, nullam fre­ quenter in subjecto importare difficultatem seu laboriositatem, unde ad justificandum eorum valorem satisfactivum, necnon veritatem com­ munis illius ac practici axiomatis ‘Omne opus meritorium est satisfactorium, ac vicissim”, dixerunt rationem poenalitatis non esse neces­ sariam ad satisfaciendum. Unde dissidium est potius de modo rem considerandi, quam de ipsa re, quamvis exinde transeat in rectam vel falsam notionem satisfactionis nec sit proinde de meris verbis. PARS NEGATIVA et PARS AFFIRMATIVA Triplex datur sententia, duae extremae, una media. 1. Quidam, ut Victoria, So to (In 4 Sent., Dist. 19, q. 2, a. 1), Petrus Ledesma, Joannes Medina et notanter Vazquez (q. 94, a. 1, dub. 5, n. 3 sq.), dixerunt ad satisfaciendum non requiri actum poenalem, sed sufficere actum bonum, ita ut omnis actus bonus ex eadem ra­ tione honestatis habeat ut sit simul et meritorius et satisfactorius. Ratio triplex affertur: primo, quia opus honestum qua tale valet ad merendam gratiam, ergo a fortiori ad extinguendam poenam, quod enim potest magis, potest minus (ita praecipue Sotoj ; secundo, quia opus bonum, utpote vitae aeternae meritorium, est etiam consequenter meritorium remotionis impedimenti ad consequendam vitam aeternam, seu poenae, adeoque est necessario satisfactorium (ita praecipue Vaz­ quez): tertio, quia de facto plura opera spiritualis indolis, ut contritio, pietas et contemplatio, non necessario important poenalitatem, et ordinarie minus poenosa sunt quam afflictiones corporales, et tamen sunt semper satisfactoria, et magis satisfactoria quam corporales et externae poenalitates (ita passim). 2. Alii, ut Scotus (In 4 Sent., dist. 15, q. 1, “De tertio dico”), Bicl (In 4 Sent., dist. 16. q. 2, a. 1, notab. 1), Hyquaeus, Frassen, Montefortino aliique Scotistae, qui a quibusdam pro prima sententia citantur, DE SATISFACTIONE 261 media quasi via incedentes, docent satisfactionem regulariter fieri debere per actus poenosos, sed quandoque fieri posse per actum non poenosum, quatenus Deus acceptet in compensationem actum aliquem qui, ut actus charitatis, magis ei det honorem quam ipsa punitio. Ad rem Scotiis: “De tertio dico, quod satisfactio in isto intellectu magis consistit in actibus poenalibus vel passionibus voluntariis quam in aliis actibus bonis non poenalibus, licet quandoque posset per ali­ quem actum bonum non poenalem satisfieri, quia bene potest Deus actum magnum charitatis acceptare pro punitione debita uni culpae; licet enim non sit propria punitio, est tamen majus bonum, et magis Deo reddens honorem quam illa quae esset propria illius punitio. Sed regulariter, sicut culpa ordinatur per poenam et non per aliquod aliud magis bonum, quam sit culpa, ita satisfactio isto modo dicta consistit in actionibus vel passionibus habentibus rationem poenae.”1'1 3. Communis et vera sententia, quam tenent S. Thomas (infra cit.), Bonaventura, Durandus, Paludanus, Silvester, Suarez (Disp. 37, sect. 6),L//go (Disp. 24, sect. 3, § 2), Gonct (Disp. 13, a. 2. § 2), Salmanticcnses (disp. 10, dub. 3, § 5), Billuart (Disp. 9, a. 8) et moderni, docet ad satisfactionem requiri actum poenalem, eumque, formaliter ex ipsa sua poenalitate, vim satisfactivam accipere; rationem tamen poenalitatis adesse de facto in omnibus actibus bonis et hoc sensu meritum et satisfactionem in unum actum convenire et pari passu procedere. CONCLUSIO affirmativa Probatur 1 ex Scriptura et Patribus, quatenus ubicumque ad poeni­ tendum seu satisfaciendum exhortantur, opera poenalia proponunt. Confer supra, art. 53 (p. 172-187); item Introductionem Tractatus, art. 10, art. 22 (tom. 1, p. 10. 265 sq. 478 sq.). Signanter Patres Poenitentiam vocant “baptismum laboriosum" ejusque essentiam definiunt per planctum seu dolorem, juxta illud Gregorii M. “Poenitentiam agere est perpetrata mala plangere" (Hom. 34 in Evang., 15); imo Pseudo-Augustinus post Isidorum Hisp. Poe­ nitentiam definit per propriam vindictam et punitionem: “Poenitentia est vindicta semper puniens in se quod dolet commisisse" (De vera et falsa poenit., 19, 35, M.L. 40, 1128 sq., cit. in tom. 1, p. 5). Augus­ tinus ipsam rationem satisfactionis describit immediate per dolorem, gemitum et cordis contritionem, inquiens: “Non . . . sufficit mores in melius commutare, et a factis malis recedere; nisi etiam de his quae ‘Opera omnia, Parisiis, 1S94, t. IS, p. 198, n. S. 262 DE MATERIA POENITENTIAE facta sunt, satisfiat Deo per poenitentiae dolorem, per humilitatis gemitum, per contriti cordis sacrificium” (Serm. 351, 5, 12, M.L. 39, 1549). Gregorius M. videtur assignare etiam rationem, quare opus satisfactorium debeat esse poenale, scilicet rationem justitiae, quae est de essentia poenitentiae et satisfactionis: “Justum est ut peccator tanto majora sibi inferat lamenta per poenitentiam, quanto majora sibi intulit damna per culpam”.50 Probatur 2. Ex Cone. Tridentino. Concilium in sess. 14, cap. 8, nonnisi per exhibitionem operum poe­ nalium describit satisfactionem pro poena temporali peccato debita. Loquitur enim de “satisfactoriis poenis” quae “quasi freno quodam coercent... ; medentur quoque peccatorum reliquiis, et vitiosos habi­ tus .. . tollunt”; ait satisfactiones nostras fieri in similitudinem poenosae satisfactionis Christi, cui “si compatimur, et conglorificabimur”; addit “satisfactionem ... [a confessariis] imponi ... ad praeteritorum peccatorum vindictam et castigationem”; in can. 13 definit satisfac­ tionem fieri “poenis a Deo inflictis et patienter toleratis vel a sacerdote iniunctis ... [vel] sponte susceptis, ut ieiuniis, orationibus, eleemosynis vel aliis etiam pietatis operibus”. Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 73, mentem Concilii aperiens, explicite statuit duas praecipuas esse conditiones necessarias satis­ factionis, nempe statum gratiae et poenalitatem operis: “Duo prae­ cipue in satisfactione requiruntur: primum est, ut is, qui satisfacit, justus sit ac Dei amicus: opera enim, quae sine fide et caritate fiunt, nullo modo Deo grata esse possunt: alterum, ut ejusmodi opera susci­ piantur, quae natura sua molestiam et dolorem afferant; quum enim praeteritorum scelerum compensationes sint, atque, ut s. martyr Cypr. inquit, redemptrices peccatorum, omnino necesse est, ut aliquid acer­ bitatis habeant. Quamquam non semper illud consequitur, ut qui se in illis molestis actionibus exercent, doloris sensum habeant. Saepe enim vel patiendi consuetudo, vel accensa in Deum caritas efficit, ut quae perpessu gravissima sunt, ne sentiantur quidem. Nec tamen idcirco fit, quominus ea ipsa opera satisfaciendi vim habeant: siquidem hoc proprium est filiorum Dei, ita ejus amore et pietate inflammari, ut acerbissimis laboribus cruciati aut nihil fere incommodi sentiant, aut omnia laetissimo animo perferant.” Probatur 3. Ex ipsa indole satisjactionis, et quidem quintupliciter. “Sic S. Thomas (Suppi., q. IS, a. 1, Sed contra) citat, ad mentem, textum Gregorii ci Hom. 20, in Evang., n. 8, M.L. 76, 1163 sq., quem supra (p. 213) ex integro retulimus. DE SATISFACTIONE 263 Prima ratio desumitur cum S. Thoma ex primaria indole satisfac­ tionis, prout est compensatio pro offensa praeterita et pertinet ad jus­ titiam commutativam. Compensatio enim offensae cum sit actus justi­ tiae, consistit in quadam restitutione aequalitatis, ablatae per offensam. Per offensam autem aufertur aequalitas per hoc quod offensor subtrahit aliquid ab alio, saltem quatenus contra illum utitur propria voluntate in hoc quod non debet, ac inde inaequalitatem inducit, cum ita offensus habeat minus, offensor vero plus. Unde compensatio pro peccato debet consistere in tali restitutione qua subtrahatur aliquid a peccatore ut addatur Deo, seu cedat in honorem Dei. Jamvero talis subtractio poena est, cum poena definiatur privatio boni utilis vel delectabilis. Ergo satisfactio seu compensatio offensae Dei nequit fieri nisi per opus poenale, seu per opus quod sit simul bonum et poenale, ut ex hoc quod est bonum cedat in honorem Dei et ex hoc quod est poenale sit in privationem hominis, ac ita restituat disruptam aequalitatem. Ad rem S. Thomas, Suppi., q. 15, a. 1: “Satisfactio, ut dictum est (qu. xii, art. 3), respectum habet et ad praeteritam offensam, pro qua recompensatio fit per satisfactionem, et etiam ad futuram culpam, a qua per eam praeservamur. Et quantum ad utrumque exigitur quod satisfactio per opera poenalia fiat. Recompensatio enim offensae im­ portat adaequationem, quam oportet esse ejus qui offendit, ad eum in quem offensa commissa est. Adaequatio autem in humana justitia attenditur per subtractionem ab uno qui plus habet justo, et additionem ad alterum cui subtractum est aliquid. Quamvis autem Deo, quantum est ex parte ejus, nihil subtrahi possit, tamen peccator, quantum in ipso est, aliquid ei subtraxit peccando, ut dictum est (qu. xii, art. 3 ad 4).” Cf. In 4 Sent., dist. 14, q. 1, a. 1, q. 4, ad 4, cit. supra in tom. 1, art. 12, p. 301 et 328 sq. Item, 1-2, q. 87, a. 6, cit. in art. 53 (p. 198 sq.). Secunda ratio desumitur ex indole satisfactionis prout compensat offensam per modum vindictae, accedens quodammodo ad speciem justitiae vindicativae (juxta dicta in art. 12, in tom. 1. p. 305, et verba S. Thomae, relata in art. 47, p. 27: “Quodammodo poenitentia vin­ dicativae justitiae species est”). Vindicta enim proprie fit per poenam. Unde satisfactio non fit nisi per opus poenale. Ad rem S. Thomas, In 4 Sent., dist. 14, q. 1, a. 1, q. 4, ad 4: “Vindicativa justitia ab eo qui offensam fecit, quantum habuit plus debito, tantum subtrahit ei, et dat illi qui est laesus, dum ad honorem et in satisfactionem ejus alium punit. Sic ergo vindicativa justitia constituit medium in offensis . . . omni offensae proportionando poenam debitam. Et similiter poenitentia pro quolibet peccato com­ misso poenam infert sibi ipsi debitam”. 264 DE MATERIA POENITENTIAE Tertia ratio desumitur cum S. Thoma. (Suppi., q. 15, a. 1, nuper cit.) ex secundaria indole satisfactionis, prout est medicinalis pro culpa futura. Nam “justitia non ad hoc tantum tendit ut inaequalita­ tem praecedentem auferat, puniendo culpam praeteritam, sed etiam ut in futurum aequalitatem custodiat, quia, secundum Philosophum [Ethic., I. 2, c. 3], ‘poenae medicinae sunt’. Unde et satisfactio, quae est justitiae actus poenam inferentis, est medicina curans peccata praeterita, et praeservans a futuris” (Suppi., q. 12, a. 3). Jamvero “poena a culpa futura praeservat, quia non facile homo ad peccata redit, ex quo poenam expertus est” (ibid., q. 15, a. 7). Ergo satisfactio non fit nisi per actum poenalem. Quarta ratio desumi potest cum Suar esio (Disp. 37, sect. 6, n. 5) ex effectu satisfactionis, prout est compensatio pro poenis Purgatorii, juxta divinam ordinationem; conveniens enim ratio Providentiae est ut poena per poenam compensetur; unde satisfactio exigit opus poenale. Quinta ratio desumi potest cum Lugone (Disp. 24, sect. 3, § 2, n. 40) ex influxu actus externi in efficaciam satisfactionis. Ut enim explica­ bitur in art. 66, opus externum auget vim satisfactivam actus interni (magis scilicet quis satisfacit cum de facto ponit opus externum quam cum proponit illud exequi) et tamen non auget illius moralitatem seu bonitatem; ergo non formaliter ex bonitate pendet vis satisfactiva actus boni, sed ex alia ratione, nec alia fingi potest, quam ratio poenalitatis. RESPONSIO Obj. 1. Opus honestum qua tale valet ad merendam gratiam, ergo a fortiori ad extinguendam poenam, quod enim potest magis, potest minus (ita praecipue So to). Rcsp. 1. Consequentia est falsa et applicatio axiomatis est inepta. Nam gratia et poena, meritum et satisfactio, sunt res diversi generis et procedunt ex diversis principiis, illud vero axioma “Quod potest magis, potest minus” valet tantum de rebus ejusdem generis vel quae possunt produci per eundem prorsus influxum. Ita qui potest ambulare usque ad decem millia passuum, a fortiori id potest usque ad duo millia; agens quod potest producere formam, a fortiori inducere potest dispositionem ad formam; sacramentum quod potest producere gra­ tiam, a fortiori potest influere characterem ad illam disponentem. E contrario, quaedam sacramenta conferunt gratiam, sicut et cetera, et tamen non auferunt poenam temporalem; gratia sanctificans valet DE SATISFACTIONE 265 expellere peccatum mortale et tamen non valet per se solam tollere venialia; imo ipse actus satisfactionis qui valet compensare pro pec­ cato ut offensa Dei et pro poena aeterna, non necessario compensat pro poena temporali; nam gratia et poena, mortale et veniale, offensa et poena, poena aeterna et poena temporalis, ad diversa formalia principia referuntur et diversis formalibus influxibus subiciuntur. 2. Ceterum, si considerantur praedicti effectus in eadem generali linea influxus et causalitatis supernaturalis, potest etiam negari sup­ positum illius objectionis; nam, quamvis plus sit mereri gratiam quam extinguere poenam, tamen plus est mereri gratiam et extinguere poe­ nam, cum hoc importet ulteriorem influxum et effectum; unde ex influxu in gratiam male arguitur ad ulteriorem influxum in poenam, sicut ex influxu in mortale ad ulteriorem influxum in veniale et ex influxu in ablationem offensae et poenae aeternae in ulteriorem in­ fluxum in ablationem poenae temporalis. Sed haec secunda responsio reincidit et fundatur in prima. Obj. 2. Opus bonum, utpote vitae aeternae meritorium, est etiam consequenter meritorium remotionis impedimenti ad consequendam vitam aeternam, seu poenae, adeoque est necessario satisfactorium (ita praecipue Vasqucz). Rcsp. Ex hoc quod opus bonum sit meritorium vitae aeternae sequi­ tur quod consequatur remotionem illorum impedimentorum consecu­ tionis vitae aeternae quae se habent ex parte praemii et ex parte praemiantis, non vero illorum quae inveniri possint ex parte ipsius subjecti merentis. Secus sequeretur quod ex vi ejusdem operis meritorii tollerentur peccata venialia, quae non minus quam poena temporalis impediunt consecutionem gloriae; tolleretur tota poena temporalis et non tantum pars ejus, nam secundum se totam est impedimentum gloriae; daretur jus ad reparationem in casu lapsus in peccatum mor­ tale, quod est maximum impedimentum gloriae; conferretur jus ad finalem perseverantiam, sine qua gloria nullatenus attingi potest. Obj. 3. De facto plura opera spiritualis ordinis, ut contritio, pietas et contemplatio, non necessario important poenalitatem, et ordinarie minus poenosa sunt quam afflictiones corporales, et tamen sunt semper satisfactoria, ct magis satisfactoria quam corporales et externae poenalitates (ita passim adversarii). Rcsp. Nullum est opus bonum, cui non insit de facto essentialis et objectiva pocnalitas, ex qua sola provenit tum vis satisfactiva, tum 266 DE MATERIA POENITENTIAE ejus gradus, quamvis quaedam opera bona habeant minorem poenalitatem subjectivam, seu minorem pocnositatem, quatenus, ob voluntatis promptitudinem in bono, non valeant totam vim suam exerere in subjecto, causando simpliciter et absolute renisum voluntatis, ex quo simpliciter provenit ratio poenae.51 Haec autem diminutio poenositatis seu renisus et involuntarietatis, non minuit rationem satisfactionis, quia non minuit objectivam operis poenalitatem, imo auget gradum satisfactionis, quia redundat in aug­ mentum ipsius objectivae poenalitatis, poena enim in privatione boni consistit. Ad rem S. Thomas, respondens ipsi objectioni adversariorum: “Sicut in satisfactione consideratur poenalitas, ita et in merito consideratur difficultas. Diminutio autem difficultatis quae est ex parte ipsius actus, diminuit, caeteris paribus, meritum; sed diminutio difficultatis quae est ex promptitudine voluntatis, non diminuit meritum, sed auget; et similiter diminutio poenalitatis ex promptitudine voluntatis, quam facit charitas, non diminuit efficaciam satisfactionis, sed auget" {Suppi., q. 15, a. 1, ad 2). Ad intelligentiam doctrinae S. Thomae et ad evacuandam objectio­ nem adversariorum, observa quomodo binae rationes meriti et satis­ factionis in eodem opere bono fundentur et ab eodem veluti pari passu procedant, quamvis sub diverso principio et formalitate. Omne opus importat tum arduitatem, in qua fundatur meritum, tum poenalitatem, in qua fundatur satisfactio. Arduitas seu difficultas est quaedam disproportio inter potentiam et actum, consistens in hoc quod actus transcendit potentiam, quod quidem provenire potest vel ratione naturalis superioritatis ipsius actus relate ad potentiam vel ratione impedimenti adjuncti potentiae relate ad elicientiam sui actus (1 p., q. 62, a. 2; a. 4, ad 1 ; 1-2, q. 114, a. 4, ad 2). Talis arduitas boni constituit opus virtuosum; nam, ut docet S. Thomas cum Aristotele, virtus est circa bonum arduum, et con­ sistit in habitu quo potentia inclinatur ad facile et connaturaliter agendum id quod est ipsi arduum, ita ut quotiescumque inveniatur aliqua specialis arduitas in objecto, nova et specifice distincta virtus exigatur et constituatur (2-2, q. 129, a. 2; q. 123, a. 12, ad 2; q. 137, a. 1; q. 141, a. 8, ad 2; 1-2, q. 107, a. 4). In hoc autem opere M 1-2, q. S7, a. 6, supra cit.: “Est de ratione poenae quod sit contra voluntatem. . . Poena autem satisfactoria . . . simpliciter est voluntaria, secundum quid autem involun­ taria”. Suppi., Appendix, q. 2, a. 2 (ex Comm. In 4 Sent., dist. 21, q. 1, a. 1, q. 4) infra cit. in art. 62: "Nulla poena est voluntaria [simpliciter et absolute], quia cx hoc est ratio poenae quod voluntati contrariatur.” DE SATISFACTIONE 267 virtuoso, i.e. bono et arduo, fundatur meritum (quod est quaedam qualitas actus virtuosi, fundans jus ad praemium). Tres inde rationes habentur, sequenti modo dispositae: bonitas, arduitas, meritum, seu bonum, arduum, meritorium. Omne autem opus bonum, ut subest electioni voluntatis, est eo ipso objective et secundum se arduum, duplici supradicta arduitate, cum ex una parte nonnisi ad intentionem finis naturalis, seu ad volitionem boni in communi voluntas naturaliter inclinetur, et ex alia parte plura adjungantur potentiae operativae impedimenta tum ex naturali labilitate liberi arbitrii tum praecipue ex pravis inclinationibus naturae lapsae. Subjective tamen spectata, ardu­ itas potest minui, tum per roborationem voluntatis in bono tum per remotionem vel attenuationem praedictorum impedimentorum. Nec inde minuitur meritum, sed augetur, quia non minuitur ipsa objectiva arduitas, sed tantum subjectiva, imo ex quo minuitur subjectiva, crescit objectiva arduitas operis, quia difficilius est operari cum promptitudine voluntatis et remotis impedimentis (cf. 1-2, q. 114, a. 4, ad 2). Poenalitas vero est quaedam disproportio inter potentiam et bonum utile vel delectabile quo ipsa caret, poena enim definitur privatio boni utilis vel delectabilis, in quantum nata est causare renisum voluntatis. Haec autem boni privatio, potest induci in subjectum vel directe per actionem privativam boni, vel indirecte per positionem alicujus boni, cui necessario coniungatur privatio alterius boni. Hoc secundo modo, opus aliquod moraliter bonum induit rationem poenalitatis quae fundat rationem satisfactionis; unde in satisfactione tres rationes colliguntur, sequenti ordine dispositae: bonitas, poenalitas, satisfactio, vel bonum, poenale, satisfactorium. Ex quo intelligitur differentia inter arduitatem, in qua fundatur meritum, et poenalitatem, in qua fundatur satisfactio. Utraque refertur ad bonum aliquod; utraque consistit in aliqua dis­ proportione potentiae ad suum bonum, et ob hanc disproportionem utraque dici solet difficultas; utraque fundatur in bono morali et fundat qualitatem moralem. Attamen prior refertur ad bonum positive, cum sit proprietas boni assequendi a potentia, altera privative, cum sit privatio boni in potentia; prior proprie dicitur difficultas, altera, im­ proprie; prior fundatur seu residet in ipso bono cui refertur, est enim proprietas ipsius boni assequendi a potentia, altera residet seu fun­ datur in bono quod inducit privationem alterius; prior fundat meritum, quo acquiritur jus ad praemium, altera fundat satisfactionem, qua solvitur debitum poenae. Omne autem opus moraliter bonum, et maxime supernaturale, im­ portat de facto et sub aliqua ratione privationem boni utilis vel delecta­ 268 DE MATERIA POENITENTIAE bilis, et ita fit poenale,52 quia, ob ipsam naturalem diversitatem naturalium potentiarum et praeterea ob superadditam corruptionem naturae lapsae, prosecutio boni rationalis, in quo virtus consistit, im­ portat necessario quandam repressionem et, ut ita dicatur, priva­ tionem, exercitii actuum inferiorum potentiarum secundum modum et mensuram qua exigitur ad prosecutionem boni rationalis. In ipsis actibus, tam sensitivis quam spiritualibus, quibus maxime quandoque delectamur, uti ludere et manducare, studere et contem­ plari, semper aliqua adest poenalitas, saltem quatenus oportet eos fieri secundum modum et medium rationis, cujus assecutio ardua est et cujus influxus est secundum se coercitivus virium inferiorum utriusque appetitus. Actus contritionis, qui, ut alibi dictum est (torn. 1, art. 13, p. 351), est maxime satisfactivus, utpote formalis et speci­ ficus actus illius virtutis quae sola satisfacit, est quoque ex sua vi maxime poenalis, utpote fractio et contribulatio cordis, et quaedam intima privatio et a proprio sensu separatio illius facultatis quae est maxime unitiva;53 ac propterea ab Augustino satisfactio vocatur “contriti cordis sacrificium”?1 Ipse actus charitatis, ex quo dicuntur omnia fieri levia ac suavia, ideo est maxime satisfactivus quia est maxime difficilis55 et poenalis, cum ab eo generetur ipsa contritio et in eum colligantur omnes labores aliarum virtutum, juxta illud Apostoli, 1 Cor. 13: “Charitas patiens est ... ; omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet.’’ Ceterum, subjective spectata, poenalitas operis boni, non secus ac ejus arduitas, potest minui quatenus ratione promptitudinis volun­ tatis in bono, non exercet totum psychologicum influxum quem nata est habere in appetitum provocando nempe ejus renisum, in quo proprie et formaliter poena consistit,50 et sic non transit ex poenalitate in poenositatem; quo sensu dicuntur ex charitate omnia levia fieri et facilia, juxta vulgatum illud Augustino tributum: “Ubi amatur, non laboratur, et si laboratur, labor amatur”. Non tamen inde minuitur vis satisfactiva, quia nullatenus minuitur propria et intrin­ seca poenalitas operis, imo ex quo minuitur poenositas inde augetur poenalitas, cum promptitudo voluntatis magis evacuet et absorbeat “Plures auctores, ut Lugo, Gonet, Billuart, hoc absolute asserunt; alii vero minus absolute loquuntur, ita Suarez: “Probabile est omne opus bonum et meritorium simul esse satisfactorium . . . [quia.1 aliquo modo est poenale” (Disp. 37, sect. 6, n. 8) et Salmanticenses: “Nullum forte est opus meritorium, quod ex se aliqualiter laboriosum, ac poenale non sit” (Disp. 10, dub. 3, § 5, n. 60). “ Cf. Suppi., q. 1, a. 1, cit. in art. 13, tom. 1, p. 351. 11 Serm. 351, 5, 12, cit. in tom. 1, p. 10. "5. Thomas, 1 p., q. 62, a. 2, ad 2, ait: “Converti ... ad beatitudinem ultimam, homini ... est difficile, et quia est supra naturam, et quia habet impedimentum ex cor­ ruptione corporis et infectione peccati.” “Cf. 1-2. q. S7, a. 6, cit. in p. 198 sq., et Suppi., Appendix, q. 2, a. 2, cit. in p. 312 sq. DE SATISFACTIONE 269 proprium bonum naturae inferioris, quemadmodum aquila vel navis aërea nihil sui ponderis amittit, dum, ascendens in altum, influxum gravitatis extinguit. Ad rem 5. THOMAS, In 4 Sent., dist. 15, q. 4, a. 7, q. 1, ad 1 et Suppi., q. 15, a. 3, ad 1, infra citand. in art. 67, p. 354 sq. SALMANTICENSES: “Nullum forte est opus meritorium, quod ex se aliqualiter laboriosum, ac poenale non sit: nam ut sit meritorium, debet esse moraliter bonum, ac honestum; hoc autem nequit absque aliqua poenalitate exerceri. Quid enim aliquibus delectabilius, quam suavi, ac delicato uti alimento? Et nihilominus si juxta regulas morum fiat (quod ut sit honestum desideratur) non nisi moderate, et in ordine ad honestum finem fieri debet; hoc autem exercere sub tali regula, ac moderamine, aliquam affert poenalitatem, cum coercitivum sit sensitivae naturae."57 GONET: “Nullum est opus moraliter bonum, quod non habeat aliquam poenali­ tatem annexam, vel ex parte subjecti, vel ex parte objecti; comedere enim cibos delicatos, de quo maxime potest esse dubium, non est actus virtutis temperantiae et opus moraliter bonum, nisi moderate fiat, et ordinetur ad bonum finem: sub ista autem ratione habet poenalitatem annexam, scilicet carentiam majoris delecta­ tionis quae esset in majori comestione. Instabis: Si talis actus esset satisfactorius, posset Sacerdos injungere poenitenti in remissionem peccatorum, ut comederet cibos delicatos, vel biberet vinum delectabile: sed hoc videtur ridiculum: ergo et illud. Respondeo dupliciter posse confessarium injungere poenitenti in satisfactionem, ut comedat cibos delicatos: primo nullam exprimendo poenalitatem in tali opere; quod contingeret si diceret tantum, comedes cibos delicatos; et hoc sine dubio esset ridiculum, nulliusque poenitentiae injunctio. Secundo, praescribendo poenitenti tale opus sub forma poenalitatis. ut si diceret, comedes cibos delicatos moderate, ordinando ad actum virtutis; et tunc veram injungeret poenitentiam; peccaret tamen, idque mortaliter, si confessio fuisset de mortalibus; vel venialiter. si de venialibus tantum; nam quando peccata sunt gravia, satisfactio debet esse gravis, atque adeo opus satisfactorium simpliciter poenale, quale est opus jejunii, vel orationis, vel eleemosynae, non vero poenale tantum secundum quid, et simpliciter delectabile, qualis est comestio, etiam temperata, cibi delicati.”58 LUGO: “De facto omnis nostra operatio meritoria est simul satisfactoria: quia omnis de facto poenalis est. . . Ratio autem a priori est. quia nullum est opus honestum, quod non adversetur alicui bono, vel delectabili, vel utili, vel afferat aliquod malum secum, alioquin non esset merum bonum ex parte objecti, et in exercitio ipsius actus: affert ergo semper aliquid difficultatis vincendae: quod quidem etiam in iis operibus, quae maxime videntur esse juxta propensionem naturae, locum habet: nam. licet in manducatione, aut potu, v.g. non sit difficultas homini famelico, aut sitibundo; in ipsa tamen rectificatione intentionis difficultas maxima est. Unde Augustinus ita universaliter ausus est dicere, infideles nullum prorsus opus bonum fecisse; quia, nimirum, vel ex parte objecti, vel saltem ex parte intentionis erat aliquis defectus; quod saltem regulariter verum erat, ut dixi in tract, de gratia. “Negari enim non potest, quod sit difficile, etiam ejusmodi objecta delectabilia, et facilia, non amplecti propter eorum delectationem, sed propter finem honestum et elevatum: semper ergo vincitur aliqua repugnantia, quae licet in homine spirituali et fervente minor, vel nulla appareat; id tamen non tollit poenalitatem operis; sed indicat fervorem et desiderium patiendi, quo de ipsa passione et poenalitate gaudet: nam, qui cum exultatione se verberat et cruciat, negari non potest quod patiatur ”De Poenitentia, disp. 10, dub. 3, § 5, Curs. Theol., t. 20, Parisiis, 18S3, p. 618. !'De Poenitentia, disp. 13, a. 2, § 2, Clypcus, t. 6, Parisiis, 1876, p. 677 sq. 270 DE MATERIA POENITENTIAE et puniat se; sic, qui ex ferventi Dei amore opes ac voluptates relinquit, vere pati­ tur, licet cum gaudio propter amoris vehementiam; quia vere privat se aliquo bono aestimabili secundum praesentem statum”.·50 ART. 61. (q. 14). Utrum Ad Satisfaciendum Requiratur Status Gratiae STATUS QUAESTIONIS Agitur de praecipua conditione satisfactionis, seu statu gratiae, qui est fundamentum omnis valoris et fructus supernaturalis tam meriti quam satisfactionis, et, ut bene ait Suarez, “principium omnis justitiae apud Deum”. Quaestionem, in tota sua amplitudine, per 5 partes enucleamus, quinque conclusionibus subinde resolvendas: 1. An generice loquendo homo in statu peccati nequeat proprie satisfacere, tam pro culpa quam pro poena. 2. An nequeat satisfacere de uno peccato sine alio. 3. An nequeat satisfacere pro poena temporali, etiam peccatorum jam remissorum. 4. An nequeat satisfacere pro ea poena etiam eo sensu quod ejus opera, quamvis non actu satisfactoria, reviviscant tamen in satis­ factionem, adveniente charitate. 5. An nequeat pro ea poena satisfacere etiam improprie, seu de congruo improprie dicto. S. Thomas 2am, 3am et 4am quaestionem, formaliter et distincte pertractat in a. 1. 2 et 3 hujus q. 14; a. 4 et 5 referuntur ad 5am quaestionem; prima vero ac generalis quaestio imbibitur in omnibus articulis et solutionibus S. Doctoris. Non pauci inveniuntur apud theologos sensus et modi dicendi in hac materia, quorum causa est tum fluctuans quaedam ac falsa notio satisfactionis apud quosdam; tum diversus modus satisfactionis pro culpa et satisfactionis pro poena, qui a quibusdam parum ponderatur; tum diversa ratio satisfactionis sacramentalis et satisfactionis extrasacramentalis, quae quandoque absque debito discrimine in considerationem vocantur. PARS AFFIRMATIVA Sententia affirmativa, quae statuit necessitatem status gratiae in omnibus quinque casibus nuper enumeratis, dici potest sententia longe communior apud doctores. Praetermissis enim minoribus quibusdam " Dc Poenitentia, disp. 24, sect. 3, § 2, n. 42, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 41S. DE SATISFACTIONE 271 discrepantiis, eam tenent cum S. Thoma, Alex. Halensis (Summa, 4 p., q. 24, m. 4, a. 1), Bonaventura, Richardus, Durandus (cum quadam attenuatione), Henricus Gandavensis, Marsilius, Cajetanus (Opusc., tract. 6, q. 2), uterque Soto, Ledesma, Suarez (Disp. 37, sect. 2), Vasquez (q. 94, a. 1, dub. 4; cum quadam attenuatione de qua infra, p. 274 sq.), Valentia, Lugo (Disp. 24, sect. 2), Salmanticenscs (Disp. 10, dub. 3, §3), Gonet, Billuart et frequentes moderni, qui rem leviter tangunt. PARS NEGATIVA Si omittantur pauci et innominati doctores temporis S. Thomae, praecipuus dissensus contra praedictam sententiam affirmativam pro­ venit ex Scoto et schola scotistica, ratione diversi conceptus quam sibi fingunt de poenitentia et satisfactione. Juverit breviter varias opiniones colligere juxta divisionem praedictarum quaestionum, ut infra per tot Conclusiones eodem ordine refutentur. 1. Quidam, ut scotistae Frassen et Montejortino (infra citandi, p. 275 sq.), docent actum contritionis justificativae, quem admittunt esse satisfactivum pro culpa, non procedere a charitate sed praecedere charitatem et statum gratiae. Unde negant quod generaliter requiratur necessario status gratiae ad satisfaciendum. His accenseri possunt Suarez et Joannes a S. Thoma, quatenus, ut exposuimus in art. 51 (p. 117 sq.), docent actum contritionis justifi­ cantis non esse satisfactivum nisi prout praecedit statum gratiae et procedit a libero arbitrio sub auxilio gratiae actualis. Similiter loquuntur quidam moderni, uti Galtier, qui scribit: “Homo potest in hac vita satisfacere pro peccato suo. . . Potest satisfacere de congruo. Hoc affirmatur ut certum, non tantum de homine jam meritis Christi justificato sed etiam de peccatore, qui sub et cum auxilio gratiae viam sibi parat ad justificationem. . . Neque, si praescindatur a condignitate illius satisfactionis, dissensus est hac de re inter theologos [?]”.co 2. Quidam antiqui, quos suppresso nomine referunt Petrus Lombardus et S. Thomas, dixerunt quod potest praestari Deo satisfactio pro uno peccato sine alio; ex quo, si intelligatur etiam de satisfactione pro ipsa culpa mortali (ut eos doctores interpretatur S. Thomas), sequitur illos sensisse quod satisfactio pro culpa mortali potest fieri sine statu gratiae (antecedente vel consequente), dummodo peccator sit dispositus, puta per gratiam actualem, ut velit absolute recedere ab uno peccato. wDe Poenitentia, thes. 32, Parisiis, 1931, p. 359 ct 361. 272 DE MATERIA POENITENTIAE Ad rem S. Thomas: “Quidam dixerunt quod potest de uno peccato satisfieri sine alio, ut Magister in littera dicit” (tz. 7). Petrus Loinbardus, Sent., 1. 4, dist. 15, n. 1: “Praedictis auctoritatibus . . . illorum oppositio eliditur, qui pluribus irretitum peccatis asserunt de uno vere poenitere, ejusdemque veniam a Domino consequi posse sine alterius poenitentia. Quod etiam auctoritatibus astruere conantur. Ait enim Propheta, Nahum, c. 1: ‘Non judicabit Deus bis in idipsum’; vel, ut alii transtulerunt: ‘Non consurget duplex tribulatio’. Si ergo, inquiunt illi, aliquis sacerdoti fuerit confessus unum peccatum de duobus vel pluribus peccatis, et de illo injunctam sibi poenitentiam a sacerdote in satisfactionem expleverit, ceteris tacitis, non pro illo peccato amplius judicandus est, de quo satisfecit ad arbitrium sacerdotis qui vicem Christi in Ecclesia gerit” (M.L. 192, 872). 3. Quidani dicunt quod pro poena peccatorum, jam per contritionem aut sacramentum remissorum, potest homo in statu peccati proprie satisfacere (abstrahendo ab hoc quod haec satisfactio sit sacramentaliter imposita vel sponte suscepta). Pro qua sententia S. Thomas (a. 2 infra cit.) refert, suppresso nomine, quosdam antiquos doctores; Suarez refert Scotum (in 4 Sent., dist. 15, q. 1, § “De quarto dicitur” [alias art. 4], infra cit.), Biel (In 4 Sent., dist. 16, q. 2, a. 3, dub. 3), Majorem, Medinam, et Navarrum. Addi debent plures saltem Scotistae, et imprimis Hyquaeus (in suo Comm, in Scot., infra cit.). Fundamentalis istorum ratio est male intellecta indoles satisfactionis (ut maxime apparet apud Scotum ejusque discipulos), quam as­ similant compensationi debiti qualiter fit in proprie dicta redditione vel restitutione alicujus rei. Sic enim arguunt: Satisfactio est com­ pensatio debiti, ac pertinet ad justitiam, non vero ad amicitiam sicut meritum. Ergo potest fieri etiam ab eo qui caret amicitia Dei seu statu gratiae, si tamen ipse potest compensare ad aequalitatem pro poena temporali peccato debitae. Atqui homo potest pro hac poena compensare ad aequalitatem, cum sit finita. Ergo homo in statu peccati potest Deo satisfacere proprie dicta satisfactione, quamvis non possit mereri ac ideo ea satisfactio non sit meritoria, seu simpliciter dicta, seu reconcilians et placans. Ad rem S. THOMAS, a. 2: “Quidam dixerunt quod postquam omnia peccata per praecedentem contritionem remissa sunt, si aliquis ante satisfactionem peractam in peccatum decidat, et in peccato existons satisfaciat, satisfactio talis ei valet, ita quod si in peccato illo moreretur, in inferno de illis peccatis non puniretur”. SCOTUS: “Dicitur [a doctoribus] quod etsi satisfactio exterior pro uno peccato possit separari a satisfactione pro alio, ut quando orat, tunc non dat eleemosynam, tamen non potest satisfactio exterior fieri de uno, ita quod remaneat iste in alio peccato. Et probatur, quia placaret Deum, et tamen esset inimicus ejus; et quoad DE SATISFACTIONE 273 hoc oportet satisfactiones esse conjunctas saltem in voluntate, ad minus habitualiter, licet non in effectu, nec in voluntate, tunc actualiter. "Sed ista sententia videtur nimis dura contra peccatores, et occasio majoris obstinationis. Si enim iste hodie vere poenitens, et humiliter recipiens satisfactio­ nem, esto jejunium trium dierum, cras récidivât in peccatum mortale, et de illo non poenitens, secundo die jejunat, quia sibi fuit impositum, si dicas quod illud jejunium secundae diei non est aliqua satisfactio exterior, magis occasio est in­ ducendi istum jam lapsum, ut tertio die non jejunet, et per consequens ad novum peccatum mortale, quia transgrediendo istam poenam injunctam a Sacerdote, et receptam, videtur esse peccatum mortale, cum sit transgressio praecepti Ecclesiae, et Vicarii Dei in illo actu. “Ex isto potest formari talis ratio: Si post lapsum, et ante poenitentiam novam non exequatur quis satisfactionem pristinam sibi impositam, peccat mortaliter novo peccato; ergo si exequatur, bene facit, quia actum obedientiae facit, sed non facit actum oboedientiae, nisi inquantum illud est sibi impositum tanquam pars satisfactionis. "Dico ergo sine praejudicio, quod qui semel vere poenitet, et recipit satisfactio­ nem, vel poenitentiam condignam sibi impositam ab Ecclesia, clave non errante, quantumcumque postea recidivet, nunquam tenebitur, nisi ad illam unicam sa­ tisfactionem adimplendam; et si eam impleat in charitate, melius est, quia non tantum solvit poenam, sed meretur. Sed si adimpleat eam voluntarie extra charita­ tem, solvit quidem poenam, sed non meretur gratiam; si autem ipsa ab eo extra charitatem exigitur, solvitur poena, licet ipse non solvat. Et in primo est satisfactio simpliciter, quia reconcilians et placans; in secundo est quidem satisfactio, quia voluntaria redditio, etc. sed nec reconcilians, nec placans; in tertio autem est satisfactio, ultra quam non exigetur poena ulterior. "Ex secundo membro sequitur, quod si magnam partem satisfactionis sibi impositae explevit in peccato mortali, et post iterum poenitet de peccato novo, non est sibi iterato poenitentia imponenda pro peccato de quo satisfecit, licet extra charitatem, sed tantum de novis peccatis, quae fuerunt causa, quare illa satisfactio fuit mortua. “Et si arguas, mortua est, ergo non est satisfactio, non sequitur, nisi quod non est satisfactio placans, nec reconcilians in amicitiam. Et si dicitur, ergo non est satisfactio, non sequitur, quia sufficit Deo, quod quis voluntarie solvat poenam debitam ad punitionem peccati commissi, quia etiam quod minus apparet, sufficit satispassio. Patet in actibus humanis: si enim alicui offensae in Regem correspondeat praecise secundum legem abscissio manus, si isti etiam invito abscinditur manus, satis patitur, et intantum sufficit Regi, quod secundum legem et justitiam, non debet ab eo poenam ulteriorem exigere, et tamen non recipit eum in gratiam vel amici­ tiam; multo magis ergo posset sufficere pro punitione culpae, si aliquis sibi poenam debitam infligeret, licet non esset in gratia, vel amicitia ipsius judicis offensi. "Ex tertio membro potest elici, quod talis, si propter novum peccatum in quo récidivât, damnaretur, antequam complessct totam poenam sibi impositam, punire­ tur in infemo temporaliter poena correspondente illi, quae non fuit hic soluta; et illa soluta post tempus aliquod non puniretur amplius illa poena, sicut et de veniali, quia moriens, in peccato veniali simul cum mortali, non puniretur aeternali­ ter pro veniali, ut dicetur inferius. Et eodem modo in proposito: ex quo enim secundum plenam justitiam punitivam semel imposita est poena temporalis isti pro peccato, de quo vere poenituit, nunquam isti pro illo debebitur nisi poena temporalis, et illa soluta, nulla alia.”01 1 ‘'Opus Oxoniensc, In 4 Sent., dist. 15, q. 1, n. 15-17, Opera omnia, t. 18, Parisiis, 1894, p. 227 sq. 274 DE MATERIA POENITENTIAE HYQUAEUS: “Negativam partem [i.e. non valere satisfactionem in statu peccati tenet D. Thomas. . . Affirmativam docet Doctor [Scotus] hic, ubi tantum loquitur de satisfactione sacramentali, et a confessore imposita, non autem de satisfactione ab ipso voluntarie assumpta. Quod advertere volui, quia inulti trahentes quaestio­ nem ad utramque, eum citant, quasi perinde de utraque determinaret hic. “Prima conclusio: satisfactio a Sacerdote imposita, et adimpleta etiam in peccato mortali habet suum effectum. Haec est Doctoris § Dico ergo, etc. quam modeste asserit, et sine praejudicio, quia vidit antiquos fuisse in sententia opposita. .. .Videtur etiam D. Thomae [?] in 4 dist. 22, q. 1. art. 1. ad 5. in 2. responsione... “Secunda conclusio. Opera etiam satisfactoria in peccato ad redimendam poenam temporalem, valent in statu peccati.02 Haec sequitur ex dictis, et est Doctoris, hic satisfactionem valere ait ut fit a peccatore; et infra eam in terminis tradit vers. ‘Et si arguas’, etc. in fine, ubi dicit poenam inflictam per modum satisfactionis, si voluntarie assumeretur, valere per modum satisfactionis pro peccato remisso. . . . Conclusio haec iisdem rationibus probatur, quibus conclusio antecedens; nihil enim obstat, nisi status peccatti, hoc non obstare probatum est; ergo valent illa opera ei, qui ea offert pro redimenda poena debita peccati remissi. Deus enim misericors et justus permisit hoc peccatoribus, ut possint per talia opera redimere poenas debitas peccatis remissis, quia et hoc plurimum facit ad aversionem a peccatis iisdem, et conversionem a peccato. . . “Valent opera [a peccatore sub influxu gratiae actualis assumpta ex intentione satisfaciendi] ad istum finem, ne dicamus otiose et sine fructu ullo salutis vocatio­ nem Dei, et gratiam specialem dari peccatori, imo quod absit dicere, illusorie; quia nisi acceptarentur opera ad eum finem ad quem inclinat gratia voluntatem ex regula fidei, illa gratia non esset gratia, neque apparet unde Deus misereatur peccatoris, si nihil valent opera ad finem vocationis, nempe redimendae poenae. Dices illa opera reviviscere ad suum effectum remissionis poenae, sicut satisfactio poenitentialis, ut quidam asserunt, et imposita a Sacerdote valet recedente fictione. Contra, non omnes oppositae sententiae admittunt hoc de satisfactione poenitentiali seu sacramentali. Deinde, qui asserunt, fundantur in eo quod talis satisfactio ex opere operato habeat hunc effectum, quod non convenit operibus libere oblatis... “Tertia conclusio. Poena temporalis inflicta a Deo, et patienter tolerata in finem remissionis poenae debitae satisfacit pro poena temporali, etiam in peccato. Con­ clusio quoad primam partem est communis, quoad secundam partem est Doctoris, ut patet in textu, et sequitur ex dictis”.63 Quidam hanc sententiam restringunt ad casum satisjactionis sacramentalis, docentes poenam impositam a confessario, si exsolvatur in statu peccati, esse vere et proprie satisfactoriam. Ita Frassen, Montefortino et generatin'! schola scotistica, exceptis illis qui, ut Hyquaeus, fidelius verbis Scoti adhaerent, juxta sensum praecedentis opinionis; Hyquaeus in citato loco Commentarii ait: “Hanc conclusionem [tenent] . . . praeter antiquos moderni etiam Doctores nostrae Scholae”. Scotistis adjungendi sunt pauci extranei, uti Vasquez (In 3 p., q. 94, a. 2, dub. 5), Tournely (De Poenit., q. 7, a. 2); Hyquaeus refert etiam Gerson, Hadrianum, Almainum, Rubionem, Cordubam, Angelum. Ratio praecipua quam assignant Scotistae est eadem quam audi· ® Agitur hic ct in Tertia conclusione non amplius de satisfactione sacramentali, «d sponte accepta, ut patet ex toto contextu. “Comm, in Scotum (In 4 Sent., dist. 15, q. 1), n. 107. 108. 141 sq. 148 sq. 152, Scoti Opera omnia, t. 18, Parisiis, 1894, p. 229. 243. 246. 248. DE SATISFACTIONE 275 vimus a Scoto in praecedenti opinione, scilicet ratio justitiae et aequalis redditionis, abstrahendo ab amicitia. Sed cum urgetur contra eos quod haec ratio valeret etiam de satisfactione non sacramentali, recurrunt ad aliam rationem, dicentes poenam sacramentaliter impositam, vim satisfactoriam accipere ex opere operato sacramenti, ex meritis et satisfactione Christi, imo ex ipsa gratia sanctificante prius a peccatore habita, quando ei remissa sunt peccata. Hanc secundam Scotistarum rationem affert Tournely; Vasquez vero insistit potius in priori, i.e. in ratione expiationis quae non exigit statum gratiae. Haec mitigata Scotistarum sententia est formaliter distinguenda ab opinione aliquorum theologorum quae tantum docet poenam impositam a confessario habere proprium effectum, etiam si persolvatur in pec­ cato; aliud enim est dicere eam habere suum effectum et aliud eam esse proprie dictam satisfactionem, ut inde inferatur hominem posse absque statu gratiae proprie satisfacere. De sacramentali enim poeni­ tentia, soluta in statu peccati, quinque quaeri possunt, scilicet an sufficiat ad extinguendam confessarii obligationem, ita ut non debeat repeti; an sit valida in ratione partis integrantis sacramenti; an habeat suum effectum sacramentalem; an saltem hunc consequatur subinde, adveniente charitate, per quandam reviviscendam; an influxus in hunc effectum, formaliter ut sacramentalis, seu abstrahendo a satisfactione ex opere operantis, dici possit proprie et formaliter satis­ factio poenitentis. Quatuor priores quaestiones persolvemus infra in art. 77, ubi de satisfactione sacramentali; ultima tantum huc directe pertinet ac persolvenda est, pro quanto attinet ad formale objectum praesentis conclusionis, qua contendimus numquam actum verae et propriae satisfactionis elici posse a subjecto in statu peccati. Ad has distinctiones pauci attendunt, ac inde fit ut, ratione ambiguitatis ipsius verbi satisfactionis, difficile sit mentem quorumdam auctorum inter­ pretari. Hoc forte dici potest etiam de Tournely; contraria vero mens Scotistarum videtur satis clara ex priori argumento quod afferunt, seu ex falsa notione verae satisfactionis quam derivant ex suo Magistro, et qua sola logice inniti deberent, adhaerendo potius praecedenti opinioni nuper expositae. Ad rem FRASSEN: “Satisfactio illa [sacramentalis peracta in statu peccati] non est de condigno ex opere operantis, nec suum mutuatur valorem, suamque moralem proportionem ad debitum persolvendum ex dignitate personae, sed habet illam condignitatem ex opere operato, seu quatenus Sacramentalis est, et suum valorem, suamque moralem proportionem ad debitum persolvendum accipit ex dignitate Sacramenti, per quod opus istud elevatur et constituitur pars integralis Sacramenti; quia injungitur virtute clavium, et acceptatur a Deo, quatenus con­ donando peccatum per Absolutionem Sacramentalem, commutavit poenam aeter­ nam in hanc temporalem Satisfactionem. 276 DE MATERIA POENITENTIAE “Fateor itaque, Satisfactionem impensam in statu peccati mortalis, non esse condignam ex opere operantis; sed nullus hactenus probavit, eam sic non debere fieri, nec quod sufficere non possit, si sit tantum condigna ex opere operato Nihilominus, quamquam haec forte vera sint, quantum ad speculationem, attamen si praxim attendas, tutius est suadere poenitentibus, ut omni studio incumbant injunctas sibi Satisfactiones implere in statu gratiae, secundum prudentem eorum existimationem, hoc est, quando non sunt conscii alicujus peccati mortalis; quia Satisfactio in eo statu exhibita, non solum est solutiva poenae debitae, sed etiam promeritoria ulterioris gradus gratiae, sicut et novi juris ad augmentum gloriae.'Λ HIERONYMUS DE MONTEFORTINO: “Opera satisfactoria a Confessam iniuncta prosunt peccatori eadem exhibenti, pro solutione poenae temporalis, in quam fuit aeterna commutata. Quod genus satisfactionis adhuc in Christo et per Christum esset. Is enim non solum nobis gratiam sanctificantem promeruit, sed etiam omnia auxilia gratiae excitantis, quae iustis et peccatoribus a Deo tribuuntur, et sine quibus peccator opera satisfactoria exhibere non valeret. Vel etiam in Christo ea satisfactio esset, quia virtute gratiae sanctificantis, quae infuit, cum peccata remittebantur, atque eorum poena aeterna fuit in temporalem commutata. Tunc enim satisfactio virtute clavium peccatori imposita elevata fuit, cum sit pars integrans Sacramentum, ut per ipsam poena solveretur peccatorum, ex opere operato. Quamvis ergo talia opera non sint meritoria, nec Deo accepta in ordine ad gratiam augendam et gloriam promerendam, quia tamen per ipsa satisfit iustitiae vindicativae, exigenti poenam pro peccatis infligi, cum fuerint repraesentata, nihil praeterea poenarum de iustitiae praescripto ab eo exigendum videtur. Et alioquin si, quia a peccatore exhibetur, satisfactio dicenda non esset, ne ipsa quidem contritio, ut est dispositio congrua et praevia ad iustificationem, et quatenus remittit regulari­ ter aliquid de poena temporali debita peccatis, a Deo acceptaretur, quia quatenus talis, a peccatore est. . . [Peccator] quamquam gratiam non mereatur, solvit tamen debitam poenam. Satisfactio enim, qua talis, separabilis est a ratione meriti et acceptabilitatis, quae est communis sibi, quando ex charitate procedit, et aliis actibus meritoriis. Ipsa enim satisfactio formaliter tantum dicit solutionem poenae temporalis, iuxta exigentiam iustitiae vindicantis, ex praescripto legis in quam peccatum fuit; ac proinde, cum exhibetur quicquid lege praescribitur reddendum, manet ratio satisfactionis, et eius acceptatio, esto meritoria non sit.”65 TOURNELY: “An valeat satisfactio facta in peccato mortali. . . Resp. 1. Ho­ minem in statu peccati mortalis non satisfacere Deo extra Sacramentum pro poena temporali, neque de condigno, neque etiam de congruo. . . Resp. 2. Eum qui injunctam a Sacerdote sacramentalcm satisfactionem implendo vel actu peccat, ut qui v.g. recitando Psalterium voluntarie alio distrahitur, aut voluntatem et propositum peccandi actu gerit, vere non satisfacere divinae justitiae pro poena temporali: vix enim intelligas, qui fieri possit ut eadem actione quis simul Deum et offendat, et propitium habeat. . . Resp. 3. Satisfactionem sacramentalcm quae fit in statu peccati mortalis non obesse integritati Sacramenti, suumque assequi effectum ex opere operato, tanquam partem Sacramenti integrantem, modo fiat animo poenitenti. Ratio est, quia justitia et sanctitas fructus est seu effectus Sacramenti Poenitentiae, non vero dispositio omnino necessaria ad illud percipi­ endum, cum sit Sacramentum mortuorum: unde confessio etiam facta in statu peccati mortalis, valida est. et vera Sacramenti pars. Atque haec fuisse videtur mens Ecclesiae, cum absolutionem nonnisi post expletam satisfactionem olim conferebat: ejusmodi quippe poenitentes nondum Deo reconciliatos supponebat, quos tamen prolixiori, ac severiori exercebat poenitentia. Addidi, si fiat animo poenitenti; alias irrisio potius foret, quam vera satisfactio. Si vero quaeras, quo tempore suum effectum obtineat ejusmodi satisfactio, an cum impleta est; an cum “De Poenitentia, a. 4, q. 2, Scotus Academicus, t. 10, Romae, 1902, p. 550. “Duns Scoti Summa Theologica, Suppi., q. 14, a. 2, t. 6, Romae, 1903, p. 221. DE SATISFACTIONE 277 recessit fictio; Resp. rem esse plane dubiam et incertam, de qua litigant Scholastici.”6*5 4. Quidam docuerunt quod, quamvis opera in statu peccati peracta, non sint actu satisfactoria pro poena temporali, sunt tamen talia in virtute, ita nempe quod, adveniente charitate, reviviscant quoad suum effectum satisfaciendi. Et quidem aliqui, quos reticito nomine referunt Petrus Lombardus et S. Thomas, videntur id asserere generaliter et absque distinctione, etiam nempe quoad satisfactionem peccatorum nondum remissorum, imo quoad satisfactionem quae fiat de uno pec­ cato et non de alio; alii vero loquuntur de peccatis jam remissis, et inter hos quidam loquuntur generice de omni satisfactione, alii tantum de satisfactione sacramentali. Haec ultima sententia signanter pro­ ponitur a quibusdam Scotistis, ut Montejortino (saltem sub forma hypothetica, i.e. pro casu quo non verificaretur prior sententia, quam sustinent, poenitentiam nempe sacramentalem, factam in statu pec­ cati. esse satisfactoriam actualiter et immediate) estque iterum formaliter distinguenda a generaliori sententia plurium theologorum, uti Cajetani, Victoriae, Petri Soto, Navarri et Suaresii, quae tantummodo docet illam poenitentiam reviviscere quoad suum effectum (quin necessario inde sequatur hunc effectum esse veram et propriam sub­ jecti satisfactionem) et de qua agemus in art. 77 ubi de sacramentali satisfactione. I .Ad rem PETRUS LOMBARDUS, Sent., 1. 4, dist. 15, n. 4: “Quibusdam . . . videtur [poenitentia acta de uno peccato] fuisse satisfactio, sed infructuosa, dum in peccato altero persistit; percipietur tamen fructus ejus, incipietque proficere, cum peccati alterius poenituerit. Tunc enim utrumque dimittitur peccatum, et satisfactio praecedens vivificatur, quae fuerat mortua; sicut Baptismus illi qui ficte accedit tunc primitus valet, cum fictio a mente recedit per poenitentiam. Et in hujus opinionis munimentum auctoritates inducunt [citat Pseudo-Augustinum et Hieronymum]. . . Sed haec dicta intelligimus de illo qui in charitate quodam tempore bona facit et bonus est, alio vero tempore malus est et multa peccata facit. Non ergo intelligcndum est eum inter multa peccata, justa opera fecisse, quasi simul eodemque tempore peccata fecerit et justa opera; sed diversis temporibus utraque fecisse. . . Destructis ergo malis post opera bona commissis, priora bona, in charitate scilicet facta, quae sequentia mala mortificavcrant, poenitentia de illis malis habita vivificantur et remunerantur” (192, S75). 5. THOMAS, a. 3: “Quidam dixerunt quod postquam omnia peccata per praececedentem contritionem remissa sunt, si aliquis ante satisfactionem peractam in peccatum decidat, et in peccato existons satisfaciat, satisfactio talis ei valet, ita quod si in peccato illo moreretur, in inferno de illis peccatis non puniretur.” MONTEFORTINO: “Respondeo dicendum, si satisfactio a peccatore exhibita pro peccatis (modo prius rite is poenituerit) non habeat suum effectum, pro quo fuit a Sacerdote iniuncta (de quo actum fuit in art. praec.), pie sentiendum esse obtinere suum valorem et efficaciam, quam primum peccator in gratiam redierit. [Oxom. 4. d. 16. q. 1. n. 7.] Probatio: etenim satisfactio, ad hoc ut valida, De Poenitentia, aq. 7, a. 2, Praei. Theol., t. 9, Parisiis, 1765, p. 254. 278 DE MATERIA POENITENTIAE rataque sit, debet sequi Sacramentum Poenitentiae; ergo efficaciam a Sacramento accipit, et consequenter ex opere operato valida est, perinde ut Sacramentum, cuius est pars. [Ozon. 4. d. 4. q. 5. n. 4.] Quoniam autem Baptismus tribuit effec­ tum suum ex Christi meritis, si cum aliquando non consequatur, ut cum ficte quis accedit, recedente fictione, habet suam efficaciam et effectum; pariter et satisfactio sacramentalis acceptabitis videtur a Deo, si non acceptetur cum persolvitur a pec­ catore, quando restituitur gratiae et amicitiae Dei; ac tunc denique debitum extinguatur poenae temporalis; non quia quod debetur, eo facto persolvitur, quum iam redditum, et subita poena fuerit in statu peccati, sed quia tunc primum a Deo rata habetur ad eum effectum. . . “Ad primum [ex objectis in contrarium] respondeo, concedendo, opera etiam ei eorum ratione bona extra charitatem facta, nec esse meritoria, nec aliquando reviviscere in acceptatione divina, in ordine ad gratiam et gloriam ; sed tamen non esse parem rationem de satisfactione sacramentali. Non solum quia haec suam efficaciam habet ex opere operato, operibus vere meritoriis quicquid retribuitur, per modum personalis meriti rependitur, verum etiam, quia satisfactio sacramentalis adimpleta in statu peccati, licet non habuerit vitam spiritualem a gratia inhaerente, ut a principio proximo, desumpsit nihilominus vitam a principio remoto prin­ cipali, quod est meritum Christi, et gratia sanctificante praeterita, infusa in sus­ ceptione Sacramenti, qua et remissa fuit culpa, eiusque poena aeterna in temporalem commutata; et ideo reviviscere sentiendum est satisfactionem poenitentialem extra charitatem exhibitam, non vero caetera opera bona peccatoris, quae alias sibi profuissent per modum meriti personalis.”67 5. Quidam, ut Billuart et Collet dicunt quod pro poena peccatorum tam remissorum quam nondum remissorum potest homo in statu pec­ cati satisfacere de congruo late dicto, seu improprie, quatenus intuitu boni operis poenalis, praecipue procedentis ex gratia actuali, remittatur a Deo, non quidem ex aliquo jure, etiam mere amicabili, sed ex sola liberali condecentia, aliquid de poena temporali (Collet), vel saltem ita Deus bene disponatur erga peccatorem ut in subsequent! justifi­ catione concedat majorem poenae remissionem (Billuart). In qua quidem sententia habetur quaedam confusio inter meritum et satis­ factionem, non rara apud theologos, praesertim moderniores. Ad rem BILLUART: “Opus in reatu peccati factum, si, deposito affectu ad pec­ catum, procedat ex gratia actuali, ut in poenitentibus, satisfacit, non de condigno, nec de congruo stricte, sed de congruo late, cum hoc discrimine, quod respectu peccati quoad culpam dimissi, obtineat aliquam diminutionem poenae, respectu vero peccati nondum quoad culpam dimissi, disponat tantum ad majorem contritio­ nem, et ut inde Deus in justificatione abundantius cedat juri suo, atque ampliorem faciat poenae remissionem. .. “Prob. . . . Sicut ad meritum de congruo late sufficit actus, non per quem efficitur ut agens habeat jus, sed per quem efficitur ut in dante sit aliquale debitum decentiae secundum ejus bonitatem et liberalitatem, ita ad satisfa­ ciendum de congruo late: atqui divinam bonitatem et liberalitatem decet ut operibus satisfactoriis ex sua gratia actuali procedentibus, aliquam poenae remissionem concedat pro peccatis quoad culpam dimissis, pro peccatis vero quoad culpam nondum dimissis, propter meliorem dispositionem, abundantius in ipsa justificatione cedat juri suo et minorem requirat poenam: ergo. . . Atque ita docet Auctor [S. Thomas] his verbis: ‘Quanto major est contritio, tanto magis diminuit de poena, et quanto aliquis plura bona facit in peccato existons, magis ” Duns Scoti Summa Theologica, Suppi., q. 14, a. 3, t. 6, Romae, 1903, p. 223. DE SATISFACTIONE 279 sc ad gratiam contritionis disponit, et ideo est probabile quod minoris poenae sit debitor: et propter hoc deberent a sacerdote discrete computari, ut ei minorem poenam injungat, in quantum invenit eum melius dispositum’.”88 COLLET: “Conclusio. . . Opus in statu mortalis peccati ex actualis gratiae auxilio factum, satisfactorium est, non quidem de condigno, sed de congruo saltem latius sumpto; non tamen eadem semper ratione. “Prob. prim, pars, nempe quod hujusmodi opus satisfactorium esse possit, 1. quia opus non plane mortuum et poenale potest utcumque satisfacere Deo; atqui opus de quo agitur et poenale est ex hypothesi; et ut ex auxilio actualis gratiae elicitum, non omnino mortuum dici potest. Se enim ferme habet ut contritio et confessio absolutioni praeviae; atqui haec, licet extra statum gratiae fiant, nedum opera sint mortua, una cum absolutione ad Sacramenti constitutionem concurrunt. “2. Quia si satisfactio ab homine necdum justificato procedens omni frustraretur effectu, neque hanc olim ante absolutionem praestari voluisset Ecclesia; neque hodieque identidem antea praestari juberet. Ita Henricus a S. Ignatio, cap. 213, Martinon, disp. 51, n. 16, etc. “3. Quia sicut ad meritum de congruo latius sumptum sufficit actio, quae licet praemium stricto jure non exigat, illud tamen ex aliquali decentiae debito praestola­ tur, ita et ad satisfactionem sufficit actio, cujus aliquam a Deo rationem haberi deceat; atqui divinam decet benignitatem ut satisfactionem ab homine necdum licet justificato factam nonnihil aestimet. Eaque videtur esse practica confessariorum opinio. Neque enim poenitentem qui propter adulterium jejuniis, pinguibus eleemosynis, piis laboriosisque peregrinationibus vacaverit, eidem addicent poeni­ tentiae, ac si nihil horum praestiterit; atque id docere videtur S. Thomas, q. 14, a. 3, ad 1, ubi haec habet: ‘Quanto major est contritio, tanto magis diminuit poena, et quanto aliquis plura bona facit in peccato existens, magis se ad gratiam contritionis disponit, et ideo est probabile quod minoris poenae sit debitor; et propter hoc deberent a sacerdote discrete computari, ut ei minorem poenam injungat, in quantum invenit eum melius dispositum.’ “Prob. secunda pars, videlicet quod hujusmodi opus non satisfaciat de con­ digno. Satisfactio, ut et meritum de condigno importat jus quoddam justitiae . . . ; jus. . . [autem] illud divina amicitia nititur. . . “Prob. tertia pars, nimirum quod idem opus non semper eadem ratione satis­ factorium sit: nempe vel opus illud a Poenitentiae ministro ante vel post absolutio­ nem impositum est; vel a poenitente sponte susceptum; atqui utriusque dispar esse conditio videtur: opus enim sacramentale efficacius ad poenae remissionem conducit, quam electitium. Unde sicut attritio et confessio, licet opera hominis saepissime necdum justificati, ad Sacramenti effectum iisdem operibus correspondentem, nimirum divinae amicitiae reparationem concurrunt, sic et satisfactio sacramentalis ad remissionem poenae, qui ejus est finis, concurrere debet. Opus vero electitium, cum nec a statu personae, nec ab efficacia Sacramenti vim ullam trahat, multo minoris coram Deo momenti esse debet. Quanquam et id efficere videtur, ut Deus propter bonam hanc subjecti dispositionem abundantius cedat <1.. piri suo, et minorem poenam repetat; quod et a confessario faciendum esse admonet S. Thomas in textu supra citato.”ce CONCLUSIO Conclusio 1. Homo in statu peccati nequit satisfacere, seu elicere actum qui sit vera et proprie dicta satisfactio pro culpa aut pro poena temporali, peccato debita (a. 1. 2. 3). *Dc Poenitentia, diss. 9, a. 7, Curs. Theol., t. 9, Parisiis, 1904, p. 467. "De Poenitentia, pars 2, c. 6, n. 68-73, in Migne, Theol. Cursus, t. 22, Parisiis, I860, coi. 580 sq. 280 DE MATERIA POENITENTIAE Probatur 1. Ex sensu Scripturae. S. Paulus in 1 Cor. 13, 3 docet opera quae a theologis habentur ut insignis materia satisfactionis, seu eleemosynam et corporalem casti­ gationem, nihil prodesse sine qjiaritate: “Et si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas, et si tradidero corpus meum ita ut ardeam, charitatem autem non habuero, nihil mihi prodest.” Quod quidem nequit intelligi nisi de merito et satisfactione, quae con­ stituunt valorem bonorum operum in ordine supernatural!, de quo loquitur Apostolus. Plures praeterea inveniuntur Scripturae loci in quibus dicitur bona opera quae fiunt a peccatoribus, eis coram Deo non prodesse; nec refert quod illi loci intelligi possint de peccatoribus prout sunt in actu peccati vel in actuali affectu peccati, tum quia in ipso habituali statu peccati eadem habetur fundamentalis ratio quare opera non possint esse secundum se acceptabilia Deo, scilicet divina inimicitia, tum quia homo qui non est in statu gratiae, non infrequenter actualiter peccat. Prov. 15, 8 sq.: “Victimae impiorum abominabiles Domino. . . Abominatio est Domino via impii”. Eccli. 34, 23: “Dona iniquorum non probat Altissimus, nec respicit in oblationes iniquorum, nec in multitudine sacrificiorum eorum propitiabitur peccatis”; 34, 37: “Homo qui jejunat in peccatis suis, et iterum eadem faciens, quid proficit humiliando se?” Isai. 58, 3 sq.: “Quare jejunavimus, et non aspexisti; humiliavimus animas nostras, et nescisti? Ecce in die jejunii vestri invenitur volun­ tas vestra. . . Ecce ad lites et contentiones jejunatis”. Ezech. 18, 24: “Si autem averterit se justus a justitia sua, et fecerit iniquitatem . . . omnes justitiae ejus, quas fecerat, non recordabuntur". Si autem ipsa opera prius facta in ipso statu gratiae, valorem non habent, a fortiori id dicendum est de operibus factis in ipso statu peccati. Ab his leviter sese expedit Frassen, scribens: “Respondeo, prioribus Scripturae oraculis [i.e. Prov. 15 et Isai. 55], idcirco reprobari opera peccatorum, non praecise quia fiunt in statu peccati, sed quia eliciuntur cum affectu peccandi; ideo namque Isaias dicit reprobari jejunia Judaeorum, quia annexa habebant levia peccata contentionis et inimi­ citiae: ‘Ecce’, inquit, ‘ad lites et contentiones jejunatis, et percutitis pugno impie’, etc. Ad Apostolum dico, ipsum non loqui tantum de charitate habituali, sed etiam de actuali. Porro constat sine charitate actuali aliquem posse justificari, ut fit in infantibus, qui martyrium subeunt, nec non et in eo adulto qui bona fide pro Christo moritur. DE SATISFACTIONE 281 quamvis ejus memoriae non occurrat peccatum quo reus tenetur, quodque affectu charitatis detestari deberet. Non igitur loquitur Apostolus generaliter, sed tantum de homine adulto, qui suis bonis operibus intendit promereri vitam aeternam. Quod utique exequi non potest, nisi sit in statu gratiae, et habeat charitatem habitualem.”70 Probatur 2. Ex Concilio Tridentino. Sess. 14, cap. 8: “Neque vero ita nostra est satisfactio haec, quam pro peccatis nostris exsolvimus, ut non sit per Christum lesum; nam qui ex nobis tamquam ex nobis nihil possumus, ‘eo’ coopérante, ‘qui nos confortat, omnia possumus’ [cf. Phil 4, 13]. Ita non habet homo, unde glorietur; sed omnis ‘gloriatio’ [cf. 1 Cor 1, 31; 2 Cor 10, 17; Gal 6, 14] nostra in Christo est, ‘in quo vivimus, in quo movemur’ [cf. Act 17, 28], in quo satisfacimus, ‘facientes fructus dignos poenitentiae’ [cf. Lc 3, 8], qui ex illo vim habent, ab illo offeruntur Patri, et per illum acceptantur a Patre” (Denz. 904). Concilium docet satisfactionem nostram habere suam efficaciam ex Christo (“Ex illo vim habent”) ; nec valet id referre ad solum auxilium gratiae actualis, nam Concilium illam efficaciam coniungit cum nostra vita in Christo, quae est per statum gratiae (“In quo vivimus . . . , in quo satisfacimus”), quasi dicat: Per virtutem Christi satisfacimus, vivendo in Christo, seu quia vivimus in Christo. Catechismus Cone. Trid., in p. 2, c. 5, q. 73, cit. in art. praec., p. 262, mentem Concilii aperiens, explicite docet ad satisfactionem requiri statum gratiae. Ob ea Tridentini verba, Suarez judicat hanc conclusionem esse theo­ logice certam: “Post Concilium Tridentinum videtur res adeo certa, ut contrarium non possit probabiliter defendi; aperte enim, sess. 14, cap. 8, et can. 13 et 14, definit satisfactionem hanc non esse opus nostrarum virium, sed esse opus gratiae datae per Christum lesum, a quo omnis nostra sufficientia est” (Disp. 37, sect. 2, n. 3). Prorsus autem voluntarius videtur modus quo idem Frasscn conatur vim utriusque documenti eludere, scribens: “Ad Concilium Triden­ tium dico, illud verbis laudatis loqui de Satisfactione simpliciter, nempe quatenus est reconciliativa et meritoria de condigno, ad quam haud dubie requiritur vita in Christo, seu status gratiae; de hac autem Satisfactione hic non est sermo, sed tantum de Satisfactione, quatenus est solutio debiti et vindicativa peccati, quae utique fieri potest quovis in statu; de hac satisfactione reconciliativa, et meritoria loquitur Catechismus Romanus, ut colligitur ex num. praecedenti, ubi ait: "De Poenitentia, a. 4, q. 2, Scotus Academicus, t. 10, Romae, 1902, p. 549. 282 DE MATERIA POENITENTIAE ‘Atque ita fit, ut justis nihil deesse videatur, cum operibus, quae Dei virtute efficiunt, et divinae legi pro humana mortalique conditione satisfacere, et vitam aeternam, quam scilicet, si Dei gratia ornati e vita decesserint, consequentur, mereri possint.’ Quibus verbis, ut ap­ paret, loquitur Catechismus de Satisfactione reconciliativa et merito­ ria de condigno vitae aeternae, non autem ut est solutiva poenae debitae peccato.”71 Probatur 3. Ex essentia satisfactionis. Satisfactio consistit in aequali compensatione pro injuria Dei; haec autem aequalitas non habetur in opere hominis secundum se, sed suppletur seu potius completur per acceptationem Dei; haec autem Dei acceptatio non habetur si non adsit status gratiae seu amicitiae, ex qua sola res Deo acceptabiles seu placentes fieri possunt, qui peccatum ejusque statum abominatur. Ad rem S. Thomas, Suppi., q. 14, a. 2: “In satisfactione oportet quod . . . aequalitas restituatur. . . Aequalitas autem in satisfactione ad Deum non est secundum aequivalentiam, sed magis secundum ac­ ceptationem ipsius. Et ideo oportet quod . . . opera satisfactoria sint accepta Deo, quod dat eis charitas. Et ideo sine charitate opera facta non sunt satisfactoria” (cf. a. 4). Profecto, si attendatur imprimis ipsa ratio offensae quae est in­ finita, actus contritionis, secundum se finitus, impar est ad eam aequaliter compensandam, nisi accedat acceptatio Dei, supplens de­ fectum, seu suscipiens contritionem uti satisfactionem congrue aequalem; quae quidem Dei acceptatio supponit statum gratiae, ex qua sola homo fit Deo acceptabilis.72 Si vero attendatur ratio poenae temporalis, supposito quod opus pro ea praestitum sit ei aequale in poenalitate, habebitur quidem compensatio condigna ex parte materiae, sed non simpliciter et ex parte formae, adeoque ea non erit satis­ factio nisi accedat divina acceptatio, cum Deus non teneatur eam compensationem suscipere. Probatur 4. Ex fine satisfactionis, qui est restitutio amicitiae. Nequit enim fieri satisfactio, nisi tollatur id quod impedit assecu­ tionem finis ipsius; status autem peccati impedit assecutionem amicitiae Dei, quae est finis satisfactionis; ergo nequit fieri satis­ factio nisi tollatur status peccati per statum gratiae. Ita S. Thomas, a. 1, cit. in seq. Conci, (p. 284). n De Poenitentia» a. 4, q. 2, Scotus Academicus, t. 10, Romae, 1902, p. 548. n Ex quo desumi potest, contra quosdam theologos, peculiaris nec inefficax ratio pro sententia quae docet actum contritionis justificantis debere procedere ex ipsa gratia sanctificante, ct non ex sola gratia actuali. DE SATISFACTIONE 283 Probatur 5. Ex causa scu principio satisfactionis, quod est virtus Poenitentiae. Haec enim virtus, a qua, ut diximus in art. 47, elicitur tum actus contritionis tum quilibet actus satisfactionis pro ipsa offensa peccati ejusque poena temporali, est habitus essentialiter supernaturalis. pro­ cedens ab ipsa gratia sanctificante et foecundatus ab ipso actu virtutis charitatis, ut dictum est in art. 16 (tom. 1) et art. 30 (tom. 2). Probatur 6. Ex paritate cum merito. Ut enim non semel in praec. articulis dictum est, meritum et satis­ factio pari passu procedunt eisdemque subiciuntur conditionibus, eo quod habeant communem quamdam habitudinem ad debitum et per­ tineant ad eandem lineam cujusdam justitiae inter Deum et hominem. Nullum autem datur meritum in statu peccati, nec ideo ulla satis­ factio, sed “gratia est principium omnis justitiae apud Deum”,7 cum sit principium illius acceptabilitatis, in qua haec justitia fundatur. Ad rem Lugo: “Satisfactio, licet non sit meritum formaliter; imitatur tamen rationem meriti: quare, sicut peccator et inimicus Dei, dum manet inimicus, non potest mereri condigne: quia non placet Deo, et ideo non possunt ejus opera esse Deo accepta ad praemium; sic nec possunt esse accepta ad placandum Deum pro poena debita, quae placatio est quasi quaedam retributio pro castigatione voluntaria, quam homo exhibet, et offert Deo: qui enim non potest esse dignus retributione, et praemio, propter inimicitiam permanentem: non potest etiam esse dignus, ut acceptetur ejus castigatio voluntaria ad compen­ sandam poenam aliunde debitam.”74 Ex iisdem principiis resolvuntur particulares vel secundariae quaestiones, supra tactae in Statu Quaestionis, quas tamen juverit cum S. Thoma per distinctas Conclusiones enucleare, ut inde etiam pateat solutio quarundam instantiarum quae contra ipsam generalem Conclusionem, adduci possunt. Conclusio 2. Homo in statu peccati nequit satisfacere i 4 Sint., ditt. IS, q. 4, a. 7, q. 1, ad 1. 360 DE MATERIA POENITENTIAE mentis unde provenit in hominem error et peccatum. Propterea religiosa professio consummatur per votum oboedientiae, quo profundius depri­ mitur superbia et elevatur mens ad sublimius quoddam genus orationis. Ceterum, ex dictis nequaquam negatur perfectioribus quibusdam operibus supererogatoriis, uti virginitati, doctrinae et religiosae profes­ sioni, posse convenire accidentalem quandam superioritatem quoad vim satisfactoriam, maxime prout excellenter includunt unum vel alterum ex tribus praedictis operibus. Si enim virginitati et doctrinae tribuitur in coelo specialis aureolae corona, ob meritorium ipsarum valorem, facile creditur ipsis specialem quoque competere efficaciam satisfac­ toriam. Imo religiosae professioni tribuitur a quibusdam, non minus quam eleemosynae, universalis quaedam vis satisfactoria et assimilatur Baptismo et martyrio quibus ea vis inest ex opere operato; ut enim dictum est, tria vota paupertatis, castitatis et oboedientiae, considerari queunt ut sublimior quaedam forma eleemosynae, jejunii et orationis, et, ad finem reparationis directa, possunt illorum vim in se colligere, tanquam in unum apicem Christianae satisfactionis. Prop­ terea, olim ingressus in religionem habebatur ut aequivalens poeniten­ tiae publicae et ab hoc exercitio eximebantur statum perfectionis suscipientes (cf. Diet. Théol. Cath., art. Satisfaction, col. 1162 sq.). Ad rem S. Thomas, In 4 Sent., dist. 4, q. 3, a. 3, q. 3, ad 3: “In aliis supererogationis vel perfectionis operibus vel statibus [uti vir­ ginitatis et doctrinae], non est ita expressa conformitas ad passionem Christi sicut in baptismo sanguinis, neque etiam in baptismo poeniten­ tiae; et ideo non oportet quod in eis omnis poena dimittatur. Tamen in Vitis Patrum dicitur, quod quidam Patrum vidit eandem gratiam descen­ dentem super eum qui habitum religionis assumit, et super eum qui baptizatur. Sed hoc non est quia talis a satisfactione absolvatur, sed quia eo ipso quod suam voluntatem etiam in servitutem redigit propter Deum, plenarie jam pro omni peccato satisjecit, quam [scilicet voluntatem] cariorem habet omnibus rebus mundi, de quibus tantum posset dare quod eleemosynis omnia peccata redimeret, etiam quantum ad poenam.” 2-2, q. 189, a. 3, ad 3: “Votum religionis, cum sit perpetuum, est majus quam votum peregrinationis Terrae sanctae, quod est temporale: et sicut Alexander III dicit, ‘reus fracti voti aliquatenus non habetur, qui temporale obsequium in perpetuam noscitur religionis observantiam commutare’. Rationabiliter autem dici potest quod etiam per ingressum religionis aliquis consequatur remissionem omnium peccatorum. Si enim aliquibus eleemosynis factis, homo potest statim satisfacere de peccatis suis, secundum illud Daniel, iv, 24: ‘Peccata tua eleemosynis DE SATISFACTIONE 361 redime’, multo magis in satisfactionem pro omnibus peccatis sufficit quod aliquis se totaliter obsequiis mancipet per religionis ingressum, quae excedit omne genus satisfactionis, etiam publicae poenitentiae, ut habetur in Decret. 33; sicut etiam holocaustum excedit sacrificium, ut Gregorius dicit.10 Unde legitur in Vitis Patrum,’7 quod eamdem gratiam consequuntur religionem intrantes quam consequuntur baptizati. Si tamen non absolverentur per hoc ab omni reatu poenae, nihilo­ minus ingressus religionis utilior est quam peregrinatio Terrae sanctae, quae quantum ad promotionem in bonum, praeponderat absolutioni a poena.” ART. 68. Utrum Satisfactio Adaequate Distinguatur A Merito, Quamvis Communem Cum Eo Habeat Generalem Indolem Et Conditionem. CONCLUSIO affirmativa Exponitu •I· Ad terminum quaestionis de satisfactione in genere juverit hanc directe comparare cum merito, nam meritum, satisfactio et oratio dividunt inter se campum supernaturalis efficaciae ex opere operantis, et meritum ac satisfactio sibi vindicant in communi eam partem quae refertur ad justitiam divinam, relicta orationi latitudine misericordiae. Ceterum, cum eam comparationem per omnes praecedentium articu­ lorum conclusiones sparsim prosecuti fuerimus, reliquum est ut supe­ rius dicta in brevem synthesim colligamus, attendentes principaliora elementa quae ad utrumque opus referuntur. 1. Quoad exist entiam. Abstracte et communiter loquendo, satisfactio et meritum sunt ab invicem separabilia, seu potest aliquod opus esse satisfactorium quin sit meritorium, et e converso. Ita, qui mere solvit compensationem quam pro injuria debet, satisfacit sed non ideo meretur; e converso, qui in favorem alterius exequitur opus quod non debet, meretur sed non satisfacit; simul vero satisfacit et meretur qui pro offensa solvit majorem quam debet compensationem. Attamen in ordine supernatural! satisfactio et meritum in eodem opere conjuncta inveniuntur, saltem de facto et generaliter, cum procedant ab eodem fundamento gratiae et charitatis easdemque consequantur conditiones. ’‘Super Ezcch., 1. 2, hom. 8. ”Lib. vi, libello 1, num. 9. DE MATERIA POENITENTIAE 362 2. Quoad essentiam. Satisfactio est aequalis compensatio pro offensa Dei; meritum vero est proprietas actus boni, importans proportionem ad nostrum prae­ mium et fundans jus ad illud. Unde satisfactio est actio, ut ipsa vox sonat; meritum vero non est proprie actio, sed qualitas actus, imo pressius est qualitas operis, vel, si placet, actionis prout est opus, non enim formaliter meremur quia agimus, sed quia egimus, aliquid bonum. Satisfactio importat aequalitatem compensationis; meritum vero aequalitatem bonitatis. Satisfactio solvit debitum et pertinet ad jus­ titiam commutativam; meritum vero fundat jus et pertinet ad justitiam distributivam. Satisfactio habet pro objecto, vel fine cujus, malum re­ movendum, et pro fine cui alteram personam ejusque utilitatem; meritum vero habet pro objecto et fine cujus bonum obtinendum et pro fine cui ipsam personam agentis ejusque utilitatem. Satisfactio habet, pro materia in qua fundatur, poenalitatem, meritum vero fun­ datur in bonitate. 3. Quoad divisionem. Satisfactio et meritum paribus membris et vocibus dividuntur; at­ tamen meritum de congruo est meritum secundum quid tantum, quia non attingit aequalitatem cum praemio quod obtinetur, dum e converso satisfactio de congruo est satisfactio simpliciter dicta, quamvis im­ perfecta, quia attingit aequalitatem compensationis cum offensa, quam­ vis non perfectam et arithmeticam, sed imperfectam et geometricam, quae supponit acceptationem creditoris. Satisfactio improprie dicta (juxta aliquos, de congruo improprie dicto) proprie dicta Meritum improprie dictum (juxta aliquos, de congruo improprie dicto) proprie dictum de congruo de congruo de condigno de condigno mere de condigno mere de condigno de toto rigore justitiae de toto rigore justitiae 4. Quoad principium. Utrumque fundatur in gratia et charitate, et praesupponit statum gratiae; sed meritum, cum sit qualitas actus boni, residet in omni actu virtuoso ut informato a charitate; satisfactio vero, cum sit actio, elicitur ab una distincta virtute, scilicet Poenitentia, et in suo actu DE SATISFACTIONE 363 principali et fundamentali, seu contritione, involvit charitatem in ipso suo formali objecto, ut explicatum est in art. 30 (tom. 2, p. 217-219). Praeterea, meritum, etiam si consideretur ut actio seu ut actualis intentio merendi (nam proprie meritum est ipsa qualitas actus boni, nec ceterum requirit inter suas conditiones plus quam intentionem habitualem, ut dictum est in art. 57, p. 257), non exigit specialem virtutem a qua eliciatur, quemadmodum intentio satisfaciendi, quia non importat specialem difficultatem praeter eam quae est propria unicuique materiae variarum virtutum, quarum actus dicitur meri­ torius. Satisfacere enim, cum sit solvere et privari, importat peculiarem difficultatem saltem objectivam; meritum vero, cum sit accipere et perfici, talem difficultatem non importat, eo quod connaturaliter res petat suam perfectionem. Ita, quod Petrus postquam laboraverit pro Paulo intendat ab eo mercedem accipere, nullam difficultatem importat, sed potius connaturalitatem et facilitatem, et tota difficultas praecessit in laborando; e converso, quod Petrus postquam offendit Paulum intendat ei satisfacere, importat peculiarem difficultatem, provenientem ab ipso opere quod elicitur, nam satisfactio nequit perfici nisi per opus poenale seu privativum. Unde intentio merendi non elicitur a peculiari virtute, sed vel a variis virtutibus, tamquam actus secundarius aut tamquam actus imperatus, vel ab ipsa voluntate sub auxilio gratiae actualis.18 Praeterea, satisfactio non necessario subsequitur statum gratiae simpliciter et sub omni respectu, nam. ut dictum est in art. 14 (in tom. 1, p. 369-374), ipse actus contritionis justificativae, quae est prima et principalis satisfactio, quamvis subsequatur justificationem sub ratione infusionis gratiae, eam praecedit sub ratione remissionis offensae. E converso, meritum subsequitur gratiam et justificationem simpliciter et sub omni respectu, eo quod actus contritionis justificati­ vae. quamvis habeat rationem satisfactionis, nequeat ullo modo habere rationem meriti relate ad ipsam remissionem offensae, tum quia meri­ tum supponit hominem simpliciter amicum, et consequenter simpliciter justificatum et reconciliatum, ac proinde ejus objectum nequit esse nisi augmentum gratiae in ipsa jam consecuta justificatione, tum quia si haberet rationem meriti, hoc esset meritum de condigno seu ad aequalitatem (nihil enim ad hoc desideraretur ex parte subjecti), quod quidem repugnat ex parte objecti, cum nullum hominis meritum aut satisfactio possit adaequare infinitam offensam. uCf. dicta in art. 17, tom. 1, p. 447, et art. 23, tom. 2, p. 20sq.; item Salmanlicenses, De Incarnatione, disp 1, dub. 9, § 1, n. 252. 364 DE MATERIA POENITENTIAE 5. Quoad requisitas conditiones. Satisfactio et meritum practice aequiparantur quoad conditiones utrique assignatas (excipitur quidem conditio poenalitatis, quae con­ venit soli satisfactioni, sed ipsa invenitur de facto in omni opere bono seu meritorio), ac propterea dici solet quod omnis actus meritorius est satisfactorius ac vicissim. Quoad aliquas tamen ex octo conditioni­ bus numeratis in art. 56 (p. 254) habetur inter meritum et satisfac­ tionem quaedam differentia, tum formalis tum realis, procedens ex ipsa diversitate essentiae et principii utriusque, ita ut praedictum effatum non valeat absolute, sed in sensu restricto, seu salvis tribus exceptionibus: actus enim externus est secundum se satisfactorius. sed non meritorius; actus contritionis justificantis similiter est satis­ factorius et non meritorius; actus bonus qui non procedat ex inten­ tione saltem virtuali satisfaciendi est meritorius ex ipsa sola habituali intentione merendi, sed non est satisfactorius. Hae tamen exceptiones non auferunt valorem practicum illius effati, tum quia de satisfactiva indole illorum actuum disputatur inter doctores, tum quia satisfactio et meritum solent considerari in ordinariis circumstantiis actuum hominis jam justificati, ac proinde excluditur triplex consideratio con­ tritionis justificativae, actus externi ut distincti ab interno et extraordi­ nariae absentiae virtualis intentionis satisfaciendi. Et a fortiori ex­ cluditur consideratio abstractae differentiae quae est inter meritum et satisfactionem ex parte status viatoris, qui absolute loquendo soli satisfactioni est necessarius. Sit brevis comparatio quoad singulas conditiones. Libertas illa denominativa et extensiva, quae competit actui externo ex influxu interioris actus, sufficit ad fundandam propriam rationem satisfactionis in actu externo et non ad fundandam rationem meriti; adeoque actus externus addit ad satisfactionem et non ad meritum actus interni. Ex quo sequitur quod non omne quod est satisfactorium, est etiam qua tale meritorium, quamvis ipsa intentio satisfaciendi per actum externum sit meritoria. Intentio merendi sufficit quod sit habitualis, intentio vero satisfa­ ciendi debet esse virtualis saltem implicita, quia satisfactio, secus ac meritum, consistit in actione. Ex quo sequitur non omne opus meri­ torium esse necessario satisfactorium. De facto tamen ea virtualis et implicita intentio communissime adest, cum sit facillima. Praeterea in satisfactione non sufficit quaelibet intentio patiendi, sed requiritur intentio proprie assumendi poenam, et propterea in Purgatorio, prout est constitutum, non potest dari satisfactio sed sola satispassio, dum DE SATISFACTIONE 365 absolute loquendo potest dari meritum ad praemium aliquod acciden­ tale, etsi de facto non detur. Bonitas actus fundat sive meritum sive satisfactionem, sed meritum fere immediate et ratione sui, satisfactionem vero mediate et ratione poenalitatis quae in ipsa bonitate forte inveniatur. Propterea, in coelo et in statu innocentiae repugnat satisfactio, quia repugnat poena; meritum vero in coelo non repugnat relate ad praemium accidentale, etsi de facto non detur, et in Adamo innocente dabatur sine satisfac­ tione. Bonitas actus meritorii concurrit cum poenalitate ad fundandam satisfactionem, et vicissim bonitas quae inest actui satisfaciendi fundat ulteriorem meriti rationem; unde satisfactio dupliciter involvit boni­ tatem, i.e. antecedenter ex parte objecti in quo fundatur et consequenter ex parte actus in quo consistit. Supernaturalitas in actu meritorio exteriori est tantum quoad mo­ dum, quia actus externus imperatur tantum ab actu interno meritorio, supernaturali quoad substantiam, et dirigitur ad suum finem; ipsa vero satisfactio externa est supernaturalis quoad substantiam, quia elicitur a virtute Poenitentiae, non quidem secundum suam essentiam physicam sed secundum suum esse morale. Poenalitas est veluti formale elementum in materia satisfactionis, quo distinguitur ab objecto meriti in quo consideratur bonitas. Prop­ terea satisfactio repugnat statui beatitudinis vel innocentiae, non vero meritum. Merito quidem competit arduitas, imo haec est proxima ratio fundans meritum, scilicet bonum ut arduum, sed haec arduitas, quae est propria perfectionis, non est idem ac poenalitas, quia non est pri­ vativa sed perfectiva, quamvis, ratione naturae lapsae, possit accidentaliter verti in poenalitatem et privationem relate ad inferiorem volun­ tatem, et hoc sensu esse causa quare de facto omnis actus bonus sit poenalis, et omnis actus meritorius sit satisfactorius. Status gratiae est requisitus tum ad meritum tum ad satisfactionem, sed alia et alia est utriusque ab eo dependentia, nam, ut dictum est sub numero 4, satisfactio in actu contritionis justificantis praecedit gratiam sub uno respectu quoad formalem effectum remissionis of­ fensae et elicitur a peculiari virtute; quae non competunt merito. Status viatoris est absolute requisitus ad satisfactionem, saltem prout importat nondum consecutam gloriam quoad praemium acci­ dentale glorificationis inferioris naturae, qua ratione Christus satis­ facere potuit; meritum vero non absolute requirit statum viatoris sed absolute posset haberi tam in Purgatorio quam in coelo, relate nempe ad aliquod accidentale augmentum beatitudinis. Divina acceptatio fundat jus congruitatis in merito de congruo, non 366 de materia poenitentiae vero in satisfactione de congruo, quia, abstrahendo ab illa acceptatione, haec satisfactio importat aequalitatem, quamvis tantum proportionalem et geometricam; tum tamen in merito tum in satisfactione, sola divina acceptatio fundat immediate jus condignitatis seu strictae justitiae. 5. Quoad efficacitatem. Tum meritum tum satisfactio influunt ex opere operantis; sed merito repugnat ut assumatur ad influendum etiam ex opere operato (secus haberetur gratuita collatio ejus quod ex justitia debetur), satis­ factio vero assumitur ad agendum etiam ex opere operato in sacra­ mento Poenitentiae, imo fit anima totius sacramenti, sicut est forma ipsius virtutis Poenitentiae. Praeterea, meritum hominis potest attin­ gere infinitum objectum, quale est beatifica visio, sed satisfactio puri hominis nequit condigne compensare infinitam offensam, quae habetur in peccato. Item, juxta plures doctores, potest Deus constituere purum hominem caput aliorum, in ordinem ad merendum de condigno pro illis primam gratiam remissivam peccatorum; nequit vero id facere in ordine ad condigne satisfaciendum pro peccato. Quoad suum autem gradum, efficacitas meriti pendet ex gradu boni­ tatis, ac proinde gratiae et charitatis; satisfactionis vero efficacitas mensuratur immediate et formaliter ex solo gradu poenalitatis. Proinde in actu externo, copulato interiori, habetur major satisfactio sed non majus meritum quam in solo interno; inter duos actus exteriores, ille est magis satisfactorius qui est magis poenosus; non tamen sequitur quod actus externus sit magis satisfactorius quam internus, nam hic potest importare intensiorem poenam; imo, attenta conditione naturae lapsae, generaliter loquendo dici potest quod quo melior est actus, eo magis est poenalis et ideo satisfactorius, et ita indirecte verificatur quod quo magis opus est meritorium, eo magis est satisfactorium, sicut vicissim. ART. 69. Utrum Sacerdos Habeat Jus Et Obligationem Im­ ponendi Satisfactionem In Sacramento Poenitentiae (3 p., q. 84, a. 8; Suppi., q. 18, a. 3 ct 4; In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, q. 1). STATUS QUAESTIONIS Hucusque egimus de satisfactione in communi, seu secundum sc ct prout est actus virtutis; jam sermo venit determinate DE SATIS­ FACTIONE SACRAMENTALI PROUT EST PARS SACRA­ MENTI. Ceterum, cum ratio sacramentalis non sit conditio diminuens, sed potius addens, quaecumque superius dicta sunt de satisfactione in DE SATISFACTIONE 367 communi, valent, proportione servata, de satisfactione sacramentali, salva ea differentia quod satisfactio sacramentalis respicit tantum­ modo satisfactionem pro poena temporali, non enim sacerdos imponere potest satisfactionem pro offensa quae est ipsa contritio. Sacramentalis satisfactio dupliciter considerari potest, i.e. in executione ct in proposito, et quidem in proposito explicito et in proposito implicito. Agitur autem hic de satisfactione priori modo, nam de proposito satisfactionis sufficienter actum est in art. 3, 4 et 5 (in tom. 1), ubi statuimus ipsum esse de essentia hujus sacramenti, quod quidem intelligendum est de proposito saltem implicito, contento in ipsa contritione et confessione, ut patet de sacramento administrato moribundo, eo fere modo quo in art. 25 (tom. 2, p. 57 sq.) diximus virtuale seu implicitum propositum de cetero non peccandi sufficere ad rationem salutaris contritionis. Hoc modo accepta satisfactio sacramentalis definitur: Satisfactio quae solvitur justa sententiam sacerdotis, latam in sacramento Poeni­ tentiae; vel, explicitando definitionem satisfactionis in communi, datam in art. 46 (p. 6): Voluntaria et aequalis compensatio pro debito poenae temporalis inducto per peccatum, soluta juxta sententiam sacerdotis in sacramento Poenitentiae. Agemus de hujus satisfactionis existentia (hic, art. 69), de essentia (art. 70), de efficacitate et effectu (art. 71), de objecto seu materia (art. 72), de modo, et quidem tum ex parte ministri, seu de gravitate obligationis imponendi poenitentiam (art. 73), tum ex parte poenitentis, et quidem sive de ipsa obligatione acceptandi et implendi satis­ factionem (art. 74), sive de modo eam exequendi. et peculiariter tum de tempore exeeutionis (art. 75), tum de persona exequente (art. 76). tum de requisito statu gratiae (art. 77). Quaestio dc existentia involvitur in textu praesentis articuli, in quo quaeritur de potestate et necessitate imponendi satisfactionem in ministro sacramenti Poenitentiae, dimissa determinatione modi illius potestatis et necessitatis ad art. 73. PARS NEGATIVA Protestantes, ut dictum est in art. 53 (p. 149), reicientes satisfac­ tionem in communi, peculiariter impugnant satisfactionem sacramentalem, quippe quae insigniter manifestet vim potestatis clavium. Le­ gantur textus ibidem relati. Melanchthonius non cunctatur quasdam fingere claves in remissionem peccatorum, dummodo repellat potesta­ tem imponendi satisfactionem: “Claves habent mandatum remittendi 368 DE MATERIA POENITENTIAE peccata, et docent de gratuita remissione peccatorum, non habent mandatum imponendi poenam”. Apud Orientales Schismaticos praxis est non imponendi sacramentalem satisfactionem nisi quibusdam poenitentibus; quae praxis fun­ datur in plurium doctrina de indole mere medicinali illius satisfactionis, relata in art. 53 (p. 161). Unde limitant jus et officium sacerdotis imponendi sacramentalem satisfactionem. PARS AFFIRMATIVA Nota theologica. Confessarium habere jus imponendi satisfactionem est de fide defi­ nita (Cone. Trid., sess. 14, can. 15); eum habere obligationem im­ ponendi satisfactionem est proximum fidei (ex Cone. Trid., sess. 14, cap. 8). Documenta Ecclesiae. Huc veniunt imprimis omnia antiqua documenta de poenitentia publica, de qua actum est in art. 45 (tom. 2); cf. Cone. Ancyranum a. 314, can. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 22. 23; Cone. Laodicenum a. 372, can. 2; Cone. Carthag. a. 397, can. 31; Cone. Cabillonense a. 650, can. 8; Cone. Trullanum a. 692, can. 102; Cone. Turonense a. 813, can. 22; Cone. Wormatiense a. 868, can. 25. Cone. Hipponense a. 393, can. 30, praescribit: “Secundum differen­ tiam peccatorum episcopi arbitrio poenitentiae tempora decernantur". Cono. Cabillonense a. 650, can. 8, testatur: “Ut poenitentibus a sacerdotibus data confessione indicatur poenitentia, universitas sacer­ dotum noscitur consentire”.10 Leo M., ep. 108, ad Theodorum Foroiuliensem, communem Ecclesiae fidem et praxim exprimit inquiens: “Hanc [Christus] praepositis Ec­ clesiae tradidit potestatem, ut et confitentibus actionem poenitentiae darent, et eosdem salubri satisfactione purgatos ad communionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admitterent” (Denz. 146). Alexander II, Ep. ad Stephanum Alverniensem a. 1066: “Quae in canonibus determinata est poenitentia est omnino observanda. . . Pastoralis itaque discretionis est uniuscuiusque contritionem cordis et doloris affectum magis quam temporis spatium attendere et pro meritis operum fructusque paenitentiae misericordiae oleum adhibere” (Cavallera, 1259). “Monum. Germ, hist., Leg., t. 3, 1, p. 197. DE SATISFACTIONE 369 Cone. Later. IV, cap. 21: ‘Omnis utriusque sexus fidelis . . . saltem semel in anno fideliter confiteatur proprio sacerdoti, et iniunctam sibi poenitentiam pro viribus studeat adimplere” (Denz. 437). Cone. Flor., Decr. pro Armenis: “Tertia [Poenitentiae pars] est satisfactio pro peccatis secundum arbitrium sacerdotis” (Denz. 699). Sixtus IV docet contra Petrum de Osma posse absolvi poenitentes ante "peractam . . . poenitentiam eis iniunctam” (Denz. 728). CONC. TRIDENTINUM, sess. 6, cap. 14: “Docendum est, Chris­ tiani hominis poenitentiam post lapsum [importare] . . . cessationem a peccatis, et eorum detestationem . . . , eorum sacramentalem con­ fessionem ... et sacerdotalem absolutionem, itemque satisfactionem” (Denz. 807). Sess. 14, cap. 8: “Debent ergo sacerdotes Domini, quantum spiritus et prudentia suggesserit, pro qualitate criminum et poenitentium facul­ tate, salutares et convenientes satisfactiones iniungere, ne, si forte peccatis conniveant et indulgentius cum poenitentibus agant, levissima quaedam opera pro gravissimis delictis iniungendo, alienorum pecca­ torum participes efficiantur. Habeant autem prae oculis, ut satisfactio, quam imponunt, non sit tantum ad novae vitae custodiam et infirmi­ tatis medicamentum, sed etiam ad praeteritorum peccatorum vindictam et castigationem : nam claves sacerdotum non ad solvendum dumtaxat, sedet ad ligandum concessas [cf. Mt 16, 19; 18, 18; Io 20, 23]; etiam antiqui Patres et credunt et docent” (Denz. 905). Ibid., can. 15: “Si quis dixerit, claves Ecclesiae esse datas tantum ad solvendum, non etiam ad ligandum, et propterea sacerdotes, dum imponunt poenas confitentibus, agere contra finem clavium et contra institutionem Christi . . . A.S.” (Denz. 925). Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 61, 64 et 79: “Nunc ad tertiam poenitentiae partem, quae satisfactio appellatur, veniendum est. . . Illa tantum [satisfactio] sacramenti pars censenda est, quam diximus ex praecepto Sacerdotis Deo pro peccatis rependi. . . In irro­ ganda autem satisfactionis poena Sacerdotes nihil sibi suo arbitratui statuendum esse, sed omnia justitia, prudentia et pietate dirigenda existimabunt. Atque ut hac regula peccata metiri videantur, et poeni­ tentes suorum scelerum gravitatem magis agnoscant, opere pretium erit eis interdum significare, quae poenae quibusdam delictis, ex vete­ rum Canonum praescripto, qui Poenitentiales vocantur, constitutae sint. Igitur universae satisfactionis modum culpae ratio temperabit. Sed ex omni satisfactionum genere maxime convenit poenitentibus praecipere, ut certis aliquot et definitis diebus orationi vacent, ac pro omnibus et praesertim pro iis, qui ex hac vita in Domino decesserunt, 370 DE MATERIA POENITENTIAE preces Deo faciant. Hortari vero etiam eos oportet, ut saepe eadem satisfactionis opera a Sacerdote indicta ultro suscipiant ac repetant; atque ita mores suos componant, ut iis omnibus, quae ad poenitentiae sacramentum pertinent, diligenter absolutis, tamen virtutis poeniten­ tiae studia numquam intermittant. Quod si interdum etiam ob publicam offensionem publica poenitentia praescribenda fuerit, quamvis eam poenitens refugiat ac deprecetur, non erit facile audiendus: verum persuadere ei oportebit, ut quae tum sibi, tum aliis salutaria futura sunt, libenti atque alacri animo suscipiat.” Alexander VII hanc propositionem damnavit: “Poenitens propria auctoritate substituere sibi alium potest, qui loco ipsius poenitentiam adimpleat” (Denz. 1115). Alexander VIII, Clemens XI et Pius VI eandem doctrinam de sacramcntali satisfactione supponunt et docent dum damnant varias propositiones jansenistarum de satisfactione absolutioni praemittenda, quas retulimus in art. 53 (p. 158 sq.). Codex J. C., can. 887 et 888, § 1, cit. ibid., p. 167. CONCLUSIO Sacerdoti competit jus et obligatio imponendi satisfactionem in sacramento Poenitentiae, adeoque existit sacramentalis satisfactio. Probatur 1. Ex scriptura. Verba institutionis, Joan. 20, 23 “Quorum remiseritis . . . quorum retinueritis” (cf. Matth. 16, 19: “Quodcumque ligaveris . . . quodcumque solveris”; 18, 18: “Quaecumque alligaveritis . . . quaecumque solveritis”) important duplicem potestatem, et correspondcntem obli­ gationem, solvendi et ligandi vincula peccati. Poena autem temporalis est vinculum peccati. Ergo et ipsa cadit sub potestate sacerdotis, et quidem sub potestate ligandi; sacerdos nempe ligat vel retinet quodam­ modo peccatum imponendo poenam, seu vinculando poenitentem cum poena eumque obligando ad satisfaciendum. Hanc potestatem ex ipsa clavium potestate derivari intellexit tota Traditio (cf. v.g. Leonem M. supra cit.) et ex Traditione desumpsit Cone. Trid. (cap. 8 et can. 15 supra cit.). Inepte vero Melanchthonius (supra cit.) non aliam in clavibus potestatem considerat quam remit­ tendi et solvendi, suppressa potestate retinendi et ligandi. “Ridicula autem est objectio Lut heri [cf. supra, art. 53, p. 151], quod peccata, ligari et solvi dicantur: non confessio, aut satisfactio. Nam neque nos dicimus, ligari vel solvi confessionem, aut satisfactionem: neque pro- DE SATISFACTIONE 371 prie peccata solvuntur, aut ligantur; sed homines sunt, qui a vinculis peccatorum absolvuntur, vel poenarum vinculis alligantur.”20 Probatur 2. Ex Traditione. Sensum Traditionis produnt tum institutio et praxis poenitentiae publicae; tum ipsa antiqua praxis poenitentiae privatae; tum canones poenitentiales (cf. epistulas canonicas Patrum Cappadocum. notanter Basilii); tum decreta conciliaria supra relata; tum posteriores libri poenitentiales; uno verbo, tota praxis Ecclesiae imponendi satisfac­ tionem poenitentibus ac veluti alligandi sacramentalem suam absolu­ tionem illi satisfactioni tanquam cuidam conditioni praeponendae vel addendae. Haec enim manifeste ostendunt constantem et firmam Ec­ clesiae persuasionem quod sacerdoti competat jus et officium im­ ponendi sacramentalem satisfactionem. Ceterum, non pauca Patrum testimonia illum sensum manifeste produnt: Cyprianus, De lapsis 29, loquitur de “satisfactione et remissione facta per sacerdotes”. In Ep. 52, 29, ait a sacerdotibus “admittendum esse plangentium gemitum, et poenitentiae fructum dolentibus non negandum”. In Ep. 10, 1 sq., reprobat sacerdotes qui veniam lapsis concedebant “ante actam poenitentiam” (cf. art. 1, tom. 1, p. 113 sq.). Augustinus, Serm. 351, n. 9: “Veniat [poenitens] ad antistites, per quos in Ecclesia claves ministrantur . . . , a praepositis Sacramen­ torum accipiat satisfactionis suae modum” (M.L. 39, 1545; cf. in art. 1, tom. 1, p. 121). Innocentius /, Ep. ad Decentium Eugubinum, cit. in art. 46 (p. 11). Leo M., Ep. ad Theodorum Foroiuliensem, supra cit. (p. 368). Item, Ep. ad Rusticum Narbonensem, 161, inq. 19: “Si convivio solo gen­ tilium et escis immolaticiis usi sunt, possunt ieiuniis et manus imposi­ tione purgari, ut deinceps ab idolothytis abstinentes Sacramentorum Christi possint esse participes. Si autem aut idola adoraverunt aut homicidiis vel fornicationibus contaminati sunt, ad communionem eos nisi per poenitentiam publicam, non oportet admitti” (M.L. 54. 1209). Gregorius M., In 1 Reg., 1. 3, c. 5, n. 13: “Afflictio poenitentiae ad delenda peccata tunc demum idonea est, cum sacerdotis fuerit judicio imperata, cum ab eo confitentium actibus discussis, pro modo criminis, onus eis decernitur afflictionis” (M.L. 79, 207; cf. Hom. in Ev., 26. 4-6, cit. in art. 1, tom. 1, p. 123). Probatur 3. Ex ratione, tum vindicative, tum medicinali, sacramenti Poenitentiae. 50Bcllarniinus, Dc poenitentia, 1. 4, c. 5, O[x?ra omnia, t. 3, Mediolani, 1S59, p. "19. 372 DE MATERIA POENITENTIAE Hoc enim sacramentum, ut vindicativum, importat veram potestatem judicialem. Atqui potestas judicialis fundat potestatem coercitivam seu punitivam, sine qua judicium frustraneum esset. Ergo sacerdoti ad­ ministranti hoc sacramentum competit, praeter potestatem judicialem, etiam potestas punitiva, quae quidem nullo aptiori modo expletur quam per impositionem satisfactionis, seu per iniunctionem operis poenosi quo compensetur poena temporalis pro peccato debita et in remissione culpae non necessario remissa. Si autem competit ei haec potestas, competit etiam obligatio eam exercendi, non secus ac judi­ candi et absolvendi. Praeterea, hoc sacramentum est non tantum vindicativum, sed etiam medicinale, cum fuerit institutum non solum in reparationem ordinis, sed etiam ac praecipue in reparationem hominis. Jam vero ad hunc medicinalem finem nihil aptius ducit quam impositio operum poena­ lium, quibus, ut dictum est in art. 53 (p. 191), reprimitur radix et occasio peccatorum. Ergo sacerdoti administranti sacramentalem medi­ cinam competit jus, et consequens obligatio, satisfactionem imponendi, Probatur 4. Ex ratione remissiva hujus sacramenti. Sacramentum Poenitentiae ordinatur ad remittendum seu delendum peccatum, completa autem deletio peccati importat ablationem tum culpae tum poenae pro peccato debitae. Jam vero, deleta culpa per ab­ solutionem, potest manere, et ordinarie manet, poena temporalis quae quidem potest auferri per satisfactionem. Ergo ad hoc ut sacramentum possit totalem suum finem attingere, oportet ut sacerdoti competat potestas imponendi satisfactionem quae ex virtute sacramenti valeat poenam peccati delere. Ad rem S. Thomas, Suppi., q. 18, a. 3, ubi ostendit potestatem ligandi, quae est propria hujus sacramenti, consistere signanter in impositione satisfactionis: “Operatio sacerdotis in usu clavium est conformis Dei operationi, cujus minister est. Deus autem habet opera­ tionem et in culpam et in poenam; sed in culpam ad solvendum quidem directe, ad ligandum autem indirecte, inquantum obdurare dicitur, dum gratiam non largitur; sed in poenam habet operationem directe quan­ tum ad utrumque, quia et poenae parcit, et poenam infligit. Similiter ergo et sacerdos, etsi in absolvendo ex vi clavium habeat aliquam operationem ordinatam ad culpae dimissionem modo jam praedicto (art. 1 huj. quaest.), non tamen ligando aliquam operationem habet in culpam, nisi ligare dicatur, inquantum non absolvit, sed ligatos ostendit; sed in poenam habet potestatem et ligandi et solvendi. Solvit enim a poena quam dimittit; sed ligat quantum ad poenam DE SATISFACTIONE 373 quae remanet. Sed et hanc ligare dupliciter dicitur: uno modo con­ siderando ipsam quantitatem poenae in communi, et sic non ligat, nisi inquantum non solvit, sed ligatum ostendit; alio modo conside­ rando poenam hanc vel illam determinate, et sic ligat ad poenam, imponendo eam.” ART. 70. Utrum Satisfactio Sit Pars Integrals Sacramenti Poeni­ tentiae (3 p., q. 90, a. 2, corp, et ad 2 et 3; In 4 Sent., dist. 16, q. 1, a. 1, q. 2, ad 3; Quodlib. 3, q. 13, a. 28). STATUS QUAESTIONIS Est quaestio de essentia seu sacramentali indole satisfactionis. Ut notatum est in Statu Quaestionis art. praec., agitur de ipsa satisfactione in executione, nam quoad satisfactionem acceptam pro proposito saltem implicito satisfaciendi, dictum est in art. 3, 4 et 5 (tom. 1) eam pertinere ad essentiam sacramenti, seu esse partem integralem ipsius partis essentialis sacramenti, quae est ejus materia. Ceterum in hac quaestione nullus fere est dissensus inter theologos. Solet quidem in contrarium citari Durandus (In 4 Sent., dist. 16, q. 4, circa finem) qui videtur habere satisfactionem pro parte essentiali sacramenti, eo fortasse modo quo dicimus secundam consecrationem esse de essentia sacramenti Eucharistiae quod tamen jam essentialiter subsistit in prima consecratione, sed ejus sententia clara non est et forte solis verbis differt a sententia communi. Item, pro negativa qui­ dam afferunt Petrum de Osma et Jansenistas, relatos in art. 53 (p. 157 sq.), quatenus requirunt ut satisfactio necessario praecedat ab­ solutionem; ceterum, hi profundius errant de natura et efficacitate satis­ factionis, ut ibidem explicatum est, nec ideo multum refert si suae sententiae addant hunc etiam errorem, ut dicant satisfactionem esse de essentia sacramenti. Inter Schismaticos Orientales, quidam, ut Mesoloras2' et Andrutsus22 negant satisfactionem (άητίμιον) pertinere ad essentiam vel integritatem sacramenti, quod quidem confirmant ex ipsa praxi, apud Orientales recepta, non imponendi satisfactionem nisi quibusdam poenitentibus; ceterum haec praxis et ille error logice procedunt ex profundiori plurium illorum doctorum errore de indole mere medicinali satisfactionis sacramentalis, de quo dictum est in art. 53 (p. 161 sq.). In art. 3 (tom. 1, p. 159; cf. art. 4, p. 186) dictum est de fide esse quod satisfactio indeterminate considerata, seu abstrahendo a distinn Συμβολική, t. 2, Athenis, 1904, p. 305. 3Δογμαηκη, Athenis, 1907, p. 388. 374 DE MATERIA POENITENTIAE ctione inter satisfactionem in proposito et in executione, pertineat ad sacramentum Poenitentiae; item, saltem theologice certum esse quod satisfactio, eodem modo considerata, pertineat ad integritatem ejusdem sacramenti. CONCLUSIO Conclusio 1. Satisfactio est pars sacramenti Poenitentiae, saltem integralis. Probatur ex indole judiciali, medicinali et remissiva hujus sacramenti. Sacramentum scilicet Poenitentiae consistit in causa judiciali; jam­ vero punitio pertinet connaturaliter ad integritatem et complementum sententiae judicialis. Item, hoc sacramentum est in medicinam; jam­ vero medicina poenitenti praestatur etiam, et signanter, per satisfac­ tionem. Item, hoc sacramentum ordinatur ad remissionem peccati, non tantum secundum culpam sed etiam secundum poenam; ergo etiam id per quod poena extinguitur, seu satisfactio, pertinet ad sacramentum, saltem ut pars ejus integralis. Dices. Satisfactio non est necessario aliquid sensibile, cum possit in satisfactionem imponi actus mere internus, uti oratio et meditatio: ergo non est pars sacramenti, quod est signum sensibile. Praeterea, satisfactio nonnisi ex parte materiae ad sacramentum pertineret, si esset pars sacramenti; jamvero materia debet praecedere formam, satisfactio vero potest subsequi formam absolutionis; ergo nullatenus potest ad sacramentum pertinere. Praeterea, nequit ceteroquin as­ signari forma qua informatur satisfactio, cum unica forma sacramenti sit absolutio et haec ex una parte possit praecedere satisfactionem et ex alia parte referatur non ad remissionem poenae sed ad solam remis­ sionem peccati. Rcsp. Satisfactio interior fit sensibilis per sensibilem impositionem sacerdotis et acceptationem poenitentis, eo modo quo ipsa interior con­ tritio fit sensibilis per signa externa et per confessionem. Non est necesse ut omnes partes materiae praecedant formam, sed tantum eae quibus materia essentialiter constituitur, ut patet de denti­ bus et capillis qui accedunt corpori humano jam essentialiter constituto. Satisfactio informatur ipsa forma absolutionis, sicut informatur propositum satisfactionis cum quo satisfactio moraliter connectitur. Quamvis scilicet satisfactio peragatur post absolutionem, informatur tamen moraliter per ipsam formam absolutionis, quia connectitur cum ea triplici vinculo, scilicet per propositum satisfactionis, per imposi- DE SATISFACTIONE 375 lionem satisfactionis factam a sacerdote et per acceptationem poenitentis, non enim datur absolutio a sacerdote nisi ob propositum satis­ factionis et ob actualem vel praevisam acceptationem satisfactionis; ac ita absolutio cadit super satisfactionem tanquam in radice existentem. Cum autem satisfactio ponitur in executione, connaturaliter con­ tinuatur cum absolutione, continuatione quadam morali, vi praedictae ordinationis, quemadmodum dentes et capilli, advenientes corpori hu­ mano, tanquam pars integralis non constitutiva, assumuntur sub forma compositi, physice tamen perseverante eo quod agatur de composito physico.23 Conclusio 2. Satisfactio non est pars essentialis sacramenti, aut pars inte­ gralis ejus essentiae, sed est mera pars integralis extrinseca. Probatur. Primo enim, in nulla causa judiciali punitio est de ejus essentia, sed merum extrinsecum complementum. Secundo, satisfactio, cum possit exequi post absolutionem, supponit sacramentum essentialiter com­ pletum, eo quod absolutio sit forma sacramenti et. ea posita, sacramen­ tum consequatur suum effectum essentialem, qui est remissio peccati. Tertio, stante sacramento, satisfactio potest deesse. ratione vel im­ potentiae, ut in moribundo, vel oblivionis, ut si sacerdos obliviscatur satisfactionem imponere vel poenitentes eam exequi. Ergo satisfactio est mera pars integralis hujus sacramenti, afferens ei accidentale et secundarium complementum et perfectionem. Ex dictis in art. 5 (tom. 1), patet quod contritio, confessio et propositum satisfactionis, sumpta ad modum unius et in comparatione ad abso­ lutionem, sunt ipsa atque unica materia sacramenti, adeoque pars ejus essentialis (altera autem pars est forma absolutionis). lidem vero actus sumpti divisim et comparative ad invicem, non sunt pars essen­ tialis, sed partes quantitativae seu integrantes ipsius materiae, quae est proprie pars essentialis, eo modo quo caput et cor sunt partes integrantes corporis humani. Satisfactio tandem in executione, de qua nunc est sermo, non est nec pars essentialis, nec pars integralis es­ sentiae seu materiae, sed est pars mere integralis et accidentaliter complementaris (sine qua essentia totius consistere potest), eo modo quo manus et pedes sunt partes intégrales corporis humani. nCf. Salmanticcnscs, Disp. 1. dub 2, n. 119-121; Lugo, Disp. 12, sect. 2, n 43-17. 376 DE MATERIA POENITENTIAE ART. 71. Utrum Satisfactio Operato Remissionem Poenae Actuales Et Augmentum Gratiae In 4 Sent., dist. 16, q. 1, a. 1, q. 2, 4, 72). Sacramentalis Causet Ex Opere Temporalis, Non Tamen Gratias Habitualis (Quodlib. 3, q. 13, a. 28; ad 3; 3 p., q. 90, a. 2, ad 2; C. Gent. STATUS QUAESTIONIS Agitur de efficacitate et effectu satisfactionis sacramentalis. Quatuor quaeruntur: 1. an satisfactio habeat efficacitatem ex opere operato, quae est propria sacramenti; 2. an causet remissionem poenae tem­ poralis, praeter ipsam remissionem poenae quae fit ex opere operantis per eandem satisfactionem; 3. an causet obtentionem gratiarum actu­ alium; 4. an causet ipsum augmentum gratiae habitualis quae confertur per ipsum sacramentum. PARS NEGATIVA et PARS AFFIRMATIVA Quatuor dantur sententiae juxta quatuor praedictas quaestiones: 1. Quidam pauci, ut Hadrianus, D. Soto (In 4 Sent., dist. 19, q. 1, a. 5), Martinus Ledesma, et inter modernos Oswald,24 contra commu­ nem sententiam denegant satisfactioni sacramentali influxum ex opere operato, eo quod non sit pars essentiae sacramenti, eique tantum concedunt quendam majorem influxum ex opere operantis quatenus exequitur ex praecepto sacerdotis. Haec sententia severe judicatur a quibusdam theologis. Suarez ait: “Haec opinio nullum habet fundamentum; quare nec probabilem esse censeo”. Contrariam sententiam Pesch dicit “theologice certam", Galtier et Hervé “communem et certam”, Diekamp: “Fidei proxi­ mam”. Attamen distinguendum est; quod per sacramentum Poeniten­ tiae quomodolibet remittatur ex opere operato saltem partialiter poena temporalis, ^theologice certum, nam id manifeste supponit Cone. Trid. cum ait: “Tota poena non semper simul cum culpa aeterna remittitur” et “Virtute clavium sublata poena aeterna, poena temporalis plerumque exsolvenda remanet” (sess. 14, cap. 8, et can. 12. 15; sess. 6, can. 30); quod vero id fiat ex opere operato per ipsam satisfactionem quae subsequitur peractum sacramentum, non ita evidenter deducitur ex Cone. Trid. (sess. 14, cap. 2 et 3, infra referend. in Conci. 1), et hoc sensu illa sententia, utut valde peregrina et singularis, effugit fortasse proprie dictam censuram theologicam aut multo leviori censura mulctanda est. Sakramcntcnlehrc, v. 2, p. 184. DE SATISFACTIONE 377 2. Inter theologos qui admittunt efficaciam ex opere operato, qui­ dam, ut Vazquez (q. 94, a. 1, dub. 2; a. 2, dub. 5, n. 9), Lugo (Disp. 25, sect. 1), Billot (De Poenit., thés. 20), quorum sententiam de­ fendemus in Conci., docent unicum effectum satisfactionis sacramen­ talis esse remissionem temporalis poenae, cum ad hanc solam satis­ factio ordinetur. 3. Alii, ut Coninck (Disp. 10, n. 90. 92. 94), Salmanticenses (Disp. 11, dub. 6, n. 88. 90. 91), addunt secundum effectum, i.e. impetratio­ nem gratiarum actualium ad praecavenda peccata; nam, inquiunt, satisfactio ut medicinalis ordinatur ad praecavenda peccata. 4. Alii plures, ut Cajetanus (In 3 p., q. 90, a. 2, ad 2), Suarez (Disp. 38, sect. 2, n. 2 sq.), Nugnus, Petrus Ledesma, Gonet (Disp. 13, a. 3, § 1, n. 31), Billuart (Diss. 9, a. 9), Hugon, Galtier, Boycr, Merkclbach (n. 565), addunt tertium effectum, i.e. augmentum ipsius gratiae habitualis, tum quia satisfactio est pars sacramenti quod est causa gratiae habitualis, tum quia ipsa est in medicinam, ad quem ef­ fectum confert gratia habitualis, tum quia S. Thomas videtur id explicite docere in 3 p., q. 90, a. 2, ad 2. Ad rem Cajetanus, l.c.: “In responsione ad secundum, nota diligen­ ter et praedica doctrinam hanc, quod satisfactio sacramentalis auget gratiam, ex hoc quod est pars sacramenti. Et potes hoc intelligere ex differentia quae est inter satisfactionem sacramentalem et non sacramentalem. Nam satisfactio sacramentalis valet non solum secundum se, sed etiam ex virtute clavium: satisfactio autem non sacramentalis valet solum secundum se, quoniam a clavibus non emanavit. Quocirca plus prodest unus ieiunii dies aut unum psalterium ex impositione confessoris quam sine tali impositione. Et hinc sequuntur duo. Primum, quod poenitentes errant parvam satisfactionem volentes sibi a con­ fessore imponi. Secundum, quod confessores minus bene provident poenitentibus (paratis tamen) dando eis levem poenitentiam. Ipsa enim prorogatio satisfactionis sacramentalis virtute clavium et augere nata est gratiam; et plus valere ad satisfaciendum pro peccatis." Suarcz: “Haec res [i.e. an satisfactio causet gratiamJ mihi dubia est, quia pendet ex institutione, quae nulla sufficienti auctoritate habe­ tur, et conjecturae pro utraque parte probabiles sunt, et facile etiam solvi possunt; tamen in re incerta placet adhaerere parti favorabili, praesertim cum D. Thom. auctoritas intercedat. Et mihi saltem verum videtur, dari ex opere operato per hanc satisfactionem sacramentalem aliquam gratiam, id est, auxilium aliquod praeservans, seu adjuvans ad emendanda peccata, quia, cum propter hunc finem primario sit instituta haec pars, non videtur dubium quin illi sit data virtus adju- 378 DE MATERIA POENITENTIAE vans hunc finem. Et hinc etiam fit probabile, dari aliquam gratiam gratum facientem, quia in sacramentali effectu semper haec duo con­ juncta sunt, ut constat ex doctrina de sacramentis in genere”.·'* CONCLUSIO Conclusio 1. Satisfactio sacramcntalis habet efficaciam ex opere operato. Probatur 1. Ex sacramentali ratione satisfactionis. Satisfactio iniuncta a confessario est pars sacramenti. Atqui sacra­ mentum habet efficaciam ex opere operato. Ergo et satisfactio. Nec refert quod satisfactio sit pars tantum integralis. Nam, quamvis id possit obstare quominus ipsa causet principalem effectum sacramenti, i.e. gratiam sanctificantem, nequaquam obstat quominus ipsa causet ali­ quem effectum secundarium et integrativum, i.e. remissionem poenae. Item, non refert quod in sententia thomistica sacramentum sit causa physica, quod nequit competere satisfactioni respectu remissionis poenae quippe quae sit debitum aliquod morale. Nam causalitas physica in sacramento respicit tantum effectus physicos, qui ita causari possunt, scilicet gratiam et characterem; unde ipsum sacramentum Poenitentiae, antequam ponatur satisfactio, confert partialiter re­ missionem poenae temporalis ad modum causae moralis, vel potius conditionalis. Item, non refert quod quando ponitur satisfactio sacra­ mentum sit absolutum et pertransierit. Nam satisfactio refertur ad absolutionem et ex vi istius relationis potest efficaciam habere, prae­ sertim cum haec efficacia non sit physica sed moralis seu conditionalis (cf. infra in p. 385 sq.). Item, non refert quod satisfactio se habeat ex parte materiae et non formae. Nam virtus sacramenti competit etiam materiae quamvis minus principaliter quam formae et ratione formae (cf. 3 p., q. 86, a. 6). Praeterea, nisi satisfactio sacramentalis haberet influxum ex opere operato nullum esset discrimen inter eam et satisfactionem non sacramentalem. Discrimen autem proveniens ex eo quod non libere eligatur sed imponatur a sacerdote, est prorsus impertinens ad ejus essentiam, necnon ad ejus efficaciam, cum vis satisfactionis ex opere operantis mensuretur ex poenalitate operis. Praeterea, sacramentalis satisfactio imponitur a sacerdote et pro­ cedit ab ejus potestate ligandi atque solvendi; item sacerdos, eam imponendo, intendit et significat remittere poenam sub conditione exeeutae satisfactionis. Jamvero potestas ligandi atque solvendi est effectiva et, utpote sacramentalis, est effectiva ejus quod significat. “ De Poenitentia, disp. 38, sect. 2, n. 3, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 788. DE SATISFACTIONE 379 Probatur 2. Ex Concilio Tridcntino. In sess. 14, cap. 3, Concilium docet satisfactionem, confessionem et contritionem ea ratione esse partes sacramenti “quatenus ad in­ tegritatem sacramenti ad plenamque et perfectam peccatorum re­ missionem ex Dei institutione requiruntur”; jamvero Cone, non loqui­ tur tantum de proposito satisfactionis sed in communi de satisfactione, imo magis directe de satisfactione in exeeutione; ergo haec suo modo concurrit, non secus ac confessio et contritio, ad peccatorum remis­ sionem, seu ex opere operato, sicut ipsum sacramentum. Ibid., cap. 2 (cf. sess. 6, cap. 14), Concilium docet quod tam per Baptismum quam per Poenitentiam possumus ad “plenam et integram peccatorum omnium remissionem” pervenire, cum hoc tamen discri­ mine quod “ad [eam] novitatem et integritatem per sacramentum poenitentiae, sine magnis nostris fletibus et laboribus, divina id exi­ gente justitia, pervenire nequaquam possumus”; ergo sicut Baptismus sine laboribus confert ad remissionem peccatorum ex opere operato, ita Poenitentia per labores, seu satisfactionem, ad eundem effectum eodem modo confert. Probatur 3. Ex auctoritate S. Thomae. 3 p., q. 90, a. 2, ob. 2: “In sacramento novae legis confertur gratia... Sed in satisfactione non confertur aliqua gratia. Ergo satisfactio non est pars sacramenti.” Respondet, ad 2: “Satisfactio confert gratiam, prout est in proposito, et auget eam, prout est in exeeutione sicut etiam baptismus in adultis, ut supra dictum est (qu. LXVIII, art. 2, etqu. LXIX, art. 8)”. In 4 Sent., dist. 16, q. 1, a. 1, q. 2, ob. 3: “In sacramento novae legis gratia suscipienti confertur. Sed in satisfactione non confertur aliqua gratia. Ergo non est sacramenti pars.” Respondet, ad 3: “Ex proposito satisfaciendi gratia confertur, quamvis satisfactio actualis gratiam praesupponat. Vel dicendum, quod per satisfactionem conse­ quitur poenitens perfectum effectum gratiae peccatum abolentis, quia liberatur totaliter a reatu peccati.” C. Gent. 4, 72: “Virtute clavium minister Ecclesiae, absolvendo, aliquid de poena temporalis dimittit, cujus debitor remansit poenitens post contritionem; ad residuum vero sua injunctione obligat poenitentem; cujus quidem obligationis impletio satisfactio dicitur, quae est tertia poenitentiae pars, per quam homo totaliter a reatu poenae liberatur, dum poenam exsolvit quam debuit”. Quodlib. 3, q. 13, a. 2S: “Opus quod quis facit ex injunctione sacer­ dotis, dupliciter valet poenitenti: uno modo ex natura operis; alio modo 380 DE MATERIA POENITENTIAE ex vi clavium. Cum enim satisfactio a sacerdote absolvente injuncta sit pars poenitentiae, manifestum est quod in ea operatur vis clavium: ita quod amplius valet ad expiandum peccatum quam si proprio arbi­ trio homo faceret idem opus.” Conclusio 2. Satisfactio sacramentalis aufert cx opere operato poenam temporalem. Probatur. Si enim satisfactio habet aliquem effectum ex opere operato, hic potissime saltem erit remissio poenae temporalis, cum ad istam satis­ factio ordinetur ex sua natura et istam directe significet; est enim compensatio pro poena temporali debita pro peccato. Praeterea, sacra­ mentum Poenitentiae est ordinatum ad plenam remissionem peccati, quae est secundum culpam et poenam; jamvero satisfactio non ordi­ natur ad remissionem culpae; ergo ordinatur ad remissionem poenae (cf. Suppi., q. 18, a. 3, cit. in art. 69, p. 372). Praeterea, satisfactio est pars secundaria et integralis sacramenti; ergo ordinatur ad id quod est secundarium et intégrale in effectu sacramenti seu in remissione peccatorum, scilicet ad remissionem poenae, sicut partes essentiales sacramenti (i.e. contritio, confessio et propositum satisfactionis) ordinantur ad effectum primarium et essentialem, scilicet remissionem culpae. Conclusio 3. Satisfactio sacramentalis non confert ex opere operato gratias actuales. Probatur. Nam imprimis auxilia actualia sequuntur gratiam habitualem et ad eam ordinantur, ut patet ex natura gratiae sacramentalis quae con­ fertur per varia sacramenta; ergo si satisfactio non ordinatur ad con­ ferendam gratiam habitualem, ut probabitur in Conci, sequenti, nec gratias actuales confert. Praeterea, satisfactio ex natura sua non dicit directum ordinem ad gratiam, etiam actualem, sed ad solam extinctionem poenae; nec refert quod ex natura sua ordinetur etiam ad praeca­ venda peccata, nam id facit non ex extrinseco auxilio sed ex propria vi operis poenosi quatenus est extinctiva passionum et remotiva occa­ sionum peccati. Conclusio 4. Satisfactio sacramentalis non confert ex opere operato aug­ mentum gratiae habitualis. DE SATISFACTIONE 381 Probatur. Nam imprimis satisfactio ex natura sua non dicit ordinem ad pro­ ducendam gratiam sed tantum ad remotionem poenae. Praeterea, in Cone. Trid. nullum occurrit vestigium talis effectus, sed unice sermo est de extinctione poenae. Praeterea, S. Thomas, In 4 Sent., dist. 16, q. 1, a. 1, q. 2, ad 3 (cit. in p. 379), talem effectum manifeste ex­ cludit, nec necessario illum affirmat in alio loco, i.e. 3 p., q. 90, a. 2, ad 2, ut ostendetur infra (p. 384). Praeterea, si satisfactio haberet talem effectum, posset justificare peccatorem, seu conferre primam gratiam ei qui post absolutionem incideret in peccatum mortale et de eo conciperet attritionem, nullus enim in ipso adesset obex gratiae. Praeterea, si satisfactio esset ordinata ad conferendum effectum gra­ tiae, poenitens sacrilegium committeret solvendo satisfactionem in statu peccati mortalis, quia poneret obicem gratiae; jamvero com­ munis doctorum sententia negat in eo casu sacrilegium aut culpam gravem committi. Praeterea, per unum sacramentum non datur nisi una gratia sacramentalis, quae ipsum specificat; si autem satisfactio conferret gratiam, daretur in sacramento Poenitentiae duplex gratia sacramentalis, altera per absolutionem, altera per satisfactionem, imo duplex gratia diversi generis, seu gratia per se prima et gratia per se secunda. Praeterea, in doctrina thomistica de physica causalitate sacra­ mentorum, oporteret hanc concedere ipsi satisfactioni relate ad hunc effectum gratiae et ita adstruere duas causas physicas gratiae, ipsum nempe sacramentum et subsequentem satisfactionem sacramentalem.28 Dices 1 cum Galticr (n. 495): “Illae rationes [quod nempe satis­ factio non significat gratiam nec ordinatur nisi ad remotionem poenae] parum convincunt, nam, etsi satisfactio significat primario et immedi­ ate poenae remissionem, tamen significat etiam culpae detestationem, reparationem et compensationem, proindeque ordinatur ad illius remissionem.” Resp. Significatio et ordinatio ad remissionem culpae et consecu­ tionem gratiae se habent ex parte causae et finis satisfactionis, non vero ex parte ejus formae et essentiae; cujus signum est quod variis peccatis variae satisfactiones assignantur, dum idem gratiae effectus aequaliter se habet ad remissionem quorumlibet peccatorum. Dices 2 cum Suarez et Gonet. Sacramentum est essentialiter causa­ tivum gratiae. Ergo si satisfactio est pars sacramenti, ordinatur ad causandam gratiam. *Gonel, Disp. 13, a. 3, §2, n. 37-44, totis viribus conatur ab his rationibus sese extricare. 382 DE MATERIA POENITENTIAE Resp. Satisfactio est pars sacramenti, non tamen essentialis et prin­ cipalis, sed tantum integralis et secundaria; unde effectus sacramenti ei tribuitur quidem, sed non eo modo quo convenit parti essentiali sacramenti. Effectus enim Poenitentiae est remissio peccati, princi­ paliter quoad culpam per infusionem gratiae, et hoc convenit essentiae sacramenti, secundario quoad poenam sine infusione gratiae, et hoc convenit parti integrali seu satisfactioni. Dices 3. Nisi satisfactio sacramental is haberet pro effectu etiam augmentum gratiae, non differret a satisfactione non sacramentali. Resp. Discrimen est in eo quod satisfactio sacramentalis agit ex opere operato et consequenter duplicat effectum ipsius satisfactionis extrasacramentalis; nam idem actus poenalis fit satisfactivus et remotivus poenae tum ex opere operantis tum ex opere operato, ita ut dum ex opere operantis removet poenam, ut duo, ex opere simul operantis et operato removet poenam ut quatuor. Dices 4. Satisfactio extrasacramentalis non solum removet poenam sed etiam obtinet gratiam ex opere operantis, nam omne opus bonum meretur gratiam; ergo a pari satisfactio sacramentalis utrumque ef­ fectum producit ex opere operato. Resp. Satisfactio extrasacramentalis consequitur gratiam non ut satisfactio, sed ut opus meritorium, nam in eodem opere duae rationes satisfactionis et meriti concurrunt. Unde non valet paritas, vel potius contra obicientem retorquetur, nam, ut dictum est supra, satisfactio de se ordinatur ad solam extinctionem poenae et ideo eandem ordi­ nationem retinet cum assumitur ad rationem sacramentalem. Ceterum, ut praeoccupetur instantia, non est necesse ut ratio meriti simul cum ratione satisfactionis assumatur in eodem opere ad rationem sacra­ mentalem, nec etiam potest, quia ratio meriti repugnat rationi operis operati, quamvis ipsa susceptio sacramenti agentis ex opere operato sit etiam meritoria, necnon satisfactoria ex opere operantis. Dices 5 cum Suarez. Cum satisfactio peragitur ante absolutionem, ipsa concurrit ad causandam gratiam quae in absolutione confertur, imo ob jam peractam satisfactionem sacramentum confert majorem gratiam. Ergo eundem effectum gratiae satisfactio confert etiam cum peragitur post absolutionem; non enim tunc amittit suam rationem et efficaciam. Resp. Cum satisfactio fit ante absolutionem, concurrit ad causan­ dam gratiam non proprie et ratione sui, sed ratione sacramenti, nisi accipiatur ut dispositio subjecti, nam juxta meliorem dispositionem major gratia causatur a sacramento; secundum se vero et ex propria DE SATISFACTIONE 383 vi, satisfactio concurrit directe ad solam extinctionem poenae, sive fiat ante absolutionem sive postea. Dices 6. Per absolutionem confertur tum remissio culpae tum aliqua extinctio poenae (cf. In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, q. 1; Quodlib. 3, q. 13, a. 28; cf. infra, art. 91, in torn. 4); ergo a pari satisfactioni tribuenda est tum extinctio poenae tum aliqua infusio gratiae. Resp. Negatur paritas. Nam accessorium sequitur principale, non necessario vicissim; unde ex hoc quod extinctio culpae exigat aliquam extinctionem poenae, non sequitur quod similiter extinctio poenae exigat extinctionem culpae aut infusionem gratiae. Ceterum, absolutio ordinatur modo generali ad remissionem peccati quod importat tum culpam tum poenam, satisfactio vero ordinatur particulariter ad ex­ tinctionem poenae. Praeterea, ideo absolutio extinguit aliquid poenae quia informat et vivificat contritionem, confessionem et propositum satisfactionis, quae sunt opera satisfactiva; hi enim tres actus, simul cum absolutione, cum sint satisfactorii ex opere operantis, elevantur vi absolutionis et sacramenti ad hoc ut sint etiam satisfactivi ex opere operato. Dices 7. Satisfactionem habere aliquem effectum gratiae patet ex ipsis verbis sacerdotis: “Quidquid boni feceris sit tibi in augmentum gratiae”. Resp. Sacerdos dicit etiam: “Sit tibi in remissionem peccatorum”, et tamen peccata supponuntur jam dimissa per absolutionem; item sacerdos hos effectus tribuit meritis B. Virginis et Sanctorum, et tamen satisfactio agit ex seipsa et ex opere operato. Unde omnia quae sacer­ dos dicit in ea deprecatione, accommodanda et intelligenda sunt cum grano salis et juxta naturam rei. Ceterum, ipsa extinctio poenae, quae sola fit ex opere operato per satisfactionem, bene vocari potest cum S. Thoma quoddam augmentum seu complementum gratiae remissivae collatae per sacramentum. Dices 8. Sumptio calicis in Eucharistia post sumptionem hostiae confert novam gratiam vel augmentum gratiae, cum sit pars sacramenti. Ergo ob eandem rationem satisfactio eundem effectum confert in Sacramento Poenitentiae. Resp. In tractatu De Eucharistia (tom. 1, art. 31 et 33, p. 630 sq. et 647 sqq.) negavimus communionem sub utraque specie, aut etiam communionem in pluribus hostiis successive sumptis, producere ma­ jorem effectum. Unde ex hoc potius argumentum conficere possumus contra aliquos adversarios qui, ut Gonet, nobiscum sentiunt sumptionem calicis non causare novam gratiam; si enim hoc verum est de sump- 384 DE MATERIA POENITENTIAE tione calicis, quae est pars essentialis sacramenti, a fortiori verum est de satisfactione, quae est tantum pars integralis. Ceterum, objectio est impertinens, nam, etiam si concedatur ante­ cedens cum quibusdam theologis, respondetur negando paritatem; nam sumptio calicis est pars essentialis sacramenti Eucharistiae seu pertinet ad intrinsecum ejus complementum, dum satisfactio est mera pars integralis et pertinet ad extrinsecum complementum sacramenti Poenitentiae. * Dices 9. S. Thomas in 3 p., q. 90, a. 2, ad 2, cit. in Conci. 1 (p. 379), explicite docet quod satisfactio “auget gratiam prout est in executione”, imo addit “sicut baptismus in adultis”, significans quod sicut ex baptismo in voto suscepto aliquis accipit gratiam et haec augetur per baptismum in re, ita ex sacramento Poenitentiae, seu ex satisfactione in voto, aliquis accipit gratiam et haec augetur per satisfactionem in executione. Resp. Idem S. Doctor, In 4 Sent., dist. 16, q. 1, a. 1, q. 2, ad 3, cit. ibidem, explicite docet quod satisfactio in executione non confert sed praesupponit gratiam, quae confertur ex sacramento seu ex satisfac­ tione in proposito. Quid inde? Numquid sibimetipsi contradixit aut sententiam mutavit, ut adversarii (v.g. Gonet et Billuart) facile con­ cedunt in favorem suae sententiae? Etiam si S. Doctor, nihil aliud dixisset, ineptus esset commodus iste recursus ad ejus retractationem, cum augmentum gratiae non arbitrarie nec inconsulte intelligi posset in sensu extensivo de ipsa extinctione poenae, quae quidem est favor divinus et complementum quoddam gratiae- sanctificantis et remissivae culpae per sacramentum collatae. Ceterum, ipse S. Doctor hunc sensum profert in eodem textu Comm, in Sent., addens: “Vel dicendum, quod per satisfactionem consequitur poenitens perjectum effectum gratiae peccatum abolentis, quia liberatur totaliter a reatu peccati [i.e. a poena]”. Comparatio autem cum adultis baptizatis non est necessario intelligenda quoad omnia, et nominatim quoad augmentum ipsius gratiae sanctificantis, sed tenet quoad augmentum gratiae, intellectum quomodolibet, seu secundum extinctionem poenae; unde in uno ex locis quibus S. Doctor sese refert in illa comparatione cum adultis bapti­ zatis, i.e. 3 p., q. 68, a. 2, ad 2, ipse non loquitur nisi de ea completa remissione qua quis “absolvitur ab omni culpa et reatu poenae; quae quidem universalis absolutio fit in [ipsa] perceptione baptismi”. Ple­ nior comparatio cum Baptismo, tum nempe quoad remissionem poenae tum quoad augmentum gratiae, convenit non ipsi satisfactioni sed sacramento Poenitentiae, et hanc libentius prosequitur S. Thomas in aliis locis, uti in Suppi., q. 18, a. 2, et C. Gent. 4, 72 circa finem. DE SATISFACTIONE 385 NOTA 1. De indole influxus satisfactionis, an sit physicus vel moralis. Salmanticenses elocent satisfactionem causare suum effectum ex opere operato causalitate physica, sicut sacramentum. Ratio est quia ipsa est pars sacramenti, quod influit physice. Rem autem ita videntur explicare, quod absolutio sacerdotis elevet satisfactionem ad esse sacramentale et in eam influat vel immediate, cum satisfactio coniungitur absolutioni, vel mediante gratia sacramentali, ab ea producta, quando satisfactio separatur ab absolutione et persolvitur post ipsam. Ad rem ipsi, dum probant satisfactionem impletam in statu peccati, reviviscere non posse: “Etenim causa instrumentalis physica (qualia sunt omnia sacramenta, et satisfactio ut pars sacramenti) debet, dum effectum producit, vel in se formaliter, vel saltem virtualiter in aliquo permanere: effectus quippe nequit physice produci a causa nec for­ maliter nec virtualiter existente; atqui satisfactio sacramentalis in peccato mortali exercita nullum effectum sacramentalem relinquit, in quo virtualiter ejus virtus persistat: ergo eo ipso quod extra statum gratiae fiat, nequit obice recedente effectum proprium obtinere; atque ideo omnino per culpam mortificatur; et fit tamquam opus hominis. Oppositum autem in Baptismo contingit: hic enim quamvis in se for­ maliter transeat, relinquitur virtualiter in charactere, quem imprimit; unde dum fictio tollitur, potest physice effectum producere ratione virtualis permanentiae.”27 Attamen haec sententia reicienda videtur cum sola moralis causalitas convenienter concedi possit satisfactioni sacramentali. Nam si attenda­ tur ad ejus naturam prout est pars sacramenti, physica causalitas quam concedimus sacramentis non requiritur in satisfactione, cum ipsa sit mera pars integralis et separata, nec ideo necessario participare debeat eundem modum causalitatis qui competit sacramento, imo non videtur quomodo talis causalitas exerceri possit dependenter a sacramento jam praeterito (nec subtilis illa explicatio per virtutem relictam a sacramento in ipsa gratia sacramentali prorsus convincit) ; et praecipue non videtur quomodo salvetur efficax elevatio satisfactionis ad esse sacramentale in casu quo satisfactio peragatur in statu peccati post absolutionem (de quo dicetur in art. 77), nam, sublata gratia sacra­ mentali, nulla amplius physica coniunctio manet inter sacramentum et satisfactionem. Si autem attendatur ad effectum satisfactionis, hujus moralis indolis excludit physicam actionem in causa; nam. ut dictum est in Conci., effectus proprius, imo unicus, satisfactionis sacramen”De Poenitentia, disp. 11, dub. 6, §3, Curs. Theol., t. 20, Parisiis, 1SS3, p. 706; d. alium textum cit. infra, in art. 77, p. 479. 386 DE MATERIA POENITENTIAE talis est extinctio poenae, quae nequit physice causari, cum sit aliquid morale, seu debitum aliquod. Ceterum, et ipsi Salmanticenses negant satisfactionem causare aug­ mentum gratiae habitualis et praeter extinctionem poenae admittunt tantum effectum gratiarum actualium, quae similiter sunt aliquid morale, quatenus a sacramento non conferuntur re, sed jure. Ipse Suarez qui admittit tum causalitatem physicam sacramentorum tum effectum gratiae habitualis in satisfactione, reicit nihilominus istius causalitatem physicam, scribens: “Ad hunc autem effectum non est necessaria aliqua actio physica, sed tantum moralis condonatio, quae fit a Deo intuitu prioris applicationis sacramentalis satisfactionis; et ideo impertinens est quod illa satisfactio aliquem physicum seu na­ turalem effectum relinquat in operante, ut habeat effectum, recedente fictione.”28 NOTA 2. De tempore quo satisfactio suum effectum consequitur. Si satisfactio impletur ante absolutionem, ut olim saepe fiebat et hodie interdum contingit, non habet effectum suum ante absolutionem, quamvis nitatur virtute clavium, sed in momento quo persolvitur sacramentum; nam nequit accipere formaliter rationem partis sacra­ menti, nec ejus vim participare, nisi cum sacramentum est et operatur: praeterea, si agitur de peccatis nondum remissis per contritionem vel praecedentem confessionem, accedit alia ratio, quod nempe nequit poena remitti antequam remittatur culpa seu auferatur status inimici­ tiae qui obstat omni remissioni. Si vero satisfactio persolvitur post sacramentum, non obtinet suum effectum immediate, i.e. a momento quo imponitur a sacerdote et terminatum est sacramentum, ut videtur putare Alexander ffaletisis (Summa, 4 p., q. 8, m. 2, a. 3), ea innixus ratione quod ipsa actio sacerdotis imponentis, utpote exercitium potestatis clavium, habet efficaciam, sed tantum in momento quo reapse persolvitur. Nam nequit causa influere antequam existât; causa autem remotionis poenae est ipsa executio satisfactionis, non vero ipsa sola actio sacerdotis impo­ nentis satisfactionem, quae se habet tantum ut principium vivificans seu sacramentans satisfactionem. Unde qui moritur ante peractam satisfactionem, debet solvere in Purgatorio per satispassionem id quod nondum solvit per satisfactionem. NOTA 3. De quantitate effectus satisfactionis sacramentalis. Effectus satisfactionis non sacramentalis mensuratur procul dubio juxta ipsam quantitatem satisfactionis quae est in opere poenoso. ** Dc Poenitentia, disp. 38, sect. 8, n. S, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 799. DE SATISFACTIONE 387 Quaeritur utrum eodem proportionaliter modo mensuretur etiam satis­ factio sacramentalis, an e contrario per quamlibet poenitentiam sacramentalem tota poena relicta remittatur, eo ipso nempe quod adimpletur poenitentia prudenter imposita a confessario, etiam si iste ex errore et in bona fide minimam aut imparem poenitentiam imponat. Pro hac secunda sententia Suarez affert Scotum, Bid, Major cm, D. Soto et Medinam. Ratio illius esset, quia satisfactio sacramentalis commissa est sacerdoti tamquam judici; unde, quamvis hic possit errare, ejus tamen sententia effectum habet, ita ut, si poenitens im­ pleat satisfactionem sibi impositam, nihil amplius debeat ad hoc ut obtineat totaliter effectum extinctionis illius poenae temporalis ad quam Deus sacramentalem satisfactionem ordinavit. Priorem vero sententiam merito docent post S. Thomam, Petrus Soto, Vazquez (q. 94, a. 2, dub. 6), Suarez (Disp. 38, sect. 2, n. 6 sq.; sect. 5), Coninck (Disp. 10, dub. 10), Lugo (Disp. 25, sect. 2, n. 18-25). Ratio est quia, quamvis Deus commiserit sacerdoti potesta­ tem judicandi et imponendi satisfactionem, non fecit illum dominum satisfactionis, quasi suo arbitrio disponere possit, sed ita ut, salvo semper a parte rei ordine justitiae seu aequalitatis, dirigat actiones poenitentis ad finem et effectum satisfactionis. Nec videtur credibile quod Deus reliquerit arbitrio sacerdotis judicium de aequalitate satis­ factionis cum debito, ita ut inde satisfactio habeat effectum extinguendi totam poenam, cum sacerdos nequeat scire quanta purgatorii poena punientur varia peccata necnon quae sit interior poenitentis dispo­ sitio et culpabilitas, cui satisfactio commensuranda est. Ad rem 5. Thomas, Suppi., q. 18, a. 4: “Sacerdos operatur in usu clavium sicut instrumentum et minister Dei. Nullum autem instrumen­ tum habet efficacem actum, nisi secundum quod movetur a principali agente. . . Unde si quis praeter illum modum divinum uti sua potestate praesumeret, non consequeretur effectum”. Agit S. Thomas de potes­ tate ligandi atque solvendi, peculiariter quoad remissionem poenae per satisfactionem, ut constat ex toto corpore art., quod ex integro cita­ tur infra in art. 73 (p. 428). Quolibet. 3, q. 13, a. 28: “Peccator est debitor alicujus satisfac­ tionis dupliciter: uno modo ex injunctione sacerdotis; alio modo ex peccato commisso: unde si contingat quod sacerdos minorem satis­ factionem imponat poenitenti quam sit illa ad quam obligatur ex quantitate sui peccati, subtracto eo quod remittitur virtute clavium et contritionis praecedentis, nihilominus poenitens ad aliquid ulterius obligatur; quod si in hac vita non perficiat, in purgatorio exsolvet: et e converso si sacerdos imponat majorem poenitentiam quam poenitens 388 DE MATERIA POENITENTIAE facere teneatur, pensata remissione quae est facta per vim clavium et contritione praecedente, nihilominus poenitens tenetur facere quod sibi injunctum est, si adsit facultas.” In 4 Sent., dist. 20. q. 1, a. 2, q. 2: “Actus ministri bonus vel malus nihil diversifient in efficacia sacramentorum. Unde sive sacerdos dis­ crete se habeat in injunctione poenitentiae, sive non; nihil diversificatur quantum ad efficaciam absolutionis et confessionis et contritionis; et ideo sive discrete poenitentiam injungat, sive non; semper remanet reatus ad quantitatis ejusdem poenam; et ideo si eam hic non explet, ab eo in purgatorio exigetur.” Ibid., ad 1: “Quandocumque injungitur poenitentia minor, defectus est ex parte imponentis vel ex parte recipientis. Sed quandoque potest esse sine culpa utriusque; sicut quando imponens debitam diligentiam adhibet, et recipiens paratus est ad implendum; et propter hoc non est inconveniens, si totaliter a reatu poenae non liberetur.” Ibid., ad 2: Si alicui confessarius imposuerit satisfactionem insuffi­ cientem relate ad poenam debitam, haec “post hanc non exigitur ab eo tota, sed solum quantum sufficit ad debitum solvendum.” NOTA 4. Dc influxu dispositionis in effectum satisfactionis. Major dicendus est satisfactionis effectus pro meliori dispositione, et quidem quae habetur in subjecto non in momento quo suscipit ab­ solutionem, sed in momento quo perficit satisfactionem. Nam satis­ factio est sacramentalis, sacramenta autem influunt juxta gradum dispositionis in subjecto; aliunde satisfactio tunc est et influit, cum reapse exequitur, non vero cum imponitur a sacerdote vel perficitur per absolutionem ipsa essentia sacramenti. Unde major poena remittitur ei qui cum meliori dispositione satisfactionem persolvit. NOTA 5. De effectu et reviviscentia satisfactionis peractae in statu peccati mortalis dicetur infra in speciali articulo (art. 77), ubi utrum­ que negabitur. NOTA 6. De alienatione seu abdicatione fructus sacramentalis satisfactionis. Quamvis aliquis possit in favorem alterius abdicare fructum satis­ factionis qui sibi obvenit ex proprio opere operantis, ut diximus in art. 55, imo et fructum satisfactionis Christi qui sibi obvenit ex opere operato sacrificii Missae, ut constat ex tractatu De Eucharistia, nequit tamen abdicare fructum qui sibi contingit ex opere operato satisfactionis sacramentalis (sive haec persolvatur a se, sive ab alio pro se ex consensu sacerdotis de quo dicetur in art. 76). Ratio est quia haec satisfactio est sacramentalis, sacramentum DE SATISFACTIONE 389 autem respicit subjectum ipsum, in quod agit tanquam causa ab extrinseco et ex opere operato; unde sicut nemo potest suscipere sacramentum pro alio et abdicare effectum sacramenti in favorem alterius, ita nec potest sacramentaiiter satisfacere pro alio ita nempe quod satisfactio quae est proprium complementum sacramenti a se suscepti, sit fructuosa alteri. Et confirmatur a pari cum extinctione poenae quae absque satisfactione obtinetur ex opere operato in Bap­ tismo et martyrio, quaeque non potest alienari, secus posset fieri ut qui moriatiir immediate post susceptum Baptismum vel martyrium deputetur purgatorio ad expiandam poenam temporalem, si illum effectum alienaret in favorem alterius, quod quidem est contra sensum doctorum et Ecclesiae, dicentium injuriam esse pro martyribus orare.*'’ NOTA 7. Disputant theologi de sensu verborum “Quidquid boni jeceris et mali sustinueris sit tibi in remissionem peccatorum”, an nempe sensus sit omnia opera vitae elevari ad valorem satisfactionis sacramentalis. Ea verba inveniuntur in hac formula quae sequitur immediate for­ mam absolutionis: “Passio Domini nostri Jesu Christi, merita beatae Mariae Virginis, et omnium Sanctorum, quidquid boni feceris, et mali sustinueris, sint tibi in remissionem peccatorum, augmentum gratiae, et praemium vitae aeternae. Arnen.” Plures theologi affirmant per ea verba omnia opera vitae elevari ad dignitatem satisfactionis sacramentalis. Ita minus vel magis assertive S. Thomas (Quodlib. 3, a. 28), Paludanus, Cajetanus (Quaestiones de satisfactione, Qu. 1, in editione leonina operum S. Thomae, t. 12, p. 355). Petrus Soto, Navarrus, Fagundez, Suarez (Disp. 38, sect. 6, n. 7), Diana, Candidus, Leander, Salmanticenses (Disp. 11, dub. 2, n. 38), Filiuccius, Elbel, Holzmami, Rcginaldus, Stoz, S. Alphonsus (n. 507), Pesch (n. 253), Ball eri ni-Palmieri (v. 5, n. 484-488), Acrtnys-Damcn (n. 328), D’Alès (De Paen., th. 10, p. 135), NoldinSchmitt (n. 236), Hervé (n. 314). Nec refragantur alii inter notiores Moralistas modernos, uti Génicot-Salsmans (n. 265, 4; n. 313, 6), Vcnncersch (n. 444), Cappello (n. 242; paulo aliter in n. 56), Piscetta-Gcnnaro (n. 261), Sabetti-Barrett (n. 728), quamvis de hac re, utpote incerta, renuant firmius judicare. Ratio, quae hanc sententiam probabilem facit, est quia ex una parte omnia opera vitae possunt elevari per potestatem sacerdotis ad valorem satisfactionis sacramentalis et ex alia parte id videtur satis clare exprimi in praedictis verbis nec sine ratione Ecclesia ea verba proferri ’Cf. Suarez, Disp. 38, sect. 9, n. 3; Luro, Disp. 26, sect. 1, n. 11-15. 390 DE MATERIA POENITENTIAE jubet. Praeterea, huic sententiae favet Benedictus XIV in Enc. “Apostolica Constitutio”, mox citanda (in textu JBallerini-Palmien; et accedit copulata auctoritas S. Thomae (quamvis S. Doctor rem tantummodo transeunter tangat} et S. Alphonsi. Ceterum, quidam post Suarez ita hanc sententiam mitigant ut dicant opera vitae habere vim satisfactoriam sacramentalem non modo indefinito, sed tantum relate ad peccata accusata in illa confessione et quousque eorum poena extinguatur. Ad rem 5. THOMAS, Quolib. 3, q. 13, a. 28: “Melius est quod sacerdos poenitenti indicet quanta poenitentia esset sibi pro peccatis injungenda; et injungat sibi nihilominus aliquid quod poenitens tolerabiliter ferat, ex cujus impletione assue­ fiat ut majora impleat, quae etiam sacerdos sibi injungere non attentasset; et haec quae praeter injunctionem expressam facit, accipiunt majorem vim expiationis culpae praeteritae ex illa generali injunctione qua sacerdos dicit: ‘Quidquid boni jeceris, sit tibi in remissionem peccatorum*. Unde laudabiliter consuevit hoc a multis sacerdotibus dici, licet non habeant majorem vim ad praebendum remedium contra cuipam futuram; et quantum ad hoc talis satisfactio est sacramentalis, in quantum virtute clavium est culpae commissae expiativa.” SUAREZ: “Quaeri potest an oporteat hoc opus esse aliquod particulare, vel per clausulam generalem, ‘quidquid boni feceris, et mali sustinueris’, eleventur operi ad satisfactionem ex opere operato. Quam quaestionem ponit S. Thom., Quodl. 3. art. 28, et respondet, hoc posterius affirmando, quem secuti sunt Palud., supra, et Petrus Soto, lect. 2, de Satisfact., et Navarr. in Sum., c. 26, n. 24, et de Poenit., d. 6, c. 1, in prine, n. 36, quibus in re pia et favorabili ego non contradicam; et quia, si peccatum in communi potest esse materia hujus sacramenti, cur non etiam satisfactio in communi? Ne autem possint inferre aliqua absurda, existimo intelligendum hoc esse quoad satisfactionem pro peccatis in illa confessione confessis, quia de illis tantum fertur judicium, et ita postquam illa plene fuerint remissa, ille effectus cessabit.”30 S. ALPHONSUS: “Utrum per illa verba: ‘Quidquid boni feceris, etc.’, eleventur ad effectum satisfactionis sacramentalis omnia bona opera poenitentis, licet non imposita? Negat Viva; quia virtus clavium tum elevat poenitentis opera cum ligat: quapropter, cum verba illa ad nihil obligent in particulari, non ligant, et consequenter nec opera elevari possunt. Sed longe probabilius et communius ex D. Thoma affirmant Navarrus, Filiuccius, Salmant., Elbel, Sporer, Holzmann cum Reginaldo et Stoz; et probabile vocat ipse Viva. Ratio, quia Ecclesia non frustra, sed ad hoc quidem verba illa proferri praescripsit, ut omnia bona opera poenitentis, quamvis ex ejus electione fiant, ad satisfactionis sacramentalis meritum eleventur. Id omne docet D. Thomas, ubi sic ait: ‘Et haec quae praeter injunctionem ex­ pressam’ (poenitens) ‘facit, accipiunt majorem vim expiationis culpae prae­ teritae ex illa generali injunctione qua sacerdos dicit: ‘Quidquid boni feceris, etc. . . .’ Et quantum ad hoc, talis satisfactio est sacramentalis. in quantum virtute clavium est culpae commissae expiativa’.’’31 BALLERINI-PALMIER1 : “Quoniam in potestate est Confessarii satisfactionem, quam velit, in eius quoque potestate erit situm alterutrum efficere, aut elevare scilicet opera bona poenitentis ad sacramentalem aut tantum deprecari. Aliis verbis, ut ea elevatio eam imponere per ea verba satisfactionem obtineat, opus ’° De Poenitentia, disp. 38, sect. 6, n. 7, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 795 sq. ” De Poenitentia, cap. 1, dub. 4, a. 1, n. 507, Theologia Moralis, t. 3, Romae, 1909, p. 517 sq. DE SATISFACTIONE 391 est ut Sacerdos id intendat: sufficere vero putamus intentionem implicitam, cum Sacerdos intendit facere quidquid per ea verba potest in favorem poenitentis. In hanc rem Benedictus XIV. Encyclica ‘ApostoJica Constitutio’ §. 25. certa poeni­ tendum vivendi ratione exposita, qui post Confessionem rursus ad peccata redeunt atque ‘nulla aut fere nulla bona opera eliciunt nec, ut par est, aequo animo ferunt aerumnas, quibus aliquando premuntur’; istam subiicit animadversionem: 'Ex quo fit, ut uberiori fructu fraudentur, quem Ecclesiae preces, sacerdotis ore in poenitentes prolatae, a Deo postulant hisce verbis: ‘ut quidquid boni feceris etc.'. Ubi habes deprecationem utique sed efficacem, afferentem nempe operibus bonis fructum uberiorem, quam per se ipsa ferrent.”32 NOLDIN-SCHMITT: “Ne sententia, quae his verbis maiorem tribuit efficaciam, plane incredibilis appareat, saltem in hunc modum restringenda est. Opera scilicet poenitentis hac oratione non acquirere vim nisi remittendi poenas debitas pro peccatis in illa confessione remissis: nam potestas clavium qua utitur confessarius, solum se extendit ad peccata quoad culpam delenda, quae hic et nunc clavibus subiiciuntur. Quam ob rem illis verbis non omnia poenitentis opera indefinite elevantur ad vim satisfactionis sacramentalis, sed ea tantum, quae requiruntur ad delendam poenam temporalem pro peccatis in illa confessione remissis debitam.”33 Alii vero theologi, numero pauciores (nam plures moderni Moralistae rem potius ut incertam praetermittunt), negant praedictum sensum contineri in illis verbis, et totam illam formulam “Passio Domini nostri Jesu Christi etc.” habent ut meram sacerdotis orationem, seu ut aliquod sacramentale Ecclesiae quo sacerdos nomine Ecclesiae invocat super poenitentem abundantiorem applicationem meritorum Christi et sanctorum. Ita Vazquez (q. 94, a. 2), Viva (De Poenit., q. 6, a. 1, n. 3), Lugo (Disp. 25, sect. 4, n. 56 sq.), Sporer (editio 1905, n. 567-569), Billuart (Diss. 9, a. 9), Galtier (n. 497), Merkelbach (n. 563), in quorum sententiam videntur inclinare quidam alii moderni Moralistae. Ceterum ex his quidam, ut Vazquez, Viva et Lugo, viden­ tur negare ipsam possibilitatem generalis elevationis operum vitae ad valorem satisfactionis sacramentalis per intentionem sacerdotis; alii vero, ut Sporer, Billuart et Galtier, explicite hanc possibilitatem ad­ mittunt, et tantum negant de facto per praedicta verba hanc elevatio­ nem fieri, seu negant sacerdotem eam intentionem implicite habere ex hoc ipso quod res agit et dicit juxta intentionem Ecclesiae et quin eliciat specialem intentionem utendi illis verbis ad praedictam elevationem. Ad rem LUGO: “Objiciunt [quidam] verba illa sacerdotis, quae post absolu­ tionem adjungit: ‘Quidquid boni feceris, et mali sustinueris, sit tibi in remissionem peccatorum’, quibus verbis videtur elevare omnia opera poenitentis ad fructum ex opere operato. Respondeo, si hoc esset, elevarentur etiam ad eum effectum merita B. Virginis, et omnium Sanctorum, et Sanctarum, quorum ibi etiam fit mentio. Quare debemus fateri, illam esse meram deprecationem, sicut et verba praecedentia: ‘Misereatur tui,’ etc. Et quidem ex se videtur esse parum credibile, quod per illa verba generalia, omnia opera poenitentis maneant sacramentalia. "Opus theologicum Morale, v. 5, n. 487 sq., Prati, 1893, p. 243 sq. "Summa Theologiae Moralis, v. 3, n. 236, Ocnipontc-Lipsiae, 1940, p. 243. 392 DE MATERIA POENITENTIAE Quam absurditatem ut vitaret Suarez sect, vi, in fine, advertit, illam virtutem extendi solum ad satisfaciendum pro peccatis in illa confessione confessis; quia de illis tantum fertur judicium, atque adeo, postquam illa fuerint plane remissa, ille effectus cessabit. Sed haec limitatio adhuc non tollit omnino difficultatem; quia, licet postea ex defectu indigentiae illa opera ulteriora non causent remissio­ nem poenae, adhuc vere sunt pars sacramenti: sicut si alicui, qui nullam poenam debet, imponatur jejunium, vere illud erit pars sacramenti poenitentiae.”34 SPORER: “Haec elevatio operum in satisfactionem sacramentalem sane regu­ lariter non fit iis verbis consuetae formulae: ‘Passio Domini nostri . . . cum verba illa tantum deprecatoria sint, quibus sacerdos solum bene precatur poenitenti, nullam autem circa poenitentem potestatem exercet, ideoque sic prolata nullam habent vim elevandi omnia opera ad effectum aliquem sacramentalem. sicut certe non elevant passionem Christi, merita B. V. M. et omnium Sanctorum, uti cum aliis merito docent Tannerus, Laym,, Lugo, March. . . Dixi . . . sic prolata: nam per illa, quando pronunciantur auctoritative seu sententialiter cum intentione elevandi in sacramentalem satisfactionem (et quid, quaeso, obstet plane ad hujus vim elevari quidquid poenitens in statu gratiae boni fecerit vel patienter sus­ tinuerit ut proinde fieri possit, ut quis toto vitae tempore satisfaciat ex opere operato pro suis delictis seu obeat poenitentiam sacramentalem?), docent magni DD. cum Navarro D. p. 2, c. 33. q. 3. d. 5. c. 6, Diana p. 3. tr. 4. res. 82. monens proinde, ea verba non facile omittenda a confessario, atque ob idipsum, quando a confessario proferuntur illa verba, jure imponi poenitentias minores, contra Lugo et alios citatos, Bassaeo, Leandro, Candido aliisque citatis docet idem Diana p. 11 tr. 2. res. 3., nec mihi displicet: quia licet illa verba prout in contextu sonant deprecatoria sint, non video tamen, cur non possint a confessario speciali inten­ tione enuntiari ita auctoritative cum intentione praedicta elevandi, dummodo idipsum poenitenti significet eumque exstimulet ad bona opera facienda et mala patienter toleranda, tanquam pro satisfactione et poenitentia sacramcntali."33 BlLLUART : “Consultum est quod confessarius post injunctam satisfactionem determinatam, simul injungat in satisfactionem sacramentalem omnia bona opera futura poenitentis saltem ad certum tempus, ad octiduum, ad mensem, etiam ad annum. Quidam id putant fieri per ea quae adduntur post absolutionem: ‘Passio Domini nostri Jesu Christi,’ etc. ‘Quidquid boni feceris’, etc. Verum haec, eo modo quo proferuntur, videntur potius esse oratio sacerdotis deprecantis omnia bene esse poenitenti; non enim elevat ad esse sacramentale passionem Christi, merita B. Virginis ct omnium sanctorum: si tamen id intenderet de bonis futuris poenitentis, ct id ipsi indicaret, non video quid obstaret, etiamsi id fieret pro toto vitae tempore.”38 MERKELBACH: “Censent plurcs, propter aliquod dictum S. Thomae, oratione. 'Passio D. N. J. C. . . .’, a confessario elevari, ad dignitatem sacramentalis satis­ factionis, omnia subsequentia opera bona poenitentis, seu ‘quidquid boni egerit et mali sustinuerit'. Id tamen in nullo habet fundamentum, nam verba ‘eo modo quo proferuntur, videntur potius esse oratio sacerdotis deprecantis omnia bene esse poenitenti: non enim elevat ad esse sacramentale passionem Christi, merita B. V., et omnium Sanctorum’. Ita Billuart. de Pocn., diss. IX, art. 9, qui tamen addit id admitti posse, si confessarius hoc intenderet de bonis futuris poenitentis, et hoc ipsi indicaret. Cum res sit valde dubia, nulla adest ratio minuendi poeni­ tentiam sacramentalem poenitentibus imponendam.”37 G ALTI ER: “Quaeritur num omnia bona subsequentis vitae eleventur ad valorem *‘De Poenitentia, disp. 25, sect. 4, n. 56, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 451. “ Theologia Moralis, t. 3, n. 569, Paderbornae, 1905, p. 664 (cf. n. 591). ”Dc Poenitentia, diss. 9, art. 9, Curs. Thcol., t. 9, Parisiis, 1904, p. 474. ” Summa Theologiae Moralis, t. 3, n. 563, Brugis, 1939, p. 521. DE SATISFACTIONE 393 sacramentalem, seu ad satisfactionem ex opere operato, vi formulae quae absolu­ tioni subjungi solet: ‘Quidquid boni feceris et mali sustinueris . . . sint tibi in remissionem peccati’. . . Negant multi cum Lugo (disp. 24, s. 4, n. 56) ct negandum re vera videtur, si haec formula non subjungitur — ut fieri solet — nisi per modum deprecationis, quin intentio sit sacerdotis injungendi saltem de concilio subsequentia opera in supplementum satisfactionis. Planum est enim non agere ex opere operato nisi id quod informetur forma sacramcntali; jamvero opera paenitcntis non informantur forma sacramcntali nisi quatenus injuncta et acceptata ratione sacramenti. Affirmandum vero cum pluribus videtur, si intentio sit confessarii suggerendi paenitenti ut per haec sua opera compleat et perficiat parvam illam satisfactionem quae ei in sacramento injungitur [citat S. Thomam. Quodlib. 3, a. 2S]. . . Hinc apparet optimo jure posse dici etiam hodie paenitentiam de pec­ catis in sacramento tam facile remissis fieri continuam et, aliquo vero sensu, usque ad finem vitae perdurare (III, q. S4, a. 9 et 8).”38 Rationes hujus sententiae examinantur: 1. Forma totius formulae manifestat ipsam esse deprecationem quandam, non secus ac ceterae preces quae absolutionem praecedunt; ceterum, inverisimile est hanc orationem habere vim elevandi omnia futura opera ad valorem sacramentalem. Resp. Forma deprecativa non obstat, nam etiam ipsa verba abso­ lutionis possent dici in forma deprecativa. Quaestio proprie non est de ipsis verbis, seu an ea verba habeant vim elevandi futura opera ad dignitatem sacramentalem, nam hoc adseribendum est ipsi formae absolutionis vel potius intentioni sacerdotis quomodolibet manifestatae, etiam sine praedictis verbis, sed quaestio est de ipsa re, an scilicet de facto sacerdos, sese conformando menti Ecclesiae, intendat vim satisfactivam conferre praedictis operibus idque manifestetur in illis verbis. 2. Si ea verba haberent sensum sacramentalem, dicendum esset sacerdotem elevare etiam passionem Christi et merita Sanctorum ad esse sacramentale, quod est absurdum. Ipsa quoque verba "Quidquid boni feceris ... sit tibi in augmentum gratiae” manifeste ostendunt non agi de elevatione operum ad esse satisfactivum sed de mera oratione, cum augmentum gratiae non sit effectus satisfactionis, ut supra probatum est. Resp. Sacerdos in tota illa oratione intendit facere quod potest et eo modo quo potest, potest autem elevare omnia futura opera poeni­ tentis ad esse satisfactionis seu extinctionis poenae, non vero ad causalitatem gratiae, nec praebere passioni Christi et meritis Sanc­ torum vim satisfactivam. Unde ejus verba diversum sensum et valorem habent pro diverso objecto quod exprimunt, ita ut exprimant et ora­ tionem et intentionem elevativam ad esse sacramentale juxta diversum objectum. Ceterum verba “in augmentum gratiae” possunt intelligi. in sensu extensivo, de ipsa remissione poenae (cf. supra, p. 384). De Pacnitcntia, thes. 33, n. 497, Parisiis, 1931, p. 376. 394 DE MATERIA POENITENTIAE 3. Incredibile est quod per unam confessionem omnia vitae opera eleventur ad vim sacramentalem ac veluti tota vita sacramentetur. Resp. Si agitur de rei possibilitate, nullus theologus legitime dubita­ bit, cum omnes doctores doceant sacerdotem posse quaecumque opera poenalia imponere in poenitentiam sacramentalem. Si agitur de facto et de convenientia rei, nulla ratio in contrarium affertur; quoad factum, habemus praedicta verba “Quidquid boni feceris sit tibi in remissionem peccatorum”; quoad convenientiam vero, quis dicet non convenire ut Ecclesia velit sua potestate ligandi atque solvendi adju­ vare poenitentem quantum potest et ita ut tota hominis vita tam necessario sacramento veluti informetur? Ceterum, si quis velit limites invenire, dicat cum quibusdam opera vitae elevari non indefinite sed pro quanto requiritur ut per ea satisfiat pro poena debita peccatis in praesenti confessione accusatis. 4. Si omnia opera vitae elevarentur ad valorem satisfactorium, non intelligeretur quare Cone. Trid. (sess. 14, cap. 8) et Rituale Romanum (tit. 3, c. 1, n. 19) districte admoneant confessarios ut poenitentias imponant juxta gravitatem criminum eosque deterreant a nimia indul­ gentia in satisfactionibus imponendis. Resp. Ratio istius sollicitudinis est tum quia doctrina de sacra­ mentali sensu praedictae formulae non est communis nec certa, tum quia non quaelibet opera poenalia ordinariae vitae sunt proportionata ad quaelibet crimina expianda, cum praesertim non raro contingat ut vita scelestissimorum hominum parum in se habeat poenalitatis, ut patet de divitibus et magnatis. Propterea theologi morales fere con­ sentiunt in dicendo quod doctrina de sacramentali valore illius for­ mulae, etiam si admittatur, non est per se ratio sufficiens pro confessario ut minuat poenitentias aut minus sollicitus se habeat in eis imponendis. “Ceterum sententia s. Thomae et s. Alphonsi identidem proderit, ut minus difficilem se exhibeat Confessarius in minuendis poenitentiis pro gravibus peccatis imponendis: cum nempe rationa­ biliter timet, ne poenitens nimis terreatur nec aliter videt ei, licet disposito, succurri posse”.30 Hoc commendat ipse S. Thomas in verbis supra citatis. 5. Non potest sacerdos omnia opera vitae elevare ad vim satisfac· toriam; nam satisfactio ut sit sacramentalis debet a sacerdote imponi praeceptive, nec potest relinqui arbitrio poenitentis; varia autem opera vitae sunt secundum se indeterminata et potius in arbitrio poenitentis relicta (Ita Vazquez et Viva). Resp. Potest sacerdos imponere praeceptive aliqua opera sub quan Ballerini-Palmûri, Opus Theologicum Morale, v. 5, n. 486, Prati, 1893, p. 243. R'ülUIU DE SATISFACTIONE 395 dam disiunctione, ut si dicat: Recitabis rosarium vel Missam audies, ubi determinatio habetur quoad unum de duobus, quamvis ulterior determinatio relinquatur poenitenti; non ergo requiritur ex parte sacerdotis omnis modus determinationis. Futura opera vitae erunt aliquando in se determinata ex electione poenitentis, et, prout ita deter­ minata, possunt a sacerdote dirigi in sacramentalem satisfactionem; nec inde deficit vera ratio praeceptiva, nam intelligitur sacerdos prae­ cipere poenitenti ut ea opera, quae de facto libere faciet, ordinet in satisfactionem peccatorum ut quoddam complementum suae confessionis. ART. 72. Utrum In Satisfactionem Sacramentalem Iniungi Possit Quodlibet Opus Poenale, Seu Omne Opus Quod Est Satisfactorium Ex Opere Operantis. STATUS QUAESTIONIS Agitur de materia satisjactionis sacramentalis et quaeritur an habe­ atur quoad hoc aequivalentia inter satisfactionem sacramentalem et satisfactionem non sacramentalem, ita quod quidquid est satisfactorium ex opere operantis possit assumi et iniungi in satisfactionem sacramentalem quae influit ex opere operato. Quamvis enim possibili­ tati et convenientiae talis assumptionis nihil obstet ex parte operis ipsius, prout est satisfactorium, potest aliunde obstare aliqua ratio petita ex indole et bono sacramenti vel ex utilitate subjecti, quod attinet v.g. ad actum internum, qui non videtur congruere indoli sacramenti, et ad poenitentiam publicam, quae videtur officere sigillo sacramentali et frequentationi sacramenti. In art. 66 diximus omne prorsus opus poenosum esse satisfactorium ex opere operantis, scilicet actus externos, actus internos, poenalitates vitae, opera praecepta, et in art. 67 addidimus tria opera, scilicet elee­ mosynam, jejunium et orationem, praecellere inter alia. Restat ut haec omnia breviter comparemus cum sacramentali satisfactione, addito verbo de quibusdam particularibus poenitentiis quae dubium aliquod ingerere possent. Praeterea, nonnulla minoris momenti invenies apud theologos Morales. CONCLUSIO Per sc quodlibct opus poenale, seu omne opus quod est satisfactorium ex opere operantis, test assumi et iniungi in sacramentalem satisfactionem, quamvis ea opera congruentius assumantur quibus magis consulitur bono sacramenti et utilitati enitentis. 396 DE MATERIA POENITENTIAE Exponitur, discurrendo per varia operum genera: 1. Actus externi maxime conveniunt sacramentali satisfactioni tum ex parte sacramenti, quod est signum sensibile, tum ex parte poenitentis, cum opera externa ex una parte sint notiora et usu faciliora (communiter saltem loquendo et praesertim quoad rudes) et ex alia parte sint non uno modo magis laboriosa et consequenter magis satis­ factoria. Inter opera externa, aptiora sunt eleemosyna, jejunium et oratio, idque ob easdem rationes, ut explicatum est in art. 67. Ceterum, haec opera non omnia omnibus aut omni modo conveniunt, sed juxta circumstantias et conditiones poenitentium. Sic poenitentiae nimis diuturnae, vel nimis graves, vel quae quomodolibet sacramenti frequentationem odiosam vel difficilem reddunt, nulli conveniunt; in particulari et ratione moralis impotentiae, non convenit eleemosyna poenitentibus pauperibus, pueris et uxoribus, nec jejunium pueris, debilibus et onerose laborantibus, nec longiores orationes infirmis et rudibus.40 2. Actus interni (puta mentalis oratio, actus spei, examen consci­ entiae, propositum non peccandi) imponi possunt in poenitentiam; nam, ex una parte, ut ostensum est in art. 60 et 66, actus interni sunt vere poenosi et satisfactorii, et ex alia parte nihil obstat eorum sacramentalitati. Γγο contraria quidem sententia citantur Alexander Halensis (Summa, 4 p., q. S4, m. 2, a.) et Almainus (In 4 Sent., dist. 15, q. 1), sed istorum dissidium quoad praxim sperni potest, quia ex una parte non agitur de valore sacramenti, et ex alia parte rationes, quas illi afferunt, sunt valde debiles. Dicunt enim quod satisfactio, utpotc pars sacramenti debet esse sensibilis; attamen, sufficit ut sit sensibilis indirecte et per aliud, ratione nempe impositionis sacerdotis et accep­ tationis poenitentis, sicut ipsa contritio fit sensibilis per signa et confessionem; dicunt praeterea, actum mere internum imponi non posse, sed non attendunt quod hic agitur de foro interno in quo homo se habet ut instrumentum Dei, adeoque sicut homo potest auctoritative et judicialiter solvere ab interiori vinculo peccati, ita potest ligare ad interiorem actum satisfactionis. 3. Necessariae poenalitates vitae imponi possunt in poenitentiam: nam, ut dictum est in art. 66 et definitur a Cone. Trid. (sess. 14, can. 13), ipsae sunt vere satisfactoriae, si patienter tolerentur, quid­ quid sit de modo quo earum vis satisfactiva a variis doctoribus ex’’Cf Moralistas, v.g. Cappello, n. 244. DE SATISFACTIONE 397 plicetur. Saltem enim ipsa patiens earum acceptatio dicenda est satisfactoria, adeoque in sacramentalem satisfactionem dirigi potest. 4. Opera aliunde praecepta (y.g. auditio Missae die dominico) imponi possunt in poenitentiam, cum sint satisfactoria, ut dictum est in art. 66, quamvis magis per se conveniant opera supererogatoria ad finem tum vindicativum tum praesertim medicinalem, ut detur nempe poenitenti occasio plura operandi. Nec refert quod, ut ibidem dictum est, quidam doctores negaverint satisfieri posse per opera praecepta, nam in praxi haec sententia sperni potest quia ex una parte contraria doctrina est secundum se solida et hodie communissima, et ex alia parte non agitur de validitate sacramenti. Notat Cappello: “Utrum expediat ut opus aliunde debitum impona­ tur necne, ex variis poenitentis adiunctis pendet. Ordinarie convenit ut aliquod opus non debitum, saltem minimum, iniungatur. At interdum consultius forte erit, ut confessarius opus iam praeceptum poenitenti imponat, v.g. auditionem Missae diebus dominicis per unum vel duos menses, si poenitens illi intéressé non soleat. Quo in casu si omittat ipse opus impositum, duo committit peccata, alterum contra praecep­ tum Ecclesiae, alterum contra praeceptum confessarii seu virtutem poenitentiae.”41 Plures dicunt quod quando sacerdos nihil explicat, intelligendus est imponere opus alias non praeceptum (puta auditionem Missae praeter eam ad quam quis obligatur ex praecepto); sed hoc est nimis genera­ liter dictum, nam res pendet a sola intentione sacerdotis et haec etiam aliter quam ex explicita ipsius declaratione colligi potest, scilicet ex indole materiae et ex variis circumstantiis. Unde rectius ait Suarez: “Totum . . . pendet ex intentione confessoris, quae tamen ex cir­ cumstantiis, et ex materia interpretanda est; nam, si rationabiliter creditur noluisse adeo gravare poenitentem, merito potest credi, quod haec fuerit intentio ejus, quia semper credendum est prudenter et rationabiliter operari; consultius tamen esset, quando materia talis est, ut conjuncta aliis praeceptis posset grave onus imponere, explicite interrogare confessorem intentionem ejus.”42 5. De impositione operum in generali, ut si sacerdos dicat “Tibi in satisfactionem applico omnia opera bona et laboriosa quae facies vel sustinebis per hunc diem, vel per hanc hebdomadam, vel per hunc mensem, vel usque ad proximam confessionem”. In art. praec. (p. 389-395) dictum est communius theologos "De Sacramentis, v. 2, De Poenitentia, n. 244, Taurini-Romae, 1944, p. 209. cDe Poenitentia, disp. 38, sect. 6, n. 5, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 795. Idem sentiunt 5. Alphonsus, n. 513, Bucceroni, n. 733, et Cappello, n. 244. 398 DE MATERIA POENITENTIAE admittere possibilitatem hujus modi imponendi satisfactionem, sed an de facto contineatur in illa formula “Quidquid boni feceris et mali sustinueris sit tibi in remissionem peccatorum”, magis inter se doctores dissentire. Ceterum, consultius sacerdos illi generali impositioni addet opus aliquod determinatum. Cappello praedictam generalem impositio­ nem sic magis determinate proponit: “Possunt imponi etiam opera bona, qtiae poenitens determinato tempore, v.g. hac die, hac hebdo­ mada, hoc mense, jacturus est, ut preces quotidianae, consuetae elee­ mosynae etc.; idque praesertim expedit in illis poenitentibus, quibus propter occupationes aut fragilitatem poenitentia proportionata pec­ catis imponi nequit.”43 6. Poenitentia publica, quae nempe ex circumstantiis sit per se revelativa sigilli sacramentalis, imponi non potest etiam si agatur de peccatis publicis, ut probatum est in art. 45 (tom. 2, p. 958-970). Hoc explicite asserunt quidam doctores, ut Génicot-Salsmans (n. 314) et Cappello (n. 203. 244. 245); auctores vero qui oppositum asserere videntur, sunt cum grano salis interpretandi, ut mox explicabitur. Rituale Romanum, t. 3, c. 1, n. 22, explicite vetat impositionem poenitentiae publicae pro peccatis occultis: “Pro peccatis occultis, quantumvis gravibus, manifestam poenitentiam ne imponant”. Im­ positio publicae poenitentiae pro publicis peccatis de qua loquitur Cone. Trid. (sess. 24, Decret, de reformatione, cap. 8, cit. in art. 43, tom. 2, p. 745, et art. 45, p. 866 et 964), non respicit forum sacramentale, sed forum externum. Quomodo autem antiqua praxis publicae poenitentiae esset compossibilis cum lege sigilli, dictum est in art. 44 (tom. 2, p. 797 sq.; cf. art. 45, p. 966 sq.). Animadvertit Génicot-Salsmans (n. 314): “Hoc tamen minime im­ pedit quominus imponatur opus publicum, sed quod non ut satisfactio sacramentalis cognoscatur, praesertim si aliunde obligatorium est, puta si quis publicas inimicitias gessit ideoque ad publicam reconciliationem cum inimico suo obligatur; si quis notus ut impius vel massonicus iubetur publice adire ecclesias et sacramenta frequentare, ut se Christianum fidelem omnibus probet.” Ad tramitem tum istius animadversionis tum eorum quae diximus in art. 44 (p. 797 sq.) de compatibilitate antiquae poenitentiae publicae cum lege sigilli, intelligi potest in recto sensu affirmatio plurium doc­ torum, sive inter modernos (ut Noldin-Schmitt, n. 307, et AertnysDanien, n. 321), sive praesertim inter antiquiores quibus minus perspicue lex sigilli in toto suo rigore et latitudine apparuit (cf. u Op. cit., n. 244, p. 210. DE SATISFACTIONE 399 apud S. Alphonsum, n. 512), qui dicunt publicam poenitentiam pro publicis peccatis imponi posse. Idem dicendum de verbis Ritualis Romani, t. 3, c. 1, n. 23: “Absolutionis sunt incapaces qui publicum scandalum dederunt, nisi publice satisfaciant, et scandalum tollant” et Catechismi Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 79: “Si interdum etiam ob publicam offensionem publica poenitentia praescribenda fuerit, quamvis eam poenitens refugiat ac deprecetur, non erit facile audiendus: verum persuadere ei oportebit, ut quae tum sibi, tum aliis salutaria futura sunt, libenti atque alacri animo suscipiat” (cf. q. 67). De hac quaestione aptius inter modernos loquitur Ballerini-Palmieri, scribens: “Quoad publicam poenitentiam, sunt qui negant imponi posse, quia est manifestatio confessionis. Quam rationem non esse efficacem alii contendunt, quia id accidit ex consensu poenitentis. Quae pariter responsio non satis est firma; quia consensus poeni­ tentis, si adest praeceptum Confessarii, non est liber. Praeterea in­ quirendum superest, an prudenter id fiat; ob invidiam in Confessarios et sacramentum. Hoc igitur concludi debet, tunc solum hanc quaes­ tionem habere locum, quando ingens aliquod scandalum reparari non posset nisi per publicam poenitentiam, v.gr. (inquiunt) publice restituendo honorem publice dehonorato: quod tamen exemplum minus ad rem facit, quia ad id poenitens posset aliunde obligari, nec liberum esset Confessario hoc illi iniungere vel non iniungere. Ceterum scandalum reparari aliter potest, v.gr. publice adeundo sacramenta, visitando ecclesias, audiendo Missas, dando nomen alicui confraternitati, ubi pietatis opera exerceantur etc. Haec igitur iniungi ad repara­ tionem scandali possent. Et generatim notoria resipiscentia est repara­ tio scandali. Universim ergo concluditur, extra casum necessitatis numquam publicam poenitentiam reluctanti esse imponendam. Ligor, n. 512. Necessitas autem non est, nisi quando obligationem hanc reparandi scandalum (intellige proprie dictum) poenitens habet, etiamsi non iniungatur ceu satisfactio.”41 7. Status religiosus et Matrimonium nequeunt imponi in poeni­ tentiam; nam talis impositio non est rationabiliter proportionata viribus et conditionibus humanis, quia status religiosus est status per­ fectionis et Matrimonium importat susceptionem talium onerum quae omnimodam libertatem requirunt. Ad rem S. Alphonsus, cui con­ sentiunt omnes moderni Moralistae: “Commune est apud DD. non posse imponi in poenitentiam ingressum in religionem. . . An autem possit alicui imponi ut recipiat sacramentum Matrimonii? Affirmat 4( Opus Theologicum Morale, v. 5, n. 493, Prati, 1893, p. 246. 400 DE MATERIA POENITENTIAE Leander cum quibusdam, casu quo confessarius noverit matrimonium esse illi remedium necessarium. Sed melius hoc reprobant Laymann, et Escobar cum Fagundez; quia matrimonium omnimodam requirit libertatem.”45 8. Opus applicandum pro aliis, nominatim pro animabus purgatorii, potest imponi in poenitentiam.40 Id docent communiter doctores, con­ firmat praxis confessariorum et sensus fidelium, commendat ipse Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 74, inquiens: “Ex omni satis­ factionum genere maxime convenit poenitentibus praecipere, ut certis aliquot et definitis diebus orationi vacent, ac pro omnibus et praesertim pro iis, qui ex hac vita in Domino decesserunt, preces Deo faciant.” Id quidem negarunt pauci antiquiores, ut Vega (Summa, t. 2, c. 65, cas. 4), Joannes Sanchez (in suis selectis disputationibus de administratione sacramentorum, disp. 16, n. 1), ea speciosa ratione quod si opus satisfactorium offertur pro aliis, puta pro animabus purgatorii, nequit prodesse ipsi poenitenti in propriam satisfactionem. Sed haec ratio nihil est. Nam praeter valorem impetratorium (si agatur de oratione) et satisfactorium ex opere operantis, habetur in opere imposito a confessario valor satisfactorius ex opere operato qui semper obvenit ipsi poenitenti, dum primus et alter valor in alios transfertur, ex impositione confessarii. Etiam in casu quo confessarius praescribat ut poenitens celebret missam pro defunctis, valor satis­ factorius ex opere operato, qui inest illi celebrationi ut est poenitentia sacramentalis, remanet apud poenitentem, etsi transferatur in de­ functos tum valor impetratorius Missae, tum valor satisfactorius ex opere operantis qui inest celebrationi Missae, tum etiam ipse valor satisfactorius ex opere operato sacrificii. 9. Opus indulgentiis ditatum potest imponi in poenitentiam quin inde poenitens amittat indulgentiarum effectum. De hoc quidem olim disputabatur, sed hodie certum est ex declaratione S. C. Indulgenti­ arum (14 junii 1901) et ex explicite canone 932 Codicis J. C.: “Qui praestat opus sibi in sacramentalem poenitentiam iniunctum et in­ dulgentiis forte ditatum, potest simul et poenitentiae satisfacere et indulgentias lucrari.” Attamen adiunctio indulgentiae alicui operi nequit esse legitima ratio minuendi gravitatem poenitentiae, seu nequit confessarius in poenitentiam gravis peccati imponere opus leve eo quod sit indulgentia ditatum, etiam plenaria; nam alia est ratio et finis indulgentiae et "Theologia Moralis, t. 3, n. 511, Romae, 1909, p. 521. ** Cf. Lugo, Disp. 25, sect. 4, n. 82-84. DE SATISFACTIONE 401 alia ratio et finis satisfactionis sacramentalis, quae est per se proportionanda gravitati peccatorum (cf. infra, p. 409-413. 427. 450). 10. Abstinentia seu cessatio ab aliquo opere bono (puta a jejunio) potest per se imponi in poenitentiam, quatenus cedat in spiritualem utilitatem poenitentis. Olim controversum est de abstinentia a communione, aliis, ut Joannes Sanchez (in opere nuper memorato, disp. 33), negantibus quod imponi possit eo quod non sit opus aliquod meritorium, aliis vero ut Lugo, Salmanticensibus, Diana, S. Alphonso (n. 514), affirmantibus, eo quod id possit esse in utilitatem poenitentis, saltem quatenus poeni­ tens sic servat oboedientiam confessarii. Moralistae moderni recte dicunt: Per se et absolute loquendo ea abstinentia imponi potest et esse potest in utilitatem poenitentis, dummodo, ut patet, non sit revelativa sigilli; regulariter tamen loquendo non expedit, imo rarissimus est casus in quo expediat seu possit esse in utilitatem poenitentis (quod quidem jam aliqui antiquiores explicite adverte­ bant, nominatim Lugo); praeterea ea impositio hodie esset contra mentem Ecclesiae, vehementer impellentis fideles ad frequentem communionem (quod quidem intelligendum est ad tramitem eorum quae de frequenti communione diximus in tractatu De Eucharistia, tom. 1, art. 38). Discrimen inter antiquiores et modernos est in hoc quod illi faciliorem con­ cedant confessario facultatem imponendi abstinentiam a communione. Sint pro exemplo sequentia verba Salmanticensium et Lugonis (qui inter omnes modera­ tissimus se ostendit) : SALMANTICENSES: “Potest sacerdos in poenitentiam praecipere abstinentiam a frequenti communione, dum sibi expediens ob urgentia motiva videtur, uti si deprehenderet Eucharistiam indignissime tractari, poenitentemque saepe in heb­ domada communicantem ad sacramentum sine debita reverentia, ac vitiis, crimi­ nibusque onustum accedere. Ita Diana II part, tract. 7 Miscell. résolut. 15, ubi oppositum, inquit, non esse admittendum, utpote contra praxim Ecclesiae, et usum omnium confessariorum. Idem sentit Laurentius a Ponte in cap. 2 Matth. annot. moral. 46, num. 28, ubi haec habet: ‘Ex qua doctrina elicitur falsitas illius, quam in Ecclesia Dei introducere preasumpsit quidam Joannes Sanctius in selectis suis disputationibus, affirmans in receptione Sanctissimi Sacramenti Eucharistiae non solum non debere poenitentem stare, neque obcdire confessario praecipienti abstinentiam a sacramenti sumptione, imo quod poenitens melius aget si non obediat. Quam doctrinam (si tale meretur nomen) uti novam, et in Ecclesia Dei nunquam auditam, et contra communem sensum Patrum, et magisterii spiritualis praxim, reputo falsam, et periculis plenam.’ Recolantur quae expendimus tract. 23, disp. 7, ubi explicantes decretum SS. D. N. Innocentii XI, haec et plura ad communionem spectantia adduximus.’*47 LUGO: “Dubitari . . . potest, an possit confessarius imponere in poenitentiam, "De Poenitentia, disp. 11, dub. 2, §4, n. 34, Curs. Thcol., t. 20, Parisiis, 18S3, p. 659. 402 DE MATERIA POENITENTIAE quod abstineat pocnitens a communione aliquot diebus: de quo controversia fuit annis praeteritis, quibusdam id negantibus, quos late defendit Joann. Sancitis in selectis, disput. xxxiii. per totam, ubi multa congerit; quibusdam vero affirmantibus, quos defendit Pater Ferdinandus de Salazar tract, de frequent. Communionis, cap. xiv, § 1. Ex iis autem, quae diximus disput. xvii. de Eucharist, facile respondere possumus; ostendimus enim, frequentem usum communionis non esse rem ita determinate bonam, ut non possit aliquando, et in aliquibus circumstantiis melius esse abstinere, quam accedere, etiamsi non sit conscientia peccati mortalis. Quod auctoritate, ratione, et exemplis late probavimus. Cum ergo confessarius possit praecipere opera honesta, et virtutum, in poenitentiam; non videtur dubium in genere, et de possibili loquendo, quod possit aliquando praecipere poenitenti, ut abstineat a communione tali die: quando, scilicet, constat, melius esse tunc abstinere, quam accedere; quod ex statu poenitentis, et defectu reverentiae, et dispositionis colligi prudenter potest. Dum tamen illa omissio communionis non sit occasio aliis judicandi, quod a confessario fuerit in poenitentiam imposita, ne forte hac via cogeretur poenitens suam confessionem manifestare. Regulariter tamen non expedit talem poenitentiam imponere, licet in casu rarissimo negandum non sit, quod possit utiliter imponi.’*48 NOTA. DE EVOLUTIONE PRAXIS ECCLESIAE IN IMPO­ NENDIS OPERIBUS SATISFACTORY sufficienter dictum est in art. 45 (tom. 2, p. 862 sqq.), cum exposuimus indolem antiquae poenitentiae publicae ejusque evolutionem in sic dictam poenitentiam privatam. Si quis plura desideret, adeat P. Galtier qui in Diet. Théol. Cath., art. Satisfaction, col. 1141 sqq., de ea fuse et erudite disserit. Clarus auctor, primo considerat antiquam poenitentiam publicam (col. 1141-1169). Secundo, exponit successivam periodum poenitentiae privatae mediaevalis, expressae praesertim in Libris Poenitentialibus et in decretis particularium Conciliorum; in qua varios gradus evolu­ tionis distinguit, scilicet imprimis sic dictam “poenitentiam taxatam" (“Pénitence taxée ou tarifée”), qua nempe in antecessum canonice determinabatur quae et quanta poena pro variis peccatis esset iniungenda (col. 1169-1176)/° deinde introductionem usus postponendi satisfactionem absolutioni (coi. 1176-1178), tandem mitigationem disciplinae satisfactoriae per sic dictas “redemptiones poenarum” et indulgentias (coi. 1178-1190). Tertio, exponit moderniorem disci­ plinam satisfactoriam inde a Cone. Trid. (col. 1190-1210), peculiariter proponens et resolvens, tum theoretice tum historice, problema “re­ laxationis poenitentialis” a Jansenistis invocatum (col. 1 193—1204). Ad hoc ultimum punctum haec apte observat: “II reste à résoudre le problème historique ... : dans le matériel de la satisfaction à imposer pour le sacrement de pénitence, pourquoi et comment, au cours des âges, se sont produits tant de changements et d’adoucissements? “De Poenitentia, disp. 25, sect. 4, n. 65, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 454. “Cf. v.g. De Poenitentiarum Mensura Taxanda Liber (M.L. 80, 223-230). De Remediis Peccatorum, Poenitentiale Animarum (M.L. 94, 567-576). Liber Poenitentialis, Poenitentiale Romanum (M.L. 105, 693-710). DE SATISFACTIONE 403 “1. La prédominance du point de vue sacramentel. Pour le comprendre, i! n’est que de regarder à la solution doctrinale déjà indiquée. La pratique, ici. s’est vraiment inspirée de la théorie, laquelle, à son tour, s’est plus ou moins inspirée de la pratique. Plus s’est précisée la conception du sacrement de pénitence et de son efficacité propre ou essentielle, plus aussi s’est précisée la distinction vaguement entrevue dès l’origine entre la rémission de la coulpe et celle de la peine temporelle. Par là même aussi est apparu plus distinct le rôle propre de la satisfaction ou de la peine imposée par l’Eglise; en tant que distincte de la pénitence intérieure ou contrition, la satisfaction s’est révélée moins indispensable pour la rémission du péché lui-même. L’effet auquel elle était proprement et directement ordonée pouvant être réservé à plus tard ou supléé en diverses manières, l’attention, pourrait-on dire, s’est toute concentrée sur le fruit à retirer du sacrement en tant que tel et, dès là qu’elle a été jugée suffisante pour le rendre possible, on a passé outre à ce que la satisfaction elle-même pouvait avoir d’insuffisant pour atteindre son objet particulier. Du point de vue proprement sacramentel la simplification a paru pouvoir en être poussée jusqu’à l’extrême limite. Il est vrai que l’efficacité expiatoire n’est pas la seule qu’il faille considérer dans la satisfaction. Celle-ci a aussi d’autres buts, qui auraient pu lui faire con­ server une plus large place. Nous les avons vu énumérés par le Concile de Trente; de tout temps, dans l’Eglise, on y fut attentif. Destinée à réparer le scandai, la satisfaction a aussi un but penal et social; elle doit faire ressortir la gravité du péché et contribuer ainsi à en détourner. Elle est également un remède, c’est-à-dire qu’elle pourvoit à guérir le mal que, même pardonné, le péché laisse nécessairement après lui: elle doit armer contre les rechutes et faire prendre des forces contre les nouvelles tentations à prévoir. "Aucun de ces effets n’est donc à perdre de vue dans l’administration de la pénitence; mais ni les uns ni les autres n’ont rien de proprement sacramentel. Pour autant qu’il est ordonné à la production de la grâce, le rite institué par le Christ ne les produit pas ex opere operato; il est le gage de grâces actuelles qui les assureront, si l’on y correspond; il en est aussi l’occasion; mais on peut les obtenir et on les obtient, de fait, par d’autres voies que par celle du sacrement. L’enseigne­ ment, par exemple, l’enseignement catéchétique, en particulier, tel qu’il se donne * dans l’Eglise depuis des siècles, remplace très heureusement les leçons qu'on tirait jadis de la condamnation à la pénitence publique. . . Etre assujetti ou s’assujettir à recourir au prêtre chaque fois que l’on a péché ne va pas sans de grandes victoires à remporter sur soi et n’est donc pas d'une petite efficacité pour aider ou entraîner les âmes à se dégager elles-mêmes des emprises du péché. La vertu médicinale des privations et austérités auxquelles se peuvent astreindre les particuliers est indépen­ dante de la prescription qu’aurait pu en faire un confesseur: celle-ci n’aurait pu y ajouter que très indirectement. "2. La régression du poit de vue pénal et social. Seul, sans être lui non plus proprement sacramentel, le but répressif, pénal ou social, que poursuit la satisfac­ tion, la met en plus étroite dépendencc du pouvoir des clefs. Aussi, plus qu'aucune autre, cette considération a-t-elle longtemps contribué à lui conserver sa rigueur C’est ici le domaine propre du for externe et ce n’est que lentement, nous l’avons vu, que s’en est distingué le for interne. L’administration de la pénitence releva donc d’abord des deux: la pénitence publique, en particulier, répondait à une préoccupation d’ordre nettement social. L’Eglise pourvoyait ainsi, comme société, à réprimer et à écarter le mal résultant du péché de chacun pour l’ensemble de ses mem­ bres. De là venait, avons nous entendu dire à saint Augustin, la durée et la rigidité des peines destinées à lui donner satisfaction à elle. Enchiridion, c. Lxv, P.L., t. xl, col. 262-263. Par la même raison s’expliquait que seuls pussent être absolument contraints à les subir les pécheurs reconnus coupables au for externe. 404 DE MATERIA POENITENTIAE “Plus tard, alors même qu’elle eut laissé tomber totalement ou en partie ces prescriptions et ces rites, l’administration de la pénitence conserva longtemps encore ce caractère d’institution sociale. Parfois même, nous l’avons vu, le pouvoir civil tint la main à en assurer le fonctionnement régulier. La loi ecclésiastique de la confession annuelle n’était pas faite pour modifier cette conception. Elle parlait de la confession au ‘propre prêtre’, c’est à dire au propre curé et la discussion fut aussi âpre que longue pour savoir si elle édictait par là une obligation stricte et indispensable. . . “Même une fois éteintes ces controverses, la tendance persista chez maints pasteurs d’âmes, à voir dans la confession un des moyens les plus sûrs et les plus efficaces de pourvoir à leur bon gouvernement. Peut-être même cette tendance ne fut elle pas étrangère à la faveur que témoignèrent certains d’entre eux, sinon aux doctrines, du moins aux doléances et aux suggestions des jansénistes. C’est bien, en tout cas, à ces sortes de préoccupations que répondent la sévérité et la rigueur qui caractérisèrent, en certains pays, au xviii® siècle et au début du xix*, l'ad­ ministration du sacrement de pénitence. Saint Alphonse de Liguori, qui l’avait constaté, le déplorait: pour guérir les pécheurs invétérés, on comptait uniquement ou surtout sur la sévérité de la satisfaction à leur imposer et l’on aboutissait en pratique à les éloigner des sacrements. . . Cependant, l’importance attachée à ce point de vue disciplinaire et pénal décroissait-elle aussi de jour en jour. La distinction toujours plus marquée du for interne, la fréquence et la régularité des confessions, la conception plus nettement acquise et plus largement répandue de la nature du sacrement et de ses effets propres, tout contribuait à faire de l’absolution à accorder et de la satisfaction à imposer pour cela une question d’ordre stricte­ ment individuel” (col. 1201-1203). ART. 73. Utrum Sacerdos Obligetur Sub Gravi Ad Imponendam Modo Praeceptivo Satisfactionem Proportionatam Tum Indoli Peccati Tum Conditioni Poenitentis (Suppi., q. 14, a. 3, ad 1 ; q. 18, a. 4; In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, q. 1 ; q. 1, a. 2, q. 2, ad 3 ; Quodlib. 3, q. 13, a. 28). STATUS QUAESTIONIS Est quaestio DE MODO SATISFACTIONIS, ET QUIDEM EX PARTE MINISTRI, seu de modo eam imponendi, nam de ipsa existentia obligationis actum est in art. 69. Quatuor autem quaeruntur: 1. Utrum obligatio intimandi satisfactionem sit gravis, secundum se et ex genere suo. 2. Utium haec intimatio debeat fieri modo praeceptivo, nec possit satisfactionis exeeutio proponi sub consilio seu relinqui arbitrio poenitentis. 3. Utrum satisfactio sit per se proportionanda indoli, seu qualitati, quantitati et numero peccatorum. 4. Utrum tamen haec proportio sit attemperanda seu moderanda, juxta exigentias et conditiones poenitentis. DE SATISFACTIONE 405 PARS NEGATIVA ct PARS AFFIRMATIVA 1. Quoad primam quaestionem communis sententia docet obliga­ tionem intimandi satisfactionem esse gravem ex genere suo, sed admittere levitatem materiae, adeoque esse gravem quoad peccata mortalia, nondum confessa, levem vero quoad venialia et quoad mor­ talia jam accusata in alia confessione. Dissentierunt tamen quidam doctores, uti Joannes Sanchez (in suis selectis disputationibus de administratione sacramentorum, disp. 15, n. 14 et 17), Palaus, Reginaldus et Billuart, docentes obligationem esse gravem in utroque casu, quia in utroque agitur de materia gravi, i.e. de complenda integritate sacramenti. Juxta Lugonem etiam Suarez videtur hanc sententiam tenere, eo quod absque ulla distinctione doceat “hanc obligationem ex genere suo gravem esse, cum ad integritatem sacra­ menti, et religionem Deo debitam, pertineat.”50 Ad rem Billuart: “Colliges . . . extra hunc duplicem casum [i.e. moribundi vel ejus de quo ex revelatione constaret nulla indigere poenitentia], obligationem injungendi satisfactionem esse gravem; quia gravis est irreverentia sacramenti quod maneat mutilum dum integrari potest et debet, graveque nocumentum infertur poenitenti. qui inde manet obnoxius poenis longe gravioribus luendis, et privatur remedio contra futura peccata: unde peccaret mortaliter confessarius qui non solum pro peccatis mortalibus, sed etiam pro venialibus aut mortalibus jam confessis nullam injungeret satisfactionem, nisi ex inadvertentia excusaretur. Neque refert quod satisfactio pro solis venialibus aut mortalibus jam confessis videatur quid leve: esto sit ita secundum se, est tamen, respectu sacramenti quod manet mutilum, quid grave in ratione irreverentiae: unde confessarius pro novo pec­ cato oblito, addito post absolutionem, si novam conferat absolu­ tionem, debet novam injungere satisfactionem.”51 2. Quoad secundam quaestionem, communior, ut videtur, sententia est satisfactionem imponendam esse per modum praecepti, nec suf­ ficere sub consilio. Ita Vazquez (q. 94, a. 2, dub. 1 et 9), Coninck, Nugnus, Torres, Sylvius, Lugo (Disp. 25, sect. 4, η. 54-58), Salmanticcnscs (Disp. 11, dub. 2, n. 37 sq.), S. Alphonsus (n. 518; qui con­ trarium sententiam dicit “omnino improbabilem”), Pesch (n. 236), Aertnys-Damen (n. 318; qui contrariam sententiam similiter dicit “omnino improbabilem”); quorum ratio est quia absque vero prae' Suarez, Disp. 38, sect. 3, η. 1. "Dc Poenitentia, diss. 9, a. 2, Curs. Thcol., t. 9, Parisiis, 1904, p. 456. 406 DE MATERIA POENITENTIAE cepto non sufficienter seu efficaciter consulitur integritati sacramenti, nec amplius subsistit vera ratio impositionis satisfactionis. Ad rem S. Alphonsus: “Minime autem approbo id quod dicunt Medina apud Suarez, et alii apud Busenbaum . . . , nempe quod confessarius possit aliquando injungere poenitentiam sine ulla obliga­ tione. Hoc, dico, est omnino improbabile. Nam legislator potest ferre et non ferre legem; sed si ferat, non potest quidem eam ferre sine obligatione, cum lex debeat necessario, saltem sub levi, obligare: lex enim quae non obligat non est lex, sed consilium.”52 Contrariam sententiam, seu sufficere consilium, tenet praecipue et explicite Suarez (Disp. 38, sect. 3, η. 2-4; sect. 7, η. 5), citans pro se Paludanum, Petrum Soto, Victoriam et Ledesmam, imo et S. Thomam (inepte quidem ut ostendetur infra in Conci.); consentiunt quidam moralistae moderni, ut Ballerini-Palmieri (n. 512), NoldinSchmitt (n. 302) et Cappello qui scribit: “Confessarius imponit per modum praecepti; at potest etiam imponere per modum consilii sine ulla obligatione stricte dicta” (n. 238, 5).53 Ratio est quia impositio per modum consilii sufficit ad hoc ut satisfactio sit objectum et exerci­ tium potestatis clavium, sicut concessio indulgentiae est verum exercitium ejusdem potestatis. Ad rem Suarez: “Non tenetur semper confessor ad imponendam poenitentiam per modum praecepti, sed potest interdum applicare poenitentiam, si poenitens velit illam assumere, vel solum consilium, ut faciat. Haec conclusio supponit imprimis, confessorem posse satis­ factionem praecipere, quod mihi certum est, quia Concilium Tridentinum ita interpretatur potestatem ligandi, ut latius dicam infra, sect. 7. Et hinc fit saepe posse teneri ad imponendam hoc modo satis­ factionem, si causa et poenitentis conditio hoc requirat; imo censeo hoc esse regulariter et frequentius servandum, propter rationes factas. Supponit deinde satisfactionem posse etiam imponi, seu applicari sine obligatione sub illa forma quasi conditionata: ‘Si hoc feceris, tibi serviat in satisfactionem’, ut supra cum S. Thoma docuimus. quia satis est, ut illa satisjactio elevetur per virtutem clavium; sicut indulgentiae concedi etiam solent simili modo, quarum applicatio ad claves suo modo pertinet. Et hinc concluditur, posse interdum hoc modo imponi satisfactionem, vel totam, vel partem ejus, prout con“ Theologia Moralis, t. 3, Romae, 1909, p. 529 sq. u Ceterum, idem Cappello paulo inferius (n. 247, 3) videtur oppositum docere, asserens “Recte 5. Ligorius (l.c.) dicit improbandam esse opinionem Medinae et aliorum, qui censent confessarium posse aliquando iniungere poenitentiam sine ulla obligatione. Sane legislator potest ferre et non ferre legem ; at si ferat, non potest quidem eam ferre sine obligatione, cum lex debeat necessario saltem sub levi obligare ; lex enim quae non obligat, non est lex, sed consilium.” DE SATISFACTIONE 407 lessor judicaverit magis expedire poenitenti; nam, cum haec satis­ factio medicinalis sit, accommodari debet dispositioni poenitentis, ut saepe etiam infra dicemus. Et haec sententia colligitur ex D. Thom., Quodl. 3, art. 28; Palud., d. 20, q. 2, art. 2; Pet. Soto, lect. 2 de Satisfactione; Victor., in Sum., n. 210; Ledes., q. 11, art. 3, dub. 14.”w 3. Quoad tertiam quaestionem nullus est dissensus inter doctores. Affirmativa enim est explicita doctrina Cone. Trid., sess. 14, cap. 8, Ritualis Romani, tit. 3, c. 1, n. 19, et Codicis J. C., can. 887. 4. Quoad quartam quaestionem similiter mira habetur doctorum concordia, firmata a praxi confessariorum et fundata in ipsa doctrina praedictorum documentorum. CONCLUSIO Conclusio 1. Obligatio intimandi satisfactionem est secundum se et ex genere suo gravis, sed admittit levitatem ex parvitate materiae, ita ut sit gravis quoad peccata mortalia nondum confessa, levis vero quoad peccata venialia et quoad mortalia jam confessa. Probatur. Eam obligationem esse ex genere suo gravem patet ex gravitate objecti seu motivi; gravis enim res est tum integritas sacramenti, quae nequit obtineri sine satisfactione, tum ordinis reparatio quae fit per satisfactionem prout est poena vindicativa, tum bonum spirituale animarum, quod fovetur per satisfactionem prout est poena medici­ nalis. Gravitatem obligationis sonant etiam verba Cone. Trid., sess. 14, cap. 8 “Debent sacerdotes satisfactionem iniungere ne alienorum peccatorum participes efficiantur”, quae repetit Rituale Romanum, tit. 3, cap. 1, n. 19. Eam obligationem admittere levitatem ex parvitate materiae, seu non esse gravem ex toto genere suo, patet ex eo quod praedicta bona sacramenti, justitiae et medicinae, non respiciunt Deum directe, nec consistunt in re gravi indivisibili, nec sunt talia ut, si daretur levitas materiae, genus humanum alliceretur ad peccandum cum magno sui detrimento; haec enim sunt tria capita ex quibus Moralistae deducunt aliquid esse grave ex toto genere suo. Levem autem esse obligationem imponendi satisfactionem pro pec­ catis venialibus et pro jam confessis mortalibus, ostenditur ex parvitate “De Poenitentia, disp. 38, sect. 3, n. 2, Opera omnia, t. 22. Parisiis, 1866, p. 790. 408 DE MATERIA POENITENTIAE ipsius materiae. “Nam poenitentiae injunctio ob peccata venialia, vel mortalia jam confessa, ad tria dirigitur, nempe, ad debitam sacra­ menti integritatem, justam criminis punitionem, et animae congruentem salutem; sed ad nullum ex his graviter conducit, quum absque levis aegritudinis medicamento animae salus simpliciter obtineatur, et sine levis delicti punitione, vel gravis jam sufficienter puniti, sub­ stantialis judicii rectitudo subsistat, ac tandem sine levi parte integrali substantialiter maneat integra sacramenti materia, quemadmodum defectus in dente, quia levis, substantialem hominis integritatem non tollit, licet alias defectus brachii, vel manus, quia reputatur gravis, id efficiat: ergo levis poenitentiae impositio in confessione venialium, vel mortalium vitae ante actae, levis materia est: haec quippe ex fine, ad quem dirigitur, regulatur. “Confirmatur primo: nam judex civilis lethaliter non delinquit, si leve delictum non punit; nec medicus corporis, si languori tenuissimo medicamentum non exhibet; nec culpae gravis reatum contrahit minister, qui in re parvi momenti proprio muneri non satisfacit; sed ita se habet sacerdos poenitentiam non injungens ob venialia crimina, aut mortalia saepius jam confessa, et punita: ergo ad hujusmodi satisfactionem imponendam sub lethali culpa non adstringitur. “Confirmatur secundo: nam poenitentes, qui levem satisfactionem, ob peccata venialia impositam, omittunt, in omnium fere sententia non graviter peccant, nisi ex contemptu omittant: ergo nec sacerdos sub mortali adstringitur illius impositioni. . . Consequentia ... ex paritate liquet: quippe eadem sequuntur inconvenientia ex omissione exequendi satisfactionem, ac ex omissione illam injungendi.”55 NOTA. DE CAUSIS EXCUSANTIBUS AB SATISFACTIONE.50 IMPONENDA PRIMUS CASUS qui affertur est infirmitas corporalis, seu potius impotentia physica quae habetur v.g. in moribundo sensibus destituto. Si autem moribundus non sit omnino sensibus destitutus, jam or­ dinarie adest facultas exercendi levissimum aliquod opus satisfactivum, puta invocationem nominis Jesu, vel osculationem crucis, vel tun­ sionem pectoris vel piam cogitationem, et tunc casus numerandus est inter excusantes a proportionanda satisfactione, de quibus erit sermo in Nota post Conci. 4. SECUNDUS CASUS est si sacerdos ex revelatione sciret poenitentem jam pro tota poena suorum peccatorum satisfecisse et simul u Salmanticenses, Dc Poenitentia, disp. 11, dub. 1, § 2, n. 11, Curs. Theol., t. 20, Parisiis, 1883. p. 636. “ De causis vero excusantibus a proportionanda satisfactione qualitati et quantitati peccatorum, dicetur in nota ad calcem Conci. 4, p. 425-430. DE SATISFACTIONE 409 contra relapsum praemunitum esse. In tali casu sacerdos non teneretur poenitentiam imponere, quia cessaret uterque finis vindicativus et medicinalis, et consequenter etiam ipsa necessitas complendi sacra­ mentum. Sed casus est fere metaphysicus et ad praxim nihil referens, quia supponit tum insignem revelationem, tum quandam confirma­ tionem in gratia. Si tamen sacerdoti revelaretur tantum inexistentiam poenae luendae, quidam dicunt ipsum teneri ad imponendam poeni­ tentiam ad finem medicinalem, seu ad praecavendum absolute possi­ bilem relapsum, et hoc modo ad complendum sacramentum. TERTIUS CASUS est si sacerdos ex ipsa confessione, contritione aliisque signis, prudenter existimet poenitentem jam pro tota poena satisfecisse. In hoc casu sacerdotem excusari ab imponenda satisfactione docent Cajetanus (Opusc., t. 1, q. 2, a. 2), Navarrus, Petrus Soto, Suarez (Disp. 38, sect. 3, n. 4; qui addit: “Fateor tamen raro posse constare sacerdoti de sufficienti satisfactione jam facta, et ideo consultius esse aliquam, vel levem satisfactionem imponere”), Lugo (Disp. 25, sect. 4, n. 48). Alii vero, ut Gonet (Disp. 13, a. 3, n. 45), Salmanticenses (Disp. 11, dub. 1, n. 5), 5. Alphonsus (n. 507), Billuart (Disp. 9, a. 2, circa finem) negant casum esse vere practicum, cum “id raro vel nunquam constare satis possit” (S. Alphonsus), vel possibilem, cum “ex nullo principio moraliter loquendo (seclusa divina revelatione) sacerdoti constare valet, poenitentem integre, et omnino pro poena peccatis debita satisfecisse” (Salmanticenses). Attamen haec ratio necessaria non videtur, nec apparet casum esse prorsus metaphysicum; non desunt enim in Ecclesia animae sanctissimae, quae nempe postea canonizantur; si ergo una ex istis, suo confessario intime nota, accuset peccata levia de quibus maxime doleat, quis dicet confessarium non satis prudenter judicare eam jam pro poena peccatorum, post plures actus contritionis et charitatis vitamque sanctam, totaliter satisfecisse? Tutius tamen erit ut confessarius aliquam levem poenitentiam imponat, quamvis non teneatur, ut securius consulat bono poenitentis et perfectioni sacramenti. QUARTUS CASUS est quando instat susceptio alicujus remedii, quo possit consequi remissio totius poenae temporalis, i.e. martyrii et indulgentiae plenariae, sive agatur de jubilaeo sive de alia qualibet plenaria indulgentia (addi potest etiam applicatio sacrificii Missae, nam, ut dictum est in tractatu De Eucharistia, art. 54, tom. 2, p. 1103 sq., remissio poenae est hujus sacrificii effectus, immediate et ex opere operato). De hoc casu judicandum est sicut de duobus praecedentibus, cum quibus strictam habet cognationem. Per se 410 DE MATERIA POENITENTIAE nempe et speculative loquendo admittendus est, ubi revera prudenter judicari possit in aliquo casu particulari cessare utrumque finem vindicativum et medicinalem satisfactionis sacramentalis; practice vero et ut in pluribus negandus est, nam nonnisi rarissime de eo prudenter judicari posset; praeterea, ad indulgentiam quod attinet, de facto obstat, ut mox explicabitur, conditio apposita ab auctoritate ecclesiastica, quod nempe nec confessarius nec poenitens possit in­ dulgentia uti ad implendam obligationem sacramentalis satisfactionis imponendae vel exequendae. Haec quaestio de indulgentiis olim non mediocriter controvertebatur, nec adhuc doctrinaliter resoluta est, etiam post declarationem Bene­ dicti XIV et Leonis XIII. Triplex olim fuit sententia. Quidam pauci, ut Gregorius de Valentia (In 3 p., disp. 7, q. 20), Vivaldus, Candidus, et E. Amort, simpliciter negarunt indulgentiam supplere satisfac­ tionem sacramentalcm, quia haec exigitur de jure divino et ad inte­ gritatem sacramenti, in quibus nequit Ecclesia dispensare cum concedit indulgentiam. Communissime vero alii affirmarunt, quia indulgentia, extinguendo poenam, aufert finem satisfactionis sacra­ mentalis et consequenter necessitatem integrandi sacramentum, nec Ecclesia ita dispensat in jure divino sed tantum aufert materiam ex qua obligatio divini juris consurgit. Hi tamen doctores in duplici sententia divisi sunt. Quidam, ut Cajetanus (De indulg., q. 4, ad 4), Soto, Nugnus, Suarez (Disp. 38, sect. 10, n. 10), Bonacina, Diana, Dicastillo, Salmanticenses (Disp. 11, dub. 5, n. 78 sqq.), dixerunt indulgentiam supplere satisfactionem tantum ut vindicativam, non vero ut medicinalem, quia ipsa extinctio poenae qua talis non affert remedium peccati, adeoque adhuc ob finem medicinalem, si et pro quanto hic exigit, confessarium debere satisfactionem imponere et poenitentem eam adimplere.” Alii vero, ut Lugo (Disp. 27, sect. 2. §2), et forte Hadrianus, Navarrus, Sylvester, Angelus, Armilla, Vasquez (q. 94, a. 2, dub. 3, n. 1) et Coninck (qui a Lugo prose Ad rem Suarez: “Intelligendum est ... , per has indulgentias remitti poenitentiis impositas, ut satisfactivae sunt, non ut medicinales, quia indulgentia non datur in destructionem, sed in aedificationem animae; tollere autem remedium, seu medicinam curativam peccati, esset in magnum animarum detrimentum ; non est ergo haec intentio concedentis indulgentiam, nec ad hoc habet potestatem, sed solum ad remittendam vindictam. Cum enim sit velut dispensator supremi judicis, et Domini, potest remittere poenam debitam pro aliqua culpa, et consequenter tollere obligationem satisfaciendi pro illa. De qua re latius in materia de Indulgentiis. Ex dicta vero limitatione obiter intclligitur, his temporibus, considerato modo, quo poenitentiae imponi solent, raro vel nunquam licere omittere poenitentias impositas propter indulgentias, quia revera imponun­ tur levissimae poenitentiae, et quae vix sufficiunt per modum medicinae” (De Poenitentia disD. 38. sect 10. n. 10, Opera omnia, t. 22, Parisiis. 1866, p. 804). Eandem doctrinam Suarez extendit non solum ad indulgentias, sed per se ad omnia media quibus, tam ex opere operato quam ex opere operantis, fit extinctio poenae temporalis pro peccatis debitae (cf. disp. 50, sect. 2, n. 5-10). hHMiuutimuit DE SATISFACTIONE 411 citantur, sed potius generaliter et absque distinctione loquuntur ita ut intelligi possint etiam in sensu praecedentis sententiae) dixerunt indulgentiam supplere satisfactionem simpliciter seu tam ut vindicativam quam ut medicinalem, tum quia cessat formaliter obligatio ubi cessat finis primarius in quo proprie fundatur obligatio (nam haec procedit a sacerdote ut a judice, non vero ut a medico, quia medicus non obligat, sed consulit), tum quia de cetero ipsa indulgentia per suos spirituales effectus affert indirecte remedium contra futura peccata. Ut constat ex dicendis in Cap. XI De Indulgentiis (art. 110, in toni. 4), ubi de sensu antiquae formulae “Indulgentia de injunctis poenitentiis”, Ecclesia potest per concessionem indulgentiae deobligare ab imponenda et implenda satisfactione sacramentali, et hoc modo talis concessio de facto intelligebatur in medio aevo. Ad praesentem statum quod attinet, quaestio practice resoluta est per decisionem Benedicti XIV, Constit. “Inter praeteritos”. 3 dec. 1749, § 65 (cit. in art. seq., p. 437) et Leonis XII, Constit. “Caritate Christi”, 15 sept. 1824, qua declaratur quod lucratio indulgentiae jubilaei non est ratio quare sacerdos excusetur a satisfactione im­ ponenda aut poemtens ab ea adimplenda; potest enim Papa indul­ gentiam concedere cum ea conditione ut non subrogetur poenitentiae sacramentali. An vero per eam decisionem ipsa doctrina tangatur, ita ut communis sententia antiquorum, affirmans indulgentiam esse causam partialiter vel totaliter deobligantem a satisfactione sacra­ mentali, vulneretur verbis Benedicti XIV “Nobis huiusmodi ratio laxior visa est”, nullatenus constat, tum quia haec verba intelligi possunt non de ipsa doctrina sed de sola interpretatione mentis Ec­ clesiae in concedenda indulgentia, tum quia secus indulgentia non posset similiter esse ratio attenuandi sacramentalem satisfactionem (quod tamen admittitur communiter a modernis), tum quia inverisimile est Papam voluisse tam communem doctrinam, suffultam etiam aliquo S. Thomae patrocinio, vulnerare, tum quia aliter vim illius decreti interpretantur plures moderni doctores (cf. Gcnicot-Salsmans, Cappello, Pcsch et praecipue Bcdlerini-Palmieri}. Ceterum, cum Euse­ bius Amort, acriter impugnans supradictam communem sententiam antiquorum, postulasset a S. C. de Indulgentiis illius condemnationem, die 11 maii 1737 sequens obtinuit responsum: “Dilata, et praesens causa non amplius proponatur”. Unde theoretice duae adhuc manent probabiles sententiae, altera negans causam excusationis, altera affirmans (in casu quo non detur prohibitio Ecclesiae, quae tamen de facto datur ex declaratione Benedicti et Leonis), cui adhaeret explicite Ballerini-PalmicrL 412 DE MATERIA POENITENTIAE Ad rem S. ALPHONSUS: “Hodie non est amplius de hoc dubitandum, dum noster Summus Pontifex Benedictus XIV sententiam contrariam tamquam laxio­ rem reprobat, dicens non posse putari verum poenitentem qui indulgentias consequi cupit, si hujus praetextu se vult eximere a poenitentia sacramentali adimplenda Ratio 1“, quia, ut poenitens posset per indulgentiam liberari a poenitentia certe debita, certus esse deberet illam lucrari: sed patet hoc valde incertum esse; unde non potest debito certo satisfacere per incertam solutionem. Ratio 2a, quia, licet certo quis indulgentias lucraretur, debet tamen semper aliquam poenitentiam (quae est integralis pars sacramenti) implere, ne sacramentum mutilum maneat.”38 BALLERINI-PALMIERI: “Communis quidem erat sententia Theologorum, per indulgentias etiam partiales, praesertim si darentur de poenitentiis imunclis, liberari poenitentem ab obligatione implendi poenitentiam iis aequivalentem. Qua de re cf. Lugo disp. 27. n. 22. seq. Vera per se est doctrina: sed limitanda est Γ nisi qui indulgentias concedunt, declarent, nolle se prorsus tollere obligationem alicuius poenitentiae sacramentalis: quam quidem declarationem exstare colligi potest ex Bulla Leonis XII. et Const. Benedicti XIV. 2° Si partialis solum indulgen­ tia obtineatur, cum nesciat poenitens, an ea respondeat toti debito poenae, quam ipse debet vel pro illis peccatis, pro quibus ei imposita est poenitentia sacramentalis; ratio non est, cur is ab hac se liberum putet. Lugo ibid. n. 31. Sed si probabilis vere sit consecutio indulgentiae plenariae, levis poenitentia et pro gravibus imponi poterit; restat enim unice faciendum satis integritati sacramenti. Cf. s. Alph. n. 519. in fine. Lugo ibid. η. 30.”59 Ceterum in praxi non magnum est discrimen utriusque sententiae; nam rationes prioris sententiae, seu incertitudo de quantitate poenae quae de facto extinguitur per ipsam indulgentiam plenariam, neces­ sitas consulendi integritati sacramenti, medicinalis ratio poenae sacra­ mentalis, id efficiunt ut, etiam abstrahendo ab Ecclesiae prohibitione, nonnisi raro et cum prudenti cautela altera sententia in praxi deduci posset, ut sapienter advertit Suarez (supra cit.), nisi agatur de mera alleviatione satisfactionis, quam omnes doctores admittunt fieri posse ratione consequendae indulgentiae. In hoc moderato sensu intelligenda sunt sequentia verba S. Thomae, manifeste faventia alteri sententiae, quae fuit longe communior apud theologos nec, ut nuper diximus, vulnerata est a decisione Benedicti XIV, quamvis id quidam putare videantur, non satis distinguentes inter quaestionem de jure et quaes­ tionem de facto et inter theoriam et praxim: Suppi., q. 25, a. 1 (i.e. In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 3, q. 1): “Ab “Theologia Moralis, t. 3, Romae, 1909, p. 530. ' 69 Opus theologicum morale, v. 5, n. 481, Prati, 1893, p. 240. Mirum tamen est, adhuc inter modernos Billot, quasi ignarus praesentis status quaestionis et decisionis Benedicti XIV, haec verba absolute proferre: “Sequitur secundo, iniunctac satisfactionis obliga­ tionem posse simpliciter auferri per concessionem indulgentiae, idque non per modum directae solutionis vinculi a confessario impositi, sed per applicationem thesauri Ecclesiae in ordine ad extinctionem reatus, quo cessante, eo ipso, quasi sublato fundamento, cessat vinculi obligatio. Unde Snares de Poenit., D. 50, Sect. 2, n. 6, docet: ‘Pontificem con­ cedentem indulgentias, quibus lucratis, deficit obligatio poenitentis, minime abrogare ius divinum ex quo oritur integritas sacramenti, sed ponere aliquid ad quod indirecte sequitur ius divinum non obligare, eo quod finis ab eo intentus deficit. . . ’ Sequitur tertio, impositam satisfactionem non posse a quocumque relaxari extra sacramentale iudicium, alio modo quam per indulgentiarum clargitionem” (De Eccl. Sacr., t. 2. Romae, 1930, p. 217). DE SATISFACTIONE 413 omnibus conceditur indulgentias aliquid valere, quia impium esset dicere quod Ecclesia aliquid vane faceret. Sed quidam dicunt quod non valent ad absolvendum a reatu poenae, quam quis in purgatorio secundum judicium Dei meretur; sed valent ad absolvendum ab obli­ gatione, qua sacerdos obligavit poenitentem ad poenam aliquam, vel ad quam etiam obligatur ex canonum statutis. Sed haec opinio non videtur vera. Primo quia est expresse contra privilegium Petro datum cui dictum est, ut quod in terra remitteret, in caelo remitteretur. Unde remissio quae fit quantum ad forum Ecclesiae, valet etiam quantum ad iorum Dei. Et praeterea Ecclesia hujusmodi indulgentias faciens magis damnificaret quam adjuvaret, quia remitteret ad graviores poenas, scilicet purgatorii, absolvendo a poenitentiis injunctis. Et ideo aliter dicendum quod valent et quantum ad forum Ecclesiae, et quantum ad judicium Dei ad remissionem poenae residuae post contritionem, cl confessionem, et absolutionem, sive sit injuncta, sive non. Ratio autem quare valere possint, est unitas corporis mystici, in qua multi in operibus poenitentiae supererogaverunt. . . Et sic praedicti merita sunt communia totius Ecclesiae. Ea autem quae sunt alicujus multitudinis communia, distribuuntur singulis de multitudine, secun­ dum arbitrium ejus qui multitudini praeest. Unde sicut aliquis con­ sequeretur remissionem poenae, si alius pro eo satisfecisset, ita si satisfactio alterius sibi per eum qui potest, distribuatur.” Ibid., ad 3: “Effectus sacramentalis absolutionis est diminutio reatus: et hic effectus non inducitur per indulgentias; sed faciens indulgentias poenam pro eo, quam debuit, solvit de bonis Ecclesiae communibus, ut ex dictis patet (in corp, art.)” (cf. ob. 3, cui S. Doctor respondet). Ibid., ad 4: “Majus remedium praebetur contra peccata vitanda ex gratia quam ex assuetudine nostrorum operum. Et quia ex affectu, quem accipiens indulgentias concipit ad causam pro qua indulgentia datur, ad gratiam disponitur; ideo etiam per indulgentias remedium ad peccata vitanda datur. Et ideo non est in destructionem indulgentias dare, nisi inordinate dentur. Tamen consulendum est eis qui indulgen­ tias consequuntur, ne propter hoc ab operibus poenitentiae injunctis abstineant, ut etiam ex his remedium consequantur quamvis a debito poenae essent immunes; et praecipue quia quandoque sunt plurium debitores quam credant.” QUINTUS CASUS est si quis statim post absolutionem accusat novum peccatum et iterum absolvitur, vel si poenitens scrupulosus semel et iterum redit brevi temporis intervallo ad easdem, vel novas culpas ex oblivione omissas, accusandas. Quidam, ut Palaus, Candidus, Roncaglia, Salmanticenscs (Disp. 414 DE MATERIA POENITENTIAE 11, dub. 1, η. 8), S. Alphonsus (η. 513), Aertnys-Damen (η. 3211. docent in hoc casu novam poenitentiam imponendam esse, tum quia “adest novum sacramentum, quod distinctam poenitentiam exigit: eadem quippe satisfactio nequit esse pars integralis duplicis sacra­ menti, quemadmodum nec idem digitus duplicem hominem integrare valet” (ita Salmanticenses), tum quia “licet opus alias praeceptum bene possit injungi in poenitentiam . . . , non tamen opus praeceptum eodem titulo satisfactionis sacramentalis” (sic S. Alphonsus). Id vero non inepte negant alii doctores, ut Lugo (Disp. 14, n. 28), Bonacina, Lacroix, Ballerini-Palmieri, Génicot-Salsnians, Noldin· Schmitt, Vermeersch, Cappello, Merkclbach, dicentes eandem poeni­ tentiam extendi ad novum peccatum ad modum implicitae commutationis prioris satisfactionis, qua veluti detrahitur aliquid a priori satisfactione et extenditur ad novum peccatum, potest enim confessarius commutare poenitentiam. Alia vero ratio quam quidam addunt, quia scilicet “videtur ibi non adesse nisi unum moraliter sacramentale judicium” (sic Merkelbach), imo ibi “non est novum judicium sacramentale, sed solum complementum prioris” (ita Noldin), inepta est, nam habetur duplex judicium et duplex sacramentum, nec ceterum unitas desumitur ex unitate ministri, sub­ jecti et circumstantiarum, sed ex intrinseca unitate materiae et formae. Stante diversitate opinionum, tutius est aliquam parvam poenitentiam imponere. Ceterum, advertendum est quod in praesenti casu, etsi confessarius novam poenitentiam non teneatur imponere, non proprie tamen exi­ mitur ab obligatione imponendi poenitentiam, sed tantum priorem impositionem extendit, ita ut aequivaleat duplici impositioni. Unde proprie hic non agitur de casu excusationis ab obligatione. SEXTUS CASUS est fragilitas poenitentis. Quidam enim, ut Scotus, contra communem sententiam, dixerunt sacerdotem non obligari ad imponendam poenitentiam si poenitens ob ejus fragilitatem nolit absolute eam acceptare, ne inde praecludat ei viam salutis. Quae sententia est falsa et, prout sonat, incogitabilis: nam, quamvis spiritualis fragilitas sit ratio minuendi poenitentiam, nequit esse ratio eam omittendi, nec potest poenitens habere suffici­ entem dispositionem ad absolutionem si renuat etiam mitiorem ac­ ceptare poenitentiam. Ceterum, Scotus respondet (cf. art. seq., p. 433) poenitentem adhuc retinere sufficientem dispositionem eo quod velit se subicere clavibus Ecclesiae in ordine ad obtinendam remissionem nec aliunde absolute teneatur se subicere confessario praecise quantum ad finem satisfactivum, sed possit eligere compensare pro poena in DE SATISFACTIONE 415 purgatorio; sed haec opinio est falsa, ut ostendetur in art. seq., ubi de obligatione acceptandi poenitentiam impositam a confessore. Ad rem Scotus: “Si [poenitens] omnino nullam poenitentiam velit recipere a Sacerdote impositam, dicit tamen se habere displicentiam de peccato commisso, et firmum propositum non recidivandi, ab­ solvendus est, et non est respuendus, ne cadat in desperationem; et nuntianda est sibi poena, quae esset pro peccatis facienda, et quod eam in se, vel in aequivalenti absque impositione studeat adimplere, alioquin solvet ad plenum in Purgatorio. Haec misericordia satis con­ sonat illi Prophetiae Isai. 42. de Christo, quam Matth. 12. ca. recitat: ‘Arundinem quassatam non confringet, et linum fumigans non extinguet.’ Arundo quassata est peccator quassatus tentationibus et peccatis; linum fumigans est linum nimis humidum et peccatis, tamen aliquid habens de igne charitatis; et hic extinguitur, si per duritiam Sacerdotis ad nimis difficile obligetur; sed non extinguitur, si praedicatur sibi quod oportet eum hic vel alibi, poenam solvere et quod studeat hic tantam poenam solvere, quanta peccatis debetur, ne alibi acrior exigatur.”00 SEPTIMUS CASUS, qui forte afferri posset, est si sacerdos eligat ipse satisfacere loco poenitentis; attamen Moralistae hunc casum afferre melius solent inter causas permittentes diminutionem satis­ factionis, de quibus infra. Quapropter unicus practicus casus, in quo sacerdos certe et proprie non tenetur satisfactionem imponere, est primus supra relatus, scilicet casus absolutae impotentiae physicae, uti in moribundo, sensibus omnino destituto. Conclusio 2. Intimatio satisfactionis debet fieri per modum praecepti, non vero ad modum consilii seu ita ut nulla obligatio oriatur in enitente exequendi satisfactionem. Probatur. Si sufficeret proponere satisfactionem per modum consilii, nullam causando proprie dictam obligationem in poenitente: Primo, sacerdos non sufficienter nec efficaciter consuleret integritati sacramenti; imo, quantum est ex se, relinqueret sacramentum in­ completum, cum positio satisfactionis proprie dependeret ex solo arbitrio poenitentis nec actio sacerdotis in eam determinate influeret. ' In 4 Sent., dist. 15, q. 1, n. 14, Opera omnia, t. 18, Parisiis, 1894, p. 217 (cf. alia Scoti verba in art. seq., p. 433 sq.). 416 DE MATERIA POENITENTIAE Secundo, ut advertit S. Alphonsus supra citatus, evacuaretur ipsa ratio impositionis ex parte confessarii, quae tamen asseritur ab omnibus doctoribus cum Cone. Trid. dicente: “Debent sacerdotes satisfactionem iniungere”; qua enim logica asseri potest: “Confessarius poenitentiam potest imponere per modum consilii sine ulla obligatione stricte dicta”?*' Dices fortasse id fieri posse eo modo quo regulae religiosorum sunt praeceptivae et tamen non obligant sub culpa; sed, ut advertit Lugo, “in hoc casu non potest excogitari illa distinctio: quia, si confessarius non obligat ad culpam, non obligat etiam ad poenam: non enim imponit aliam poenam, si poenitentia non impleatur”62 et ita nulla relinquitur vera ratio obligationis et praecepti, sed mera propositio consilii. Tertio, hujusmodi consilii propositio non esset verum exercitium potestatis ligandi, cum poenitens nullatenus ligaretur, dum tamen theologi omnes asserunt in impositione satisfactionis vere exerceri potestatem ligandi idque explicite proponit Cone. Trid., cum, reddens rationem quare sacerdotes debeant vindicativam satisfactionem in­ jungere, ait: “Nam claves sacerdotum non ad solvendum dumtaxat, sed et ad ligandum concessas etiam antiqui Patres et credunt et docent.” Inepte autem Suarez recurrit ad exemplum indulgentiarum; nam indulgentia conceditur, poena vero imponitur, nec est paritas inter exercitium potestatis clavium per modum concessionis et exercitium ejusdem per modum impositionis. Item, inepte quidam arguunt ex potestate statuendi satisfactionem modo illo generali de quo locuti sumus in art. 71 (p. 389—395), scilicet per verba “Quidquid boni feceris, sit tibi in satisfactionem": nam, ut ibidem dictum est (p. 394 sq.), etiam in illo modo non deficit ratio veri praecepti. Item, inepte Suarez recurrit ad auctoritatem S. Thomae dicentis: “Sicut potest sacerdos injungere satisfactionem poenitenti ex arbitrio alieno, ita et ex arbitrio ipsius poenitentis; sicut si dicat: Facias hoc, si potes; et si non potes, facias hoc” (Quodlib. 3, q. 13, a. 28; infra cit., p. 429 sq.); nam in hac formula satisfactio nequaquam pro­ ponitur sub consilio aut proprie relinquitur arbitrio poenitentis, sed tantum imponitur sub quadam determinatione ab ipso poenitenle judicanda, tenetur enim poenitens facere determinate hoc si potest, et facere determinate illud, si prius non potest. ·* Cappello, n. 238, 5. Similiter sese exprimit Noldiit, n. 302. “ Disp. 25, sect. 4, n. 58. DE SATISFACTIONE NOTA 1. DEBET. 417 DE TEMPORE QUO SATISFACTIO IMPONI Satisfactio ante absolutionem consultius injungitur. Id enim petit tum conformatio ordini Ritualis Romani (t. 3, c. 1, n. 19 coli, cum n. 23); tum consuetudo ecclesiarum; tum ipsa ratio sacramenti, nam convenit ut sicut materia, ita ejus complementum, praecedat formam, et explicita acceptatio satisfactionis perficiat ejus implicitum votum antequam detur absolutio, itemque convenit ut in hoc judicio conciliativo et poenitentiali reus ad reparationem ordinis se obliget ante­ quam a crimine absolvatur. “At nulla datur stricta obligatio servandi talem ordinem; ideoque nullum est peccatum si poenitentia imponatur post absolutionem, praesertim si poenitens, ut fere contingit, praevideatur poenitentiae consensurus.03”64 Sufficit autem ut impositio satisfactionis ita moraliter cum absolu­ tione coniungatur ut in communi aestimatione dici possit imponi in eodem judicio sacramentali. Si confessarius eam imponere oblitus fuerit et poenitens jam recesserit, nihil amplius ex ejus parte agendum est, cum non possit postmodum cum poenitente loqui de confessione cum periculo violationis sigilli; si vero poenitens ipse adverterit, debet poenitentiam a confessario petere immediate vel intra breve tempus si discesserit, ubi tamen confessarius absque incommodo adiri possit, secus potest eam petere in proxima confessione sed non tenetur, cum incertum sit an adhuc salvetur sufficiens unio moralis inter praece­ dentem absolutionem et dilatam poenitentiae impositionem. NOTA 2. QUAERITUR A DOCTORIBUS AN, EX PROPORTIONATA ET JUSTA CAUSA, CONFESSARIUS POSSIT POENITENTIAM GRAVEM IMPONERE PRO PECCATO LEVI, VEL PRO PECCATIS GRAVIBUS JAM CONFESSIS, sicut e converso, juxta dicenda in Conci, seq., potest imponere poenitentiam levem pro peccato gravi nondum confesso. Affirmant communiter auctores, etsi quidam negent talem poeni­ tentiam imponi posse sub gravi, de quo mox in Nota 3. Ad rem 5. Thomas, In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, q. 1: “Quandoque pro minori peccato major injungitur poena: vel quia peccato unius diffi­ cilius potest resisti quam peccato alterius; sicut juveni pro fornica­ tione imponitur major poenitentia quam seni, quamvis minus peccet; "Noldin, III, n. 302; Génicot-Salsnians, n. 311; Ferreres, II. n. 625 ss; Vermeersch, III, n. 546. “ Cappello, Dc Sacr., v. 2, De Poenitentia, n. 243, Taurini-Romac, 1944, p. 20S. 418 DE MATERIA POENITENTIAE **·· » ► · vel quia in uno peccatum est periculosius, sicut in sacerdote, quam in alio; vel quia multitudo magis prona est ad illud peccatum; et ideo per poenam unius alii sunt exterrendi.” Salmanticenses: “Non dubitant Authores posse aliquando inter­ venire, ut gravis injungatur poenitentia pro levibus, aut lethalibus jam confessis. . . [Id] contingit, dum id sacerdos expediens judicat ad praecavendum viri Religiosi frequentem relapsum in aliqua venialia, vel ad abscindendam mortalium consuetudinem ab eo, qui in praecedenti confessione illa peccata, et consuetudinem exposuit, et in sequenti magnam ad eadem peccata propensionem explicat, ac de illis iterum vult absolvi; in quo eventu valet sacerdos gravem poenitentiam injungere, servatis prudentiae regulis.”03 S. Alphonsus: “Sentio . . . dicendum cum Roncaglia (cui consentit etiam Laymann), quod si per accidens peccata illa venialia valde disponerent poenitentem ad mortale, tunc posset confessarius gravem ei imponere poenitentiam, ut ipsum removeat a periculo peccandi mortaliter; et tunc tenebitur poenitens, si velit absolvi, illam acceptare et adimplere. Praeterea censeo quod si poenitens pro mortalibus confessis condignam non egerit poenitentiam: tunc si iterum eadem peccata clavibus subjiciat, bene poterit confessarius gravem injungere poenitentiam; et poenitens, si acceptet, tenetur eam implere.”64 NOTA 3. DISPUTATUR AN SACERDOS POSSIT POENI­ TENTIAM GRAVEM SUB LEVI IMPONERE. Omnes quidem videntur admittere quod sacerdos non possit poeni­ tentiam levem (etiam quae datur pro peccatis gravibus nondum con­ fessis) imponere sub gravi, quia, inquiunt, materia levis non est capax gravis obligationis. Disputatio est an vicissim confessarius possit imponere tantum sub levi poenitentiam gravem sive detur pro peccatis gravibus nondum confessis sive pro venialibus vel gravibus jam confessis. Quam quidem quaestionem auctores satis confuse proponunt ac resolvunt; confusioni autem ipsa res ansam praebet, eo quod facultas sacerdotis imponendi obligationem sub gravi vel sub levi fundari possit, varia quidem ratione, super tria elementa, i.e. ipsa peccata gravia vel levia, ipsam poenitentiam gravem vel levem, et ipsum arbitrium sacerdotis qui est verus judex a cujus voluntate pendet gradus obligationis. Variae doctorum sententiae ad tres reduci possunt. Quidam, magis attendentes ad ipsam poenitentiam impositam, quam ad peccata pro quibus imponitur, dicunt obligationem mensurari juxta “De Poenitentia, disp. 11. dub. 2, n. 28, Curs. Theol., t. 20, Parisiis, 1883, p. 654. “Theologia Moralis, t. 3, Romae, 1909, p. 528. ; DE SATISFACTIONE 419 materiam praeceptam, adeoque levem poenitentiam inducere levem obligationem et gravem poenitentiam gravem obligationem, sive haec imponatur pro peccatis mortalibus nondum confessis sive pro jam confessis vel venialibus; ex quo sequitur confessarium non posse imponere poenitentiam gravem sub levi. Pro hac sententia S. Alphonsus adducit Palao, Bonacinam, Roncagliam, Concinam, Escobar, Henriquez, Coninck, Fagundez, Nugnum et Lugo. LUGO, insignior patronus hujus sententiae, scribit: “Gravitas obligationis non videtur desumenda ex peccato, pro quo imponitur: nam poenitentia levis imposita pro peccato mortali non obligat sub mortali: si autem materia gravis, v. gr. jejunium imponatur pro multis peccatis venialibus, non apparet, cur non obliget graviter, cum oriatur a potestate judicis, et res praecepta sit gravis, et capax praecepti gravis.”07 “Licet praelatus fortasse possit rem gravem praecipere sub veniali: non tamen posse confessarium gravem poenitentiam imponere sub veniali: quia non obligat in persona sua; sed gerens personam Dei et juxta institutionem sacramenti, cujus vim ipse minister temperare non potest. Quae illatio confirmari potest ex sacra­ mento matrimonii, in quo non fieret procul dubio sacramentum, si contrahentes vellent se obligare solum sub veniali: nam institutio sacramenti exigit obligationem gravem, juxta capacitatem materiae: sic ergo institutio hujus judicii videtur exigere obligationem gravem, juxta capacitatem materiae; ita ut sententia obliget reum, sicut in judiciis humanis, scilicet, juxta gravitatem, vel levitatem materiae de qua agitur.”08 Alii vero, magis attendentes ad peccata pro quibus imponitur poenitentia et ad qualitatem judicis et legislatoris in sacerdote, docent sacerdotem posse poenitentiam gravem imponere sub levi, imo, si agitur de peccatis venialibus vel de mortalibus jam confessis, sacer­ dotem poenitentiam gravem (quam fortasse imponet) nonnisi sub levi imponere posse. Ratio prioris asserti est quia omnis superior vel judex habet talem facultatem imponendi rem gravem sub levi; ratio vero alterius asserti est quia peccata venialia vel mortalia jam con­ fessa sunt materia levis sacramenti nec proinde sunt susceptibilia gravis obligationis, cum Cone. Trid., sess. 14, cap. 8, dicat poenitentiam esse imponendam pro qualitate peccatorum. Ita magis vel minus assertive Navarrus, Suarez, Diana, Sparer, Lehmkuhl (n. 353), BaUerini-Palmieri (n. 507 sq.; inclinat saltem), Priimmer (n. 400), Génicot-Salsmans (n. 318), Cappello (n. 247), Merkelbach (n. 559), Noldin-Schmitt (n. 308). Ad rem SUAREZ: “Addit Medina supra, omissionem fore venialem, si con­ fessor noluit sub majori obligatione ligare, etiamsi materia seu poenitentia imposita gravis fuerit; ad quod necessarium erit, ut sacerdos suam intentionem poenitenti declaret. Aliis autem videtur, non esse hoc in potestate sacerdotis, qui in hoc se habet sicut legislator, qui potest praeceptum ferre, aut non ferre; si autem ferat, non est in potestate ejus magis vel minus obligare, sed id necessario sequitur ex ’■ De Poenitentia, disp. 25, sect. 5, n. 74, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1S93, p. 457. “Ibid., sect. 4, η. 59, p. 452. 420 DE MATERIA POENITENTIAE materiae gravitate. Verumtamen, licet praecipiens non possit excedere gravitatem materiae in imponenda obligatione, quia hoc superat potestatem, et non pendet ex sola voluntate, tamen satis probabile videtur, posse obligationem moderari infra materiae gravitatem, quia in hoc non se habet tamquam agens naturale, ut necessario agat secundum ultimum actum potentiae suae. Probabilis ergo videtur haec opinio Medinae, praesertim cum dixerimus, posse sacerdotem poenitentiam imponere sine ulla obligatione; cur ergo non poterit eam imponere cum minori, seu levi obligatione, cum hoc pendeat ex voluntate ejus, infra limites suae potestatis?”·* Alii, ut S. Alphonsus (n. 517 sq.), Salmanticenses (Disp. 11, dub. 2, n. 25. 28. 29. 30), Aertnys-Damen (n. 318), mediam viam rationa­ biliter sequentes, dicunt regulariter, etsi non necessario, poenitentiam gravem sub gravi et poenitentiam levem sub levi imponendam esse. Docent nempe pro peccatis gravibus nondum confessis posse quidem imponi poenitentiam gravem sub levi, sed id raro agendum esse; item pro peccatis venialibus vel mortalibus jam confessis sacerdotem posse imponere poenitentiam gravem tum sub gravi tum sub levi, juxta casus; sub gravi, v.g. eam imponere posse, si peccata venialia valde disponerent poenitentem ad mortale vel si de mortalibus jam con­ fessis poenitens non egerit sufficientem poenitentiam.70 S. Alphonsi sententia sic colligunt et exponunt ejus discipuli AERTNYSDAMEN: “Quaer. 2° Sub quanta obligatione poenitentia imponi debeat. Resp. Regulariter saltem poenitentia gravis sub gravi, poenitentia levis sub levi im­ ponenda est. Nihilominus sententia valde probabilis affirmat posse Confessarium pro culpis gravibus gravem poenitentiam imponere sub obligatione levi, quia Con­ fessarius, quamvis vices Christi gerat, est tamen a Christo constitutus verus judex et legislator, qui ex potestate sibi tradita solvit remittendo peccata, et ligat statuendo obligationem satisfactionis implendae; unde hujus obligationis gravitas oritur non ex Sacramento, sed ex praecepto Confessarii. Haec de potestate. Interim Confessarius perperam ageret, si hanc sententiam regulariter in praxim traduceret; nam, ut S. Alfonsus censet, secundum mentem Cone. Trident, tenetur regulariter injungere aliquod opus grave sub obligatione gravi, quamvis sit leve comparate ad numerum et gravitatem peccatorum (n. 518). . . “Quaer. 3° An possit Confessarius gravem poenitentiam [sz/ύ grow] imponere peccatis venialibus vel mortalibus jam confessis. Resp. Per se non potest qu · poenitentia gravis non est proportionata materiae levi. Aliquando tamen, uti S. Alf. cum aliis censet, potest Confessarius pro levibus peccatis gravem poeniten­ tiam imponere, et poenitens, si absolvi velit, tenetur eam acceptare et implere, si nempe venialia ejusmodi sint, quae poenitentem valde disponunt ad mortale: tunc enim potest gravis satisfactio medicinalis etiam sub gravi praescribi, ut poenitens amoveatur a periculo labendi in mortale. Etiam pro peccatis mortalibus jam rite confessis potest satisfactio gravis injungi, si pro illis poenitens dignam non egerit poenitentiam (n. 517. H. A. n. 56). Pari modo si sciat Confessarius poenitentem libenter esse acceptaturum poenitentiam gravem pro peccato levi, poterit ei gravem injungere poenitentiam, sub levi adimplendam.”71 SALMANTICENSES sic principale punctum hujus sententiae exponunt et a praecipua adversariorum ratione et objectione defendunt: “Inquires secundo, an "Dc Poenitentia, Disp. 38, sect. 7, n. 5, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 797. ’° Vide tamen quae Ballerini-Palntieri (n. 502), Génicot-Salsmans (η. 318) et Cappello (η. 247), opponunt his restrictionibus S. Alphonsi. ’’Theologia Moralis, t. 2, Taurini, 1944, p. 245. DE SATISFACTIONE 421 dum sacerdos gravem injungit poenitentiam pro venialibus, aut mortalibus jam confessis, teneatur poenitens sub lethali illius acceptationi et execution!? Responde­ tur affirmative, si sacerdos justis de causis eam poenitentiam injungit, et aliunde nihil aliud exprimit. . . Ratio autem constat . . . quia videlicet hujus obligationis gravitas, vel levitas non ex causa motiva sed ex materia praecepta, et poenitentia rationabiliter injuncta regulanda est. Eo vel maxime quia obligatio acceptandi poenitentiam ex genere suo est gravis: ergo cum alias materia rationabiliter praecepta sit gravis, non est unde poenitens a gravi obligatione extrahatur. . . "Si materia est levis tam in se, quam in ordine ad finem praecepti, sub veniali tantum affert obligationem; si vero tam poenitentia quam materia, ob quam im­ ponitur, sint quid grave, et alias justa interveniat causa moderandi rigorem, et leviorem imponendi satisfactionem, poterit sacerdos gravem poenitentiam in­ jungere sub obligatione levi; quod tamen exprimere debet, alioqui supposita gravi­ tate poenitentiae prudenter injunctae, et potestate legitima ligandi, qua gaudet sacerdos, semper credendum est adstringere sub mortali. “Ncc desunt Authores, quibus opposita sententia arrideat, asserentes omissionem poenitentiae gravis injunctae pro venialibus, aut mortalibus jam confessis non excedere venialem culpam: durum enim illis videtur gravem obligationem satis­ faciendi posse consurgere ex culpa levi, aut lethali jam dimissa. Hi sunt Suarez . . . Granados . . . Layman . . . Diana . . . Stephanus a S. Paulo ... et Aversa. . . Quae sententia potest suaderi ex eo, quod obligatio satisfaciendi nequit esse major, quam obligatio vitandi peccata, pro quibus satisfactio imponitur; sed obligatio vitandi venialia solum sub veniali ligat: ergo, et obligatio pro illis satisfaciendi. Minor, et consequentia liquent. Major autem ostenditur: nam obligatio satisfaciendi est effectus relictus ex peccatis, pro quibus satisfactio exposcitur; sed nullus effectus superare potest virtutem suae causae: ergo obligatio satisfaciendi nequit esse major, quam obligatio vitandi peccata, ob quae satisfactio injungitur. "Confirmatur ... : quoniam obligatio satisfaciendi pro peccatis est ejusdem conditionis, ac obligatio confitendi eadem peccata; atqui poenitens non adstringitur sub lethali ad confitendum venialia, aut mortalia jam rite confessa: ergo nec sub lethali obligatur ad satisfactionem pro illis adimplendam. Major . . suadetur: nam obligatio exhibendi satisfactionem oritur a confessione: quippe si poenitens illa peccata venialia, aut mortalia jam confessa confessioni non subjiceret, minime posset a sacerdote compelli ad satisfactionem pro eisdem exhibendam: ergo haec obligatio ex illa regulanda est, atque ideo est ejusdem qualitatis. . . “Sed haec, quibus ista fidit sententia, parum premunt et facile dehiscent animadvertendo triplicem dari in peccatore obligationem. Prima est vitandi peccata. Secunda fatendi coram sacerdote culpas commissas. Tertia acceptandi, et exequendi poenitentiam pro eis injunctam. Quae obligationes quamvis inter se connexionem, et ordinem dicant, non tamen semper in quantitate, et qualitate adaequationem servant: etenim obligatio vitandi venialia per se semper est levis; obligatio autem eadem fatendi non adest aliqua; ex suppositione tamen quod clavibus subjiciantur, certum est apud omnes dari aliquam obligationem saltem acceptandi poenitentiam pro illis injunctam. Deinde obligatio vitandi mortalia semper est gravis, et nihilominus semel confessa, nulla urget obligatio eadem iterum confitendi. Sicut ergo cum gravi, aut levi obligatione vitandi peccata, nulla stat obligatio ea fatendi, et cum ulla obligatione fatendi, aliqua obligatio poeniten­ tiam acceptandi ex suppositione quod peccata semel confessa iterum clavibus subjiciantur; ita cum levi obligatione vitandi peccata, et cum nulla fatendi ea. optime potest dari gravis obligatio satisfaciendi pro eisdem, si subjiciantur con­ fessioni. Nec durum reputandum est, poenitentem gravi obligatione adstringi ad acceptandam gravem poenitentiam pro venialibus, aut lethalibus jam confessis, si haec iterum ad majorem conscientiae securitatem, ac uberiorem fructum capiendum confiteantur. Supponimus namque causas adesse juxta praescriptum prudentiae, ut sacerdos illam poenitentiam injungat: si enim errante clave ob sacerdotis im­ 422 DE MATERIA POENITENTIAE prudentiam talis satisfactio imponatur, nullam dari in poenitente obligationem gravem, aut levem eam acceptandi quoad id. in quo excedit, extra dubium est /· Conclusio 3. Sacerdos per se gravi obligatione tenetur imponere satisfac­ tionem proportionatam qualitati, gravitati et numero peccatorum. Probatur. Sacerdotem debere satisfactionem proportionate peccatis, et quidem eorum qualitati, gravitati et numero, edicitur a Cone. Trid., Cato chismo Cone. Trid., Codice J. C. (citatis in art. 69, p. 369 sq.) et patet ex ipsa triplici qualitate tum ministri sacramenti, qui debet ritum sacramentalem perficere et complere proportionando satisfactionem confessioni; tum medici, qui debet remedium aptare infirmitatibus: tum peculiariter judicis, cujus est servare aequalitatem et aequitatem in omnibus, sicut enim injuria fieret poenitenti imponendo gravem poenam pro levi culpa, ita injuria fieret Deo et ordini divino im­ ponendo levem poenam pro gravi culpa. Hanc obligationem esse gravem patet, sicut de ipso facto imposi­ tionis dictum est in Conci. 1, tum ex gravitate objecti, tum ex sensu Ecclesiae. Admittit tamen parvitatem materiae ita ut theologi Morales censent non peccare graviter nisi qui poenas levissimas pro gravissimis peccatis imponat, juxta verba Cone. Trid. (sess. 14, cap. 8): “Levis­ sima quaedam opera pro gravissimis delictis iniungendo, alienorum peccatorum participes efficiuntur”. Ad impletionem autem talis obligationis quod attinet, notandum est quod in praedicta proportione judicanda, plura elementa concurrunt, scilicet duo fines satisfactionis, i.e. vindicativus et medicinalis: duo termini, i.e. poena a Deo imposita pro culpa et ipsa peccata; duae rationes punibiles, i.e. qualitas et quantitas peccatorum; duae regulae judicii, i.e. propria prudentia confessarii et judicium Ecclesiae aut sal­ tem communis aestimatio doctorum. Porro finis vindicativus temperatur fine medicinali, et ei cedit, ubi habeatur apparens conflictus in aestimatione sacerdotis, cum sacra­ menta sint in bonum hominis et hoc praecipue sacramentum sit judi­ cium quoddam reconciliativum, in quo forma justitiae temperatur fine amicitiae et charitatis. Ipsa determinata poena, quam apud Deum meretur unumquodque peccatum, quod attinet sive ad quantitatem sive ad qualitatem peccati, nobis prorsus ignota est, nec citra revela­ tionem cognosci potest; nonnisi unum certo scitur, majora scilicet peccata majori poena puniri et diversis generibus peccatorum diversa poenarum genera, multiplici quadam qualitatum proportione, corres” Dc Poenitentia, disp. 11, dub. 2, n. 28-29, Curs. Thcol., t. 20, Parisiis, 1883, p. 654-656. DE SATISFACTIONE 423 pondere posse. Ipsa qualitas et quantitas peccatorum non uno modo judicari potest, et multum pendet a variis conditionibus et dispositioni­ bus poenitentis et maxime ab interiori ejus psychologia, in qua pec­ catum residet et consummatur. Ecclesia nullam determinatam poenam pro variis peccatis nunc taxat, etsi olim in quibusdam locis determinata quorumdam peccatorum taxatio haberetur, tum tempore publicae poenitentiae in Canonibus Poenitentialibus, de quorum sacramentali indole non satis constat, tum tempore privatae poenitentiae in sic dictis Libris Poenitentialibus,73 quorum auctoritas infirmissima est et eo ipso tempore a non paucis despecta fuit.’4 Quapropter judicium de proportione satisfactionis relinquitur arbi­ trio et prudentiae confessarii, confortatae auxilio communis aestima­ tionis doctorum. Generaliter, quod attinet tum ad qualitatem, tum ad gravitatem, tum ad numerum peccatorum, haec sufficiat adnotare, relicta auctoribus Moralibus majori eorumdem determinatione: “Curet [sacerdos], quantum fieri potest, ut contrarias peccatis poe­ nitentias injungat, veluti avaris eleemosynas, libidinosis jejunia, vel alias carnis afflictiones, superbis humilitatis officia, desidiosis devo­ tionis studia. Rarius autem vel serius confitentibus vel in peccata facile recidentibus, utilissimum erit consulere, ut saepe, puta semel in mense, vel certis diebus solemnibus, confiteantur, et si expediat, communicent.”75 “Censent . . . communiter AA. pro peccato mortali nondum vi cla­ vium remisso, nisi detur causa excusans, imponendam esse poenitentiam quae in praesenti Ecclesiae disciplina spectetur gravis. Talia censentur omnia bona opera quae sub gravi implenda sunt quando ab Ecclesia praecipiuntur, ut ieiunium, auditio Missae; vel iis aequivalent, ut reci­ tatio precum quae per quadrantem circiter durent, Corona B. Μ. V., parvum Officium eiusdem; minime vero recitatio Psalmi Miserere, quinquies Pater et Ave, Litaniarum Lauretanarum, etc. Quando haDc Canonibus ct Libris Poenitentialibus confer dicta in art. 45 (toni. 2. p. S6S). Euros canones cx antiquis documentis colligit ac refert Gratianus in suo decreto. Ad cos alludit tum Catechisnius Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 79: ‘Operae pretium erit eis [i.e. pocnitentibusl interdum significare, quae poenae quibusdam delictis, ex veterum Canonum praescripto, qui Pocnitcntialcs vocantur, constitutae sint”, tum 5. Thomas, Suppi., q. IS, a. 4: “Poenae satisfactoriac in canonibus determinatae non competunt omnibus, sed variandae sunt secundum arbitrium sacerdotis divino instinctu regulatum.” ”Eani vehementer rcicit Cone. Cabilloncnsc, can. 38, statuens: “Modus autem poeni­ tentiae peccata sua confitentibus aut per antiquorum canonum institutionem aut per sanctarum Scripturarum auctoritatem aut per ecclesiasticam consuetudinem . . . imponi debet, repudiatis ac penitus eliminatis libellis quos poenitentialcs vocant, quorum sunt certi errores, incerti auctores, de quibus recte dici potest: Mortificabant animas quae non moriuntur et vivificabant animas quae non vivebant (Ez , 3, 9). Qui dum pro peccatis gravibus leves quosdam et inusitatos imponunt poenitentiae modos, consuunt pulvillos, secundum propheticum sermonem, sub omni cubito manus, et faciunt cervi­ calia sub capite universae aetatis ad capiendas animas” (Mansi, 14. 98). Rituale Romanum, tit. 3, c. 1, n. 20. 424 DE MATERIA POENITENTIAE bcntur plura peccata mortalia, sicut non semper sufficit imponere ali­ quam huiusmodi poenitentiam gravem, ita nulla datur obligatio poe­ nitentias pro peccatis multiplicandi, puta imponendo decem Rosaria pro decem peccatis mortalibus.”70 Conclusio 4. Proportio inter poenam et peccatum attemperanda seu mode­ randa est juxta exigentias et conditiones subjecti, ita ut sacerdos per acci­ dens possit et saepe debeat mitiorem satisfactionem imponere. Probatur. 1. Ex indole hujus sacramenti. Quamvis ratio ipsius satisfactionis sit primo et principaliter vindicativa, secundario vero medicinalis, ratio tamen ipsius sacramenti est vicissim primo et principaliter medicinalis, secundario vero vindicativa; per ipsum enim non tam vindicatio divinae justitae, quam hominis salus et reconciliatio intenditur. Ex duplici ergo radice sequitur quod finis vindicativus satisfactionis sit attemperandus et moderandus juxta exigentias et conditiones subjecti, primo nempe ex ipsa indole satis­ factionis quae, utut vindicativa est etiam medicinalis; secundo et praecipue ex indole sacramenti, quae est principaliter sanativa et cui debet subservire et attemperari satisfactio, utpote ejusdem sacramenti pars accidentaliter integrativa et completiva. 2. Ex sensu et praxi Ecclesiae. Ipse Apostolus, 2 Cor. 2, 7, attemperandam poenitentis fragilitati satisfactionem edocet, commendans scelestissimo incestuoso Corinthi­ aco “magis donari, ne forte abundatiori tristitia absorbeatur”. Quae verba commentans, ait Chrysostomus: “Ex quo illud discimus, non ex scelerum tantum natura, sed ex peccantium etiam animo atque affec­ tione indicendam esse poenitentiam, ut tum fecit Apostolus, quod ipsius imbecillitatem extimesceret” (In 2 Cor., hom. 4, 4, M. G. 61, 422). In antiqua Ecclesia ipsa rigorosa disciplina publicae poenitentiae vario modo conditionibus poenitentium attemperabatur, et per saecu­ lorum decursum, facta evolutione disciplinae ex publica in privatam, mitior in dies evasit sacramentalis exigentia, jugiter quidem in sua essentiali puritate servata poenitentiali indole hujus sacramenti, in quo justitiae et pacis divinae jura temperantur. In doctrina de satis­ factione pro subjecti conditione moderanda, universalis ac constans fuit consensus doctorum, quorum plura testimonia colligit S. Alphonsus (n. 508-510) et ad informativa principia reducit 5. Thomas (infra citandus). Totius Ecclesiae sensum et praxim ad legem revocant Cone. Ginicol-Salsmans, Institutiones Theologiae Moralis, v. 2, n. 312, Bruxellis, 1922, p. 282. DE SATISFACTIONE 425 Trid. (sess. 14, cap. 8: “Pro qualitate criminum et poenitentium facul­ tate”), Rituale Romanum (t. 3, c. 1, n. 19: “Habita ratione dispo­ sitionis poenitentium”) et Codex J. C. (can. 887: “Pro qualitate et numero peccatorum et conditione poenitentis”; cf. can. 888, § 1). NOTA. DE CAUSIS EXCUSANTIBUS A PROPORTIONANDA SATISFACTIONE IPSIS PECCATIS, SEU PERMITTENTIBUS DIMINUTIONEM SATISFACTIONIS." Sequentes a theologis Moralibus proponi solent: PRIMA CAUSA est infirmitas corporalis. Juxta gradum infirmitatis et infirmi conditiones, est proportionanda poenitentia, ita ut gravissime infirmo ac fere sensibus destituto, sufficiat levissima quae aptari possit poenitentia, uti susurratio nominis Jesu, osculatio vel conatus osculandi crucem, tunsio pectoris, aliqua pia cogitatio vel actus interior accepta­ tionis divinae voluntatis. Rituale Romanum, t. 3, c. 2, n. 26, ait: “Meminerit porro Sacerdos, aegris non esse injungendam gravem, aut laboriosam poenitentiam: sed indicendam tantum illam, quam, si convaluerint, opportuno tempore peragant. Interim juxta gravitatem morbi, aliqua oratione, aut levi satisfactione imposita, et acceptata, absolvantur, prout opus erit.” Ceterum, ait Cappello, “si nulla adest spes probabilis infirmum vires suas recuperaturum esse, aut timetur ne gravior poenitentia in futurum noceat eius bonis dispositionibus, sacerdos non nisi levissimam poeni­ tentiam praesentem imponat” (n. 241). SECUNDA CAUSA est fragilitas seu infirmitas spiritualis, cum nempe satisfactio peccatis proportionata ita poenitenti esset gravis, ac inde nociva, ut praevideatur eam non impleturus vel ratione illius ad sacramentum rarius accessurus. Ad hanc causam praecipue re­ feruntur testimonia S. Alphonsi, S. Thomae, Cone. Trid., Ritualis Romani et Codicis J. C., nuper memorata. S. Alphonsus, relatis plurium doctorum testimoniis, scribit: “Ex his omnibus colligitur quam imprudenter se gerant confessarii illi qui magnas imponunt poenitentias, quas praevident poenitentes non im­ pleturos. O quam plures confessarii indocti inveniuntur (loquor, ex­ perientia doctus in missionibus, in quibus fere triginta annos sum versatus), qui non dubitant absolvere eos qui vel sunt in proxima occasione peccandi, vel recidivos indispositos; et insipienter putant ipsos curare graves eis imponendo poenitentias! Ex quo fit quod illi, etsi poenitentiam acceptent ut absolutionem carpant; tamen post ab­ solutionem obtentam, quia nullum eis remedium praescribitur quo ”Dc causis excusantibus ab imponenda satisfactione dictum est supra, p. 408-415. 426 DE MATERIA POENITENTIAE praeserventur, brevi misere relabuntur, poenitentiam non impiem, et ab ejus gravitate deterriti, deinde a confessione abhorrent, et sic in peccatis diutius tabescunt.”73 Interdum quidem anceps erit confessarii animus inter jura justitiae et exigentias misericordiae, sui etiam judicii rationem divino judicio redditurus; sed in dubio consultius semper erit tutiorem arripere partem. “Tutius [autem] ... est ponere minorem debito, quam ma­ jorem: quia melius excusamur apud Deum propter multam misericor­ diam, quam per nimiam severitatem”.79 Nam “etsi erramus, modicam poenitentiam imponentes: nonne melius est propter misericordiam rationem dare, quam propter crudelitatem?”80 Ceterum, non deerunt misericordi ac prudenti confessario media mitigandi poenitentias, quoad modum tantum, servata earum gravitate quoad rem. Génicot-Salsmans: “Media quibus gravior poenitentia absque periculo scandali imponatur, varia indicantur, nempe: a) Ut imponatur oratio (praesertim Corona) quam sub Sacro cui mox inté­ resse debent, poenitentes recitare queant, b) Ut cum levi poenitentia imponatur opus quod iam ex obligatione peragere debeant, ex. gr. assistendam Sacro die Dominica, nam nihil obstat quominus opus prae­ ceptum ad meritum satisfactionis sacramentalis elevetur et ob dupli­ cem titulum obliget. S. Alph. n. 513. A jortiori idem dicendum de opere super erogatorio quod poenitens ex adiunctis praevidetur peracturus, qualis est assistentia Sacro infra hebdomadam vel communio libera c) Ut inter opus gravius vel levius optio detur. Nam ‘sicut potest sacerdos iniungere satisfactionem paenitenti ex arbitrio alieno, ita et ex arbitrio ipsius paenitentis, sicut si dicas: fac hoc si potes, et, sinon potes, facias hoc’.81”82 TERTIA CAUSA est optima dispositio pocnitentis, seu si sacerdos prudenter existimet poenitentem, ob magnam quam ostendit contri­ tionem, jam pro notabili saltem parte debitae poenae satisfecisse. Haec tamen causa raro assumi potest, cum difficile sit ex exterioribus signis prudenter judicare de intima cordis dispositione (cf. dicta su­ perius, p. 409). Ad rem S. Thomas, Suppi., q. 14, a. 3, ad 1: “Quanto est major contritio, tanto magis diminuit poena, ct quanto aliquis plura ’‘Theoloeia Moralis, t. 3, n. 510, Romae, 1909, p. 521. ’* Inter Apocrypha S. Thomae, Opusc. 65, De officio sacerdotis, § De cautela in conic-· sionc habenda. " Pseudo-Chrysoslomus, Opus imperfectum, In Matth., hom. 43, ex cap. 23 Mattb ad v. 4 (M.G. 56, 878). Eadem verba referuntur in Decreto Gratiani, p. 2, causa 26. q. 7. c. 12 (M.L. 187, 1368). “ S. Thomas, Quodl. 13, a. 28. “Institutiones Theologiae Moralis, v. 2, n. 313, Bruxellis, 1922, p. 282 sq. DE SATISFACTIONE 427 bona facit in peccato existons, magis se ad gratiam contritionis dis­ ponit; et ideo probabile est quod minoris poenae sit debitor; et propter hoc deberent a sacerdote discrete computari, ut ei minorem poenam injungat, inquantum invenit eum melius dispositum.” QUARTA CAUSA est recurrentia alterius remedii, quo obtineri possit ex opere operato remissio poenae temporalis, quae est ipse finis satisfactionis sacramentalis. Casus est imminentia martyrii, tempus jubilaei et facilis accessus ad indulgentias plenarias; quibus addi potest assistentia sacrificio Missae. Quamvis enim haec opera de facto non sint ratio excusans ab ipsa impositione satisfactionis, ut dictum est supra (p. 409-413), possunt tamen esse rationabilis causa mitiga­ tionis ejus. QUINTA CAUSA est satisfactio conjessarii pro poenitente; nam unus pro alio satisfacere potest, saltem extrasacramentaliter. Si haec sacerdotis vicaria satisfactio intelligitur extrasacramentalis et ex opere operantis, ut plures moderni eam intelligere videntur, habe­ tur verus casus mitigationis poenitentiae sacramentalis; si autem intelligitur vere sacramentalis et ex opere operato, juxta ea quae dicemus in art. 76 (p. 475), habetur potius casus translationis satis­ factionis in alium, nam tunc poenitentia censetur aequivalenter inti­ mari ipsi poenitenti et deinde, ex tacito consensu, transferri partialiter in sacerdotem. Ceterum, ut advertit Aertnys-Damen (n. 318), “si sacerdos hanc doctrinam in praxim deducere vult, saepe praestabit poenitentem de hac re monere, ne ob levem poenitentiam impositam peccata parvipendere incipiat. Cf. Rit. Rom., tit. 3, cap. 1, n. 19.” SEXTA CAUSA allata a quibusdam antiquioribus, ut Diana (tract, de Sacramentis, resol. 97), et Sporcr (editio Bierbaum, n. 558. 567. 569. 591), est impositio bonorum operum in generali, seu si sacerdos dirigat in satisfactionem sacramentalem bona et laboriosa opera vitae poenitentis, juxta dicta in art. 71 (p. 389-395). Tunc dicunt sufficere, praeter illam generalem impositionem, levem aliquam determinatam poenitentiam imponere pro gravibus peccatis. Plures vero doctores, ut Lugo (disp. 25. sect. 4. η. 57), BalleriniPabnicri (n. 486), Génicot-Salsmans (n. 313), Cappello (n. 242), Merkelbach (n. 563), rationabilius docent quod, quidquid sit de sacramentali valorc illius generalis operum impositionis, ipsa tamen nequit esse pro confessario ratio sufficiens ad imponendam levem poeniten­ tiam pro peccatis gravibus, “ut patet ex Concilio Trid. quod, licet cognosceret hanc formulam, a confessariis adhiberi et a multis theo­ logis illa efficacia donari, gravibus tamen verbis confessarios deterruit 428 DE MATERIA POENITENTIAE a nimia indulgentia in satisfactionibus imponendis.’”43 Ceterum, cum sententia de sacramentali valore praedictae generalis impositionis sit solide probabilis (ut ostendimus in art. 71, p. 389 sq.), ea potest esse ratio ut sacerdos, non quidem ita minuat poenitentiam ut pro gravibus levem imponat, sed saltem ut “minus difficilem se exhibeat in minu­ endis poenitentiis pro gravibus peccatis imponendis”. Hoc explicite et apte notat Ballerini-Palmieri, jam citat, in art. 71 (p. 394) et satis clare innuit S. Thomas in Quodlib. 3, q. 13, a. 28, cit. ibid. (p. 390) atque congruit doctrinae S. Alphonsi. Ad hujus articuli coronidem placet colligere sequentes aureos textus 5. Thomae, in quibus plura traduntur principia, illuminativa et informativa doctrinae et praxis de habitudine confessarii ad satisfactionem sacramentalem : Suppi., q. 18, a. 4: “Sacerdos operatur in usu clavium sicut instru­ mentum et minister Dei. Nullum autem instrumentum habet efficacem actum, nisi secundum quod movetur a principali agente. Et ideo dicit Dionysius [De eccl. hier., c. 7, p. 3, § 7] quod ‘sacerdotibus utendum est virtutibus hierarchicis, quomodo Divinitas eos moverit’. In cujus signum Matth. xvi, ante potestatem clavium Petro traditam fit mentio de revelatione Divinitatis ei facta, et Joan, xx praemittitur potestati remissionis apostolis datae Spiritus sancti donum, quo ‘filii Dei aguntur’. Unde si quis praeter illum modum divinum uti sua potestate praesumeret, non consequeretur effectum, ut Dionysius [ibid.] dicit, et praeter hoc a divino ordine averteretur et sic culpam incurreret. “Et quia poenae satis(adoriae infligendae, medicinae sunt, sicut medicinae in arte determinatae non omnibus competunt, sed variandae sunt secundum arbitrium medici non propriam voluntatem sequentis, sed scientiam medicinae, ita poenae satisfactoriae in canonibus deter­ minatae non competunt omnibus, sed variandae sunt secundum arbi­ trium sacerdotis divino instinctu regulatum. Sicut ergo medicus ali­ quando prudenter non dat medicinam ita efficacem, quae ad morbi curationem sufficiat, ne propter debilitatem naturae majus periculum oriatur, ita sacerdos divino instinctu motus non semper totam poenam quae uni peccato debetur, injungit, ne infirmus aliquis ex magnitudine poenae desperet, et a poenitentia totaliter recedat.” In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, q. 1 (i.e. Suppi., q. 8, a. 7): “Poena post dimissionem culpae exigitur ad duo; scilicet ad debitum solven­ dum, et ad remedium praestandum. Potest ergo taxatio poenae con­ siderari quantum ad duo. Primo quantum ad debitum; et sic quantitas * Ita Cappello, n. 242. Eandem rationem afferunt alii, ut Ballerini-Pahnitri et Génicot -Salsmans. DE SATISFACTIONE 429 poenae radicaliter respondet quantitati culpae, antequam de ea aliquid dimittatur. Sed tamen quantum per primum eorum quae nata sunt remittere poenam, plus remittitur, secundum hoc per aliud minus re­ mittendum vel solvendum restat; quia quanto per contritionem plus de poena dimissum est, tanto per confessionem minus dimittendum restat. Secundo quantum ad remedium vel illius qui peccavit, vel ali­ orum; et sic quandoque pro minori peccato major injungitur poena: vel quia peccato unius difficilius potest resisti quam peccato alterius; sicut juveni pro fornicatione imponitur major poenitentia quam seni, quamvis minus peccet; vel quia in uno peccatum est periculosius, sicut in sacerdote, quam in alio; vel quia multitudo magis prona est ad illud peccatum; et ideo per poenam unius alii sunt exterrendi. “Poena ergo in joro poenitentiae quantum ad utrumque taxanda est; et ideo non semper pro majori peccato major poenitentia imponitur. Sed poena purgatorii solum est ad solvendum debitum, quia jam ulte­ rius non manet locus peccandi; et ideo illa poena taxatur solum secun­ dum quantitatem peccati, considerata tamen contritionis quantitate, et confessione, et absolutione; quia per omnia haec aliquid de poena dimittitur. Unde etiam a sacerdote, injungendo satisfactionem, sunt consideranda.” Ibid., q. 1, a. 2, q. 2, ad 3: “Sacerdos minorem condigno poeniten­ tiam injungens, non semper peccat; tum quia non potest determinate quanitatem poenae debitae cognoscere, quamvis aliquid proprie con­ sideratis regulis Patrum determinare possit; tum quia quandoque etiam ex industria minorem poenitentiam imponens, plus prodest poenitenti quam noceat, qui forte magnitudine poenae posset a poeni­ tentia peragenda impediri propter debilitatem virtutis adhuc in eo de novo recuperatae: et ideo negligit minus damnum, ut majus evitet; et iterum paulatim confortatus in eo divinus amor ad plura poeniten­ tiae opera peragenda ipsum incitabit propria sponte quam sacerdos sibi secundum quantitatem peccatorum injungere potuisset.” Quo diib. 3, q. 13, a. 28: “Sicut potest sacerdos injungere satisfactio­ nem poenitenti ex arbitrio alieno, ita et ex arbitrio ipsius poenitentis; sicut si dicat: Facias hoc, si potes; et si non potes, facias hoc; et simile videtur cum sacerdos dicit, ‘quidquid boni feceris, sit tibi in remissionem peccatorum’. Videtur autem satis conveniens quod sacer­ dos non oneret poenitentem gravi pondere satisfactionis; quia sicut parvus ignis a multis lignis superpositis de facili extinguitur, ita posset contingere quod parvus affectus contritionis in poenitente nuper exci­ tatus, propter grave onus satisfactionis extingueretur, peccatore totali­ ter desperante. Unde melius est quod sacerdos poenitenti indicet quanta 430 DE MATERIA POENITENTIAE poenitentia esset sibi pro peccatis injungenda; et injungat sibi nihilo­ minus aliquid quod poenitens tolerabiliter ferat, ex cujus impletione assuefiat ut majora impleat, quae etiam sacerdos sibi injungere non attentasset; et haec quae praeter injunctionem expressam facit, acci­ piunt majorem vim expiationis culpae praeteritae ex illa generali injunctione qua sacerdos dicit: ‘Quidquid boni feceris, sit tibi in remissionem peccatorum’. Unde laudabiliter consuevit hoc a multis sacerdotibus dici, licet non habeant majorem vim ad praebendum remedium contra culpam futuram; et quantum ad hoc talis satisfactio est sacramentalis, in quantum virtute clavium est culpae commissae expiativa.” ART. 74. Utrum Poenitens Obligetur Sub Gravi Ad Acceptandam Et Exequendam Sacramentalem Satisfactionem (Quodlib. 3, q. 13. a. 28; Suppi., q. 18, a. 3; C. Gent. 4, 72). STATUS QUAESTIONIS Agitur per quatuor articulos DE MODO SATISFACTIONIS, EX PARTE POENITENTIS; sive nempe de ipsa obligatione eam accep­ tandi et exequendi (art. 74), sive de modo executionis, quod attinet tam ad ipsum opus praescriptum quam ad ipsum subjectum. Quaesti­ ones de modo executionis resolventur in notis ad calcem hujus articuli, exceptis tribus quae, utpote maioris momenti, peculiarem tractationem sibi vindicant, scilicet: de tempore, an nempe satisfactio possit persolvi tam ante quam post absolutionem (art. 75); de persona satisfaciente, an scilicet satisfactio possit impleri per alium (art. 76); de statu gratiae, an scilicet requiratur ad satisfaciendum etiam sacramentaliter (art. 77). . Ad praesentem quaestionem quod attinet, adverte hic non agi de ipso proposito satisfaciendi, nam hoc praesupponitur, utpote essentialis pars sacramenti, sed de acceptatione determinatae poenitentiae a confessario impositae. Quod si istius non acceptatio aequivaleat vel redundet in defectum ipsius propositi satisfaciendi, jam versamur extra quaestionem de integritate sacramenti et agitur de gravi obliga­ tione non frustrandi essentiam sacramenti. De qua quidem obligatione haec incidenter nota cum JToH/ers.· “Poenitens tenetur sub gravi ha­ bere voluntatem implendi satisfactionem impositam, si de satisfactione gravi agitur. Si satisfactio levis est, alii voluntatem eam implendi sub gravi requirunt, quia secundum eos voluntas implendi pertinet ad es­ sentiam sacramenti. Alii dictam voluntatem sub levi tantum exigunt, ob rationem contrariam. Quia prior sententia probabilis est, practice DE SATISFACTIONE 431 dici debet, sub gravi requiri voluntatem levem satisfactionem adim­ plendi, ne, scilicet sacramentum periculo nullitatis exponatur PARS NEGATIVA ct PARS AFFIRMATIVA Tres numerantur sententiae, quarum duae priores sunt obsoletae nec hodie theologice sustineri possunt: PRIMA SENTENTIA, pro qua citantur Cajetanus (cf. infra). Vega et Reginaldus quamque probabilem dicunt Emmanuel Sà, Villa­ lobos, Sparer (p. 3, c. 4, η. 548), Tamburini (Methodus confess.. 1. 4. c. 2, η. 7), docet poenitentem non teneri, saltem sub gravi, ad satis­ factionem acceptandam aut exequendam. Ratio est quia poenitens potest eligere expiationem poenae pati in purgatorio, et ceteroquin ex nullo alio capite, tam ex parte ministri quam sacramenti, potest praedicta obligatio sub gravi demonstrari. Ad rem CAJETANUS, Quaestiones de satisfactione. Quaesitum secundum (in editione leonina operum S. Thomae, t. 12. p. 357): “Quantum ad materiam quae tangitur, de novo peccato mortali omittentis poenitentiam iniunctam a confessore pro mortalibus, [dico] quod nulla ratione apparet omissionem huiusmodi esse peccatum mortale: ut patet discurrendo per omnia concurrentia ad huiusmodi actum. Iniuncta siquidem a confessore pro mortalibus satisfactio quatuor habet capita. Primum est quod est iudicata ct praecepta a Christi vicario: et hinc satisfactio fit actus iustitiae cuiusdam et obedientiae. Et hinc satisfactionis omissio non habet peccati mortalis rationem: si desit contemptus, qui contrariatur prae­ cepto, ct abiiceret gratiam iudicii facti. Secundum est ex parte poenitentis. quod est actus poenitentiae et caritatis. Et hinc nulla est in omissione ratio peccati mortalis, nisi actus iste iustitiae, poenitentiae et caritatis sit necessarius ad salutem. Quod constat esse falsum: quia actus iste non est necessarius ad dilectionem Dei aut sui ipsius aut proximi; quoniam versatur circa ea quae sunt ad finem, scilicet solutionem poenae temporalis; quam potest poenitens reservare sibi in purgatorio absque mortali offensa Dei. Tertium est ex parte finis, quod est expiativa poenae pro peccato debitae. Et hinc, ut nunc monstratum est, non habet omissio quod sit mortale peccatum, sed quod sit reservatio luendae poenae. Quartum est quod est pars sacramenti. Et hinc quod omissio non constituat sacrilegium, ex eo apparet quod Ecclesia utitur poenitentiae sacramento quandoque absque hac tertia parte, ut patet de pocnitentibus in fine, quibus non imponitur, secundum canones, satisfactio; et ex eo quod, si quis sua sponte ante confessionem satisfecisset. non esset imponenda satisfactio aliqua a confessore. Nec desunt dicentes posse poeni­ tentem male paratum ad suscipiendam satisfactionem in hac vita, absolvi, reservata satisfactione in purgatorio. “Ex his omnibus habetur quod omissio huius partis sacramenti non est peccatum mortale ex genere suo. Unde, cum satisfactio a confessore non imponatur nisi ut descripta est; et, ut sic, illius omissio non habeat ex suo genere rationem peccati mortalis: concludendum est peccare quidem omittentem iniunctam satisfactio­ nem. cum agat praeter obedientiam et alias virtutes; non tamen mortaliter, deficiente contemptu, cum nec contra obedientiam caritatemve omittat.” SECUNDA SENTENTIA, pro qua citantur Hosticnsis, Scotus (cf. infra), Panormitanus, Bicl, Navarrus, Joannes Medina, Sylvester, “Theologia Mor., t. 2, η. 355, Brugis (1933), Ρ· 272. 432 DE MATERIA POENITENTIAE Armilla, docet poenitentem non teneri quidem satisfactionem acceptare, sed si eam acceptet teneri ad eam adimplendam. Quae quidem restric­ tio vel concessio inepta et illogica apparet, nam si poenitens non tenetur acceptare, non est unde post acceptationem teneatur exequi, cum ea acceptatio nullam importet promissionem aut votum, unde obligare queat, sed simplex propositum. Ratio praecipua quae affertur non differt a ratione sententiae praecedentis. Scotus distinguit in confessario duo judicia, alterum circa absolutionem culpae necnon com­ mutationem poenae aeternae in temporalem, alterum circa taxationem poenae temporalis, et ait quod poenitens debet velle se subicere priori, non vero necessario alteri, quamvis debeat velle se subicere taxationi poenae divinae sub quadam disiunctione, seu vel hic per opus sacer­ dotis vel in purgatorio; si tamen sponte acceptat se subicere potestati sacerdotis quoad hoc judicium, tenetur poenitentiam adimplere, quia tunc obligatur praecepto Ecclesiae cui voluntarie se submisit. Perperam autem quidam conantur purgare patronos utriusque sen­ tentiae a sua negatione; nam Cajetanus manifeste probare contendit poenitentem non teneri sub gravi ad exequendam satisfactionem et Scotus claram assignat rationem quare poenitens, stricte loquendo, non teneatur se subicere judicio sacerdotis quantum ad poenae impo­ sitionem; nec refert quod Scotus loquatur de casu particulari hominis spiritualiter valde fragilis, nam de facto generalem rationem et doc­ trinam clare et constanter assignat. Unde absque fundamento BallcriniPalmieri ait: “Hi doctores, potius quam negare obligationem poenitentis acceptandae satisfactionis, dicendi sunt affirmare, quod identi­ dem, ratione habita dispositionis poenitentis, sufficiat vel levissimam imponere pro gravibus quoque peccatis” (n. 500). Item, voluntaria est haec Scoti expositio quam cum aliis Scotistis tradit ejus discipulus et commentator Hyquaeus: “Noster doctor non tenet absolute hanc sententiam, quae eidem communiter imponitur a Doctoribus utriusque scholae; multum enim interest inter hoc, quod est Sacerdotem habere potestatem obligandi seu ligandi ad opus satis­ factorium, et inter hoc quod est uti hic et nunc in casu tali potestate, et an congruat non uti, quando alias in poenitente est periculum dam­ nationis et desperationis. Doctor non docet in Sacerdote non esse potestatem ligandi et obligandi poenitentem absolute, sed contrarium docet, cum dicat teneri eum poenitentiam acceptatam [Sed quid de ipsa acceptatione poenitentiae?] adimplere sub poena peccati, quae obligatio nulla esset, nisi potestas ligandi induceret obligationem, in qua fundatur haec obligatio, non in sola acceptatione poenitentis: ‘Tunc enim’, inquit, ‘obligatur praecepto Ecclesiae, cui se voluntarie DE SATISFACTIONE 433 submisit’. . . Non negat . . . potestatem esse in Sacerdote injungendi poenitentiam, aut repellendi poenitentem, suspendendo absolutionem, sed dicit eum debere in eo casu non uti sua potestate, aut durum et difficilem se gerere; sed ad exemplum Christi non confringere arundi­ nem quassatam, aut extinguere linum fumigans, sed condescendere intimando obligationem et debitum, et lucrando illam animam ne caderet in desperationem.”85 Ad rem ipse SCOTUS, Opus Parisiense, In 4 Sent., dist. 15, q. 1, cit. in art. praec. (p. 415). Ibid., dist. 17, quaestio unica: “[Confessio debet fieri] cum displicentia peccati commissi, et cum proposito abstinendi a peccato, et obediendi Ecclesiae in satis­ factionem pro isto peccato. Intelligo, non quod oporteat eum velle poenam vel poenitentiam suscipere a Sacerdote, quia etsi nullam sibi oblatam a Sacerdote vellet recipere, tamen duas idoneitates vel conditiones haberet praepositas hic, et propositum recipiendi poenam infligendam sibi a Deo hic vel in purgatorio; talis, inquam, citius esset absolvendus quam repellendus, ut dictum est supra distinet. 15. quaest. 1. Sed si suscipiat aliquam poenitentiam vel satisjactionem sibi impositam ab Ecclesia, tenetur illam servare; et hoc propositum oportet quod habeat, ut debito modo confiteatur, scilicet ut velit obedire confessori in servando vel solvendo illam satisfactionem, quam voluntarie suscipiet ab ipso impositam.”86 Ibid., dist. 19, quaestio unica: "Sed numquid poenam a clave non errante im­ positam tenetur poenitens adimplere? Respondeo quod sic, si velit se submittere Sacerdoti huic; et quantum ad absolutionem culpae, et quantum ad susceptionem poenae totalis correspondentis, quia tunc obligatur praecepto Ecclesiae, cui se voluntarie submisit. “Si autem tantummodo se velit submittere huic quantum ad commutationem poenae aeternae in temporalem, et non quantum ad taxationem poenae totalis, sed tantum quantum ad illam, et illius taxationem, vult se subdere manui Dei, vel hic, vel in purgatorio, non expediret talem sine absolutione repellere, tunc enim recederet desperatus. Nec videtur propter istam voluntatem esse in peccato mortali, cum conteratur de peccato, et velit puniri poena condigna pro eo, et ab eo cujus est juste eam infligere licet nolit eam sibi infligi ab isto, Sacerdote, nec ipsemet velit eam recipere, ut sit minister ipsius infligendae. “Nec potest dici hunc inobedientem Ecclesiae esse, quia potest se submittere arbitrio Ecclesiae quantum ad judicium illud poenitentiale, ad quod necessario tenetur se submittere, licet nolit se submittere illi sequenti. Et patet quod illud non includitur necessario in primo, quia Sacerdotes, primo existente quantumcumque uniformiter, valde variant sequens | i.e. judicium de poena]. Unde et frequenter propter voluntatem confitentis ad subeundam poenam non magnam, dant aliquam modicam, praedicendo sibi, quod oportet residuum solvere in purgatorio; et cum illa parva sit manifeste improportionata culpae, ct omnino extra illam latitudinem, non propter hoc non recipit talis Sacramentum Poenitentiae. “Eodem modo videtur quod potest omnino poenam nullam sibi imponere, propter resistentiam ejus ad sustinendum, praedicendo sibi quod totam illam oportet solvere in purgatorio; et Augustinus hoc innuit, quod si tali vix inclinabili imponatur poenitentia aliqua displicens, timendum est ne inde accipiat occasionem recidivandi in peccatum mortale, quia projiciendi illam poenitentiam, in quo peccabit mortaliter, postquam voluit se submittere Sacerdoti in ejus susceptione."87 “Comm, in Scotum (In 4 Sent., dist. 19, q. unica), Scoti Opera omnia, t. 18, Parisiis, 1894, p. 661 sq. “Opera omnia, t. 18, Parisiis, 1894, p. 547sq. • Ibid., p. 659. 434 DE MATERIA POENITENTIAE Opus Oxonicnse, In 4 Sent., dist. 19, quaestio unica: “Sed habetnc Sacerdos auctoritatem ligandi subditum poena temporali? Dico quod si subditus submittat se arbitrio Sacerdotis, non tantum ad recipiendum absolutionem sacerdotalem de peccatis, sed etiam ad poenam, tunc dico quod subditus tenetur eam facere, etiamsi excedat poenam debitam pro culpa, dummodo sit intra medium rectae rationis cognitae per Scripturam. Si autem subditus se submittat arbitrio Sacerdotis quan­ tum ad absolutionem sacerdotalem tantum, non ponens obicem, sed contritus de peccatis, et non se submittat ei quantum ad poenam ei infligendam pro peccatis, quia non potest talem poenam explere, jejunare, vigilare, et hujusmodi, quia talis pracelcgit immediate se submittere Deo, et poenae Purgatorii, dico quod Sacerdos potest et debet talem absolvere, licet non habet auctoritatem ei poenam imponere, quia alius quantum ad poenam non vult esse ejus subditus, sed tantum Dei, nec potest, nec debet eum cogere ad recipiendum talem poenam, nisi per pulchras et mites inductiones, dicendo ei quod dimittat duritiam voluntatis suae, et accipiat hujusmodi poenam pro peccatis suis, quia aliter necesse est eum solvere incom­ parabiliter duriorem post mortem in Purgatorio, ubi exigetur ab eo sine misericordia secundum rigorem strictae justitiae commutativae. “Et si nolit aliquo modo acquiescere, non propter hoc est damnandus, vel non absolvendus, quia alias vult voluntarie satisfacere per poenam duriorem, sed non modo, et non contemnit, vel negat satisfactionem pro peccato voluntarie, sed modo se obligat ad poenam futuram solvendam, et non praesentem. Si enim Sacerdos daret sibi poenitentiam, et ipse licet invite recipere1 eam, teneretur implere eam; et ideo imponendo ei violenter aliquam poenam gravem, quam non posset sine magno taedio sustinere, datur ei occasio peccandi mortaliter, scilicet non servandi eam, et tales poenae non essent medicinae curativae, sed mortiferae, quod est contra naturam poenitentiae et satisfactionis sacramentalis. Unde talibus habentibus duras et malas, et indisciplinabiles voluntates, propter desperationem cavendam in eis injungendae essent leves poenitentiae, in principio, et deinde duriores, vel nullae in praesenti, sed in futuro in Purgatorio solvendae.”88 TERTIA SENTENTIA, olim longe communior et hodie commu­ nissima, docet poenitentem teneri, et quidem obligatione gravi ex genere suo (nisi forte agatur de materia levi), ad acceptandam poeni­ tentiam sibi a sacerdote impositam. Id docent, praeter modernos omnes, antiquiores et notiores theologi ex omni Schola post Petrum Lombafdum et S. Thomam, nominatim Alexander Halensis (Summa, 4 p., q. 24, m. 4, a. 5), Paludanus, Victoria, uterque Solo, Cano (Rei. de Poen., p. 5 in fine), Suarez (Disp. 38, sect. 7), Lugo (Disp. 25, sect. 5), Salmanticenses (Disp. 11, dub. 2), S. Alphonsus (n. 516), Billuart (Diss. 9, a. 4). Ad rem Petrus Lombardus, Sent., 1. 4, dist. 18, n. 7: “Ligant quoque sacerdotes, dum satisfactionem Poenitentiae confitentibus imponunt. Solvunt, cum de ea aliquid dimittunt, vel per eam purgatos ad sacra­ mentorum communionem admittunt. . . Secundum hunc modum di­ cuntur etiam sacerdotes dimittere peccata vel retinere. . . Et notandum est quia quos satisfactione poenitentiae ligant, eo ipso a peccatis solutos ostendunt, quia non imponitur alicui satisfactio poenitentialis. nisi quem sacerdos vere poenitentem arbitratur. Aliis vero non impo** Opera omnia, t. 24, Parisiis, 1894, p. 306 sq. DE SATISFACTIONE 435 mint; et eo ipso peccatum retineri a Deo judicant. Quod autem hoc ac claves pertineat Augustinus ostendit . . .” (M.L. 192, 888). S. Thomas, Suppi., q. 18, a. 3 (cit. in art. 69, p. 372): ‘‘[Sacerdos] ligat ad poenam imponendo eam.” C. Gent. 4, 72: “Ad residuum [poenae sacerdos] ... sua injunctione obligat poenitentem; cujus quidem obligationis impletio satisfactio dicitur, quae est tertia poenitentiae pars”. Quodlib. 3, q. 13, a. 28: “Peccator est debitor . . . satisfactionis . . . ex injunctione sacerdotis. . . [Etiam] si sacerdos imponat majorem poenitentiam quam poenitens facere teneatur, pensata remissione quae est facta per vim clavium et contritione praecedente: nihilominus poenitens tenetur facere quod sibi injunctum est, si adsit facultas.” Cf. cetera verba hujus loci, citata in art. praec. (p. 429 sq.) et in art. 71 (p. 380 sq.). Non defuerunt quidam rigidiores qui gravitatem obligationis asse­ ruerint etiam ubi agatur de materia levi. Ita Billuart, scribens: “Scio quosdam censere non esse plusquam veniale recusare aut omittere levem satisfactionem pro solis venialibus, aut mortalibus jam confessis injunctam; quia, inquiunt, est levitas materiae: verum id multis et nobis non probatur; quamvis enim sit secundum se materia levis, non est tamen levis respectu sacramenti cui gravis injuria irrogatur, quod sine causa maneat mutilum et carens sua principali parte integranti, ut diximus artic. praeced. Aliud esset si. adimpleta satisfactione pro majori parte, aliqua ejus levis pars omitteretur.”®0 Nota theologica. Poenitentem vere obligari ac teneri ad acceptandam injunctam satis­ factionem, si velit absolvi, et ad eam exequendam, est hodie theologice certum, tum quia necessario concludi potest ex doctrina de jure sacer­ dotis eam imponendi, quam in art. 69 (p. 368) diximus esse de fide, tum quia aequivalenter aut virtualiter continetur in documentis Ec­ clesiae quae discutientur in Conclusione. Id quidam, ut Vasquez, Vic­ toria et Hervé, dicunt esse de fide. Alii dicunt certum, atque manifeste intelligunt theologice certum: ita, Suarez: “Haec conclusio videtur mihi hoc tempore tam certa, ut sine temeritate negari non possit, nam vere aperte definivit illam Tridentinum, adeo ut Victoria existimaverit eam esse de fide”; Salmanticenses consentientes Suaresio; Lugo: “Senten­ tia vera, et certa est. . . Unde non sunt audiendi aliqui, qui eam sententiam [i.e. contrariam] adhuc probabilem vocant”; Galtier: “Certum est, saltem post Tridentinum, obligationem esse poenitenti Dc Poenitentia, diss. 9, a. 4, Curs. Thcol., t. 9, Parisiis, 1904, p. 458 sq. 436 DE MATERIA POENITENTIAE [satisfactionem] . . . acceptandi”; Diekamp, referens verba Codicis J. C.: “Sententia certa”. CONCLUSIO Conclusio 1. Poenitens vera et propria obligatione tenetur ad sacramen­ talem satisfactionem acceptandam et exequendam. Probatur 1. Ex sensu Traditionis et Ecclesiae. Hic sensus aequivalenter aut virtualiter exprimitur in iisdem docu­ mentis allatis in art. 69 (p. 368-371) ad probandam sacerdotis potesta­ tem injungendi satisfactionem, et imprimis in ipsa antiqua praxi publicae poenitentiae, in variis canonibus poenitentialibus, qui mani­ feste intelligebantur ligare poenitentes, et in communi et constanti aestimatione confessariorum et fidelium. Augustinus impellit poeni­ tentes ad adeundum sacerdotes ut ab eis “accipiant satisfactionis suae modum”, i.e. poenalia opera quibus satisfacere debeant. Innocentius 1 ait quod sacerdotis est “jubere dimitti cum viderit congruam satisfac­ tionem”; jussio autem dimissionis importat jussionem satisfactionis, et haec obligationem satisfaciendi. Leo M. docet sacerdotes habere po­ testatem “confitentibus actionem poenitentiae dare” et hanc obliga­ tionem persolutos ad reconciliationem admittere. Gregorius M. ait satisfactionem “sacerdotis judicio imperari” et a sacerdote confitenti­ bus “onus decerni afflictionis”. Alexander JI ait “quae in canonibus determinata est poenitentiam esse omnino observandam”. CONC. LATER. IV in cap. “Omnis utriusque sexus”, in eodem textu et ad modum unius praecepti, imponit fidelibus ut semel in anno con­ fiteantur et ut injunctam sibi poenitentiam adimpleant; jamvero ineo textu confessio importat veram obligationem in fidelibus, ergo hanc importat etiam injunctio atque adimpletio satisfactionis. Nec ceterum verba “Studeant adimplere” important conditionem minuentem, ita ut sonent consilium, sed potius determinationem urgentem praeceptum, ita ut sonent: “adimpleant cum studio seu cum diligentia” (cf. infra Benedictum XIV). CATECHISMUS CONC. TRID., p. 2, c. 5, q. 64, loquens de satisfactione sacramentali, ait: “Facile erit fidelibus persuadere, quam necessarium sit, ut poenitentes in hoc satisfactionis studio se exerce­ ant.” Ibid., q. 79 loquitur de satisfactionis poena a sacerdote poenitentibus “irrogata”, “praecepta”, “indicta”. RITUALE ROMANUM, t. 3, c. 1, n. 19. 20. 22. 26, loquitur de DE SATISFACTIONE 437 satisfactionis injunctione, impositione, indictione per sacerdotem; praeterea ait: Graviter infirmi “levi satisfactione imposita, et acceptata, absolvantur” (n. 26). BENEDICTUS XIV, Const. “Inter praeteritos”, 3 dec. 1749, § 65, clare docet obligationem poenitentis, eam deducens ex Cone. Later. IV et ex necessaria correlatione, quae inter auctoritatem imponendi poenitentiam et obligationem ejusdem adimplendae intercedit: “Super prima Quaestione, sicut etiam super qualitate satisfactionis, sive poe­ nitentiae a Confessario imponendae, quantum sufficere existimavimus, in Encyclica Epistola Nostra diximus, quam ad Patriarchas, Archiepiscopos, et Episcopos super praeparatione ad Annum Sanctum dedi­ mus in Arce Castri Gandulfi die 26. Junii Anni vertentis, atque ad illam Nos referimus. Unum tantum modo reliquum erat, ut super im­ positione poenitentiae a Confessario non omittenda diceremus, quo­ niam Poenitens, qui Indulgentiam consecutus erat, non teneri dice­ batur ad eandem adimplendam. Cum autem hujusmodi ratio laxior visa esset, Instructione, de qua numer. XXVI. agitur, mentem Nostram declaravimus, statuentes, salutarem poenitentiam a Confessario in­ jungendam esse Poenitenti etiamsi hic ad recipiendum lubilaeum praeparatus sit, ex quo sane Poenitentis obligatio exoritur eandem adimplendi: Omnia sua peccata confiteatur fideliter, et injunctam sibi poenitentiam studeat pro viribus adimplere’: verba sunt Cone. Lateranensis, dum de Sacramentali Confessione loquitur in celebri Decretali: Omnis utriusque sexus, de Poenitentiis, et Remissionibus’; et sane praeter necessariam correlationem, quae inter auctoritatem imponendi poenitentiam, et obligationem ejusdem adimplendae inter­ cedit: difficilima perceptu res Nobis visa est. eum posse dici, aut esse ‘vere Poenitentem’, sicut ille debet esse, qui plenariam Indulgentiam consequi cupit, si hujus praetextu, eximere se velit a poenitentia illa adimplenda, quae ipsi in Sacramentali Confessione a Confessario injuncta est.”00 CODEX J. C., can. 887, ait: “Salutares et convenientes satisfac­ tiones confessarius iniungat; quas poenitens volenti animo excipere atque ipse per se debet adimplere.” Debitum seu obligatio hic refertur tum ad acceptationem tum ad impletionem; verba “volenti animo” non sunt conditio minuens sed urgens, cum agatur de explicita obli­ gatione (“debet”), ut dictum est de verbis Cone. Later. IV “Studeat adimplere”. CONC. TRID., sess. 14, cap. 8 et can. 15, jus et officium sacerdotis "Bullarium Romanum, t. 3, Prati. 1846, p. 181 sq. 438 DE MATERIA POENITENTIAE satisfactionis imponendae revocat ad potestatem ligandi, seu docet sacerdotem, imponendo poenam, ligare poenitentem; jamvero si poe­ nitens non tenetur poenitentiam acceptare, non ligatur a sacerdote, cum liber maneat; ergo Concilium, asserendo in sacerdote potestatem ligandi per satisfactionem, implicite seu aequivalenter asserit in poenitente obligationem suscipiendi satisfactionem. Aliis verbis, frus· tranea esset, ac ideo non existens, potestas ligandi poenitentem, si poe­ nitens ligari non potest, cum ad impossibile non detur potentia. Praeterea, Concilium ait ideo sacerdotes debere satisfactionem im­ ponere juxta qualitatem peccatorum, quia secus, indulgendo peccatis poenitentium, et ipsi peccant seu fiunt participes peccatorum; unde supponit impositionem sacerdotis, qua talem, habere efficaciam in correctionem peccatorum poenitentis, secus eam omittere non esset indulgere peccatis poenitentis nec proinde esset peccatum. Jamvero, si ex illa impositione poenitens non manet obligatus, ipsa nullam hujus­ modi efficaciam habet, quia poenitens eodem modo se habet et eadem libertate gaudet sive ante sive post impositionem, nec ideo indulget sacerdos peccatis poenitentis aut peccat, non imponendo poenitentiam. Ergo affirmatio Concilii supponit poenitentem obligari ad satisfac­ tionem impositam a sacerdote. Probatur 2. Ex triplici ratione, qua confoditur triplex praecipuum negativum argumentum adversariorum. Adversarii sustinent ex nulla ratione obligationem poenitentis ad poenam acceptandam probari posse, quia ex triplici praesertim capite ex qua ipsa provenire posset, de facto deduci nequit.91 Non, inquiunt, ex potestate sacerdotis imponendi poenam, nam haec stare potest cum absentia obligationis ex parte poenitentis; neque ex necessitate inte­ grandi sacramentum, tum quia haec incumbit soli sacerdoti seu minis­ tro, tum quia integritas sacramenti non est stricte necessaria, ut patet ex eo quod Ecclesia administrat sacramentum moribundis; neque e\ necessitate satisfaciendi seu expiandi poenam, nam homo potest eligere satisfacere alio modo, scilicet ex opere operantis vel in Purgatorio. Jamvero ex his tribus rationibus efficaciter probatur ea obligatio poenitentis: Primo, ex ratione juris et obligationis quae habet sacerdos imponendi poenam, ut probatum est in art. 69, et ut docetur a Cone. Trid. Si enim sacerdos habet jus et potestatem imponendi poenam, poenitens habet officium et obligationem eam acceptandi et exequendi, tum quia Cajetanus, qui in textu supra, citato (p. 431) has rationes in unum colligit, arguit tantum ad non existentiam obligationis sub gravi. DE SATISFACTIONE 439 jura et officia, potestas et obligatio, sunt correlativa; tum quia secus frustranea esset potestas imponendi poenam, cum non possit suum effectum habere, supposita facultate acceptandi vel non acceptandi in poenitente, et ita esset non existens, quia ad impossibile non datur potentia. Simili argumento, ex institutione potestatis remittendi pec­ cata probant theologi necessitatem suscipiendi hoc sacramentum et confitendi (cf. supra art. 37, tom. 2, p. 378-382) ; mirum autem non est Scotum, etiam ibi, negare efficacem vim hujus argumenti, procedens cx eodem principio quod existentia potestatis in uno, non importat necessario in aliis obligationem illi potestati se subiciendi (cf. ibid., p. 379). _ Item, si sacerdos habet obligationem poenam imponendi, ita ut non imponendo peccet, poenitens habet similiter obligationem eam ac­ ceptandi, secus frustranea et absque objecto esset obligatio sacerdotis, cum impositio poenae careret efficacitate et effectu, si poenitens non teneretur eam acceptare. Hoc argumentum breviter perstringit Benedictus XIV (supra cit., p. 437), deducens obligationem poenitentis ex “necessaria correlatione, quae inter auctoritatem imponendi poenitentiam, et obligationem ejusderii adimplendae intercedit”. Confirmatur ex eo quod potestas confessarii est tum potestas judicialis, in omni autem foro judex habet potestatem coercitivam, seu poenae impositivam et applicativam, quae quidem in hoc foro interno nequit exerceri nisi media accepta­ tione et exeeutione ipsius poenitentis; tum potestas vicaria potestatis Christi, et ideo sicut Christus imponere potest poenitenti obligationem poenam acceptandi et exequendi, ita et sacerdos (cf. Suppi., q. 18, a. 3, cit. in art. 69, p. 372 sq.). Secundo, cx necessitate integrandi sacramentum. Supposita enim institutione sacramenti et satisfactionis tamquam partis ejus integrantis, virtus religionis imponit obligationem integrandi sacramentum per satisfactionem; nec obstat quod moribundo possit sacramentum administrari absque satisfactione, quoniam id non ar­ guit absentiam obligationis, sed tantum quod ex una parte satisfactio non sit pars essentialis, sine qua sacramentum attentari non potest, et ex alia parte cessat obligatio ratione impossibilitatis, sicut, ex hoc quod ratione impossibilitatis aliquis non teneatur ad materialem in­ tegritatem confessionis, non sequitur hanc non esse necessariam et sub praecepto. Jamvero necessitas integrandi sacramentum per satisfactionem in­ cumbit non solum sacerdoti, sed etiam poenitenti; nam ab utroque, tanquam a duabus causis indivisibiliter concurrentibus, satisfactio dependet, imo a poenitentis acceptatione et exeeutione dependet effi­ 440 DE MATERIA POENITENTIAE cacia ipsius actionis ministri. Ergo ad hoc ipsum ut integretur sacra­ mentum, poenitens tenetur acceptare et exequi satisfactionem. Tertio, ex necessitate sacramentalis satisfactionis. Etsi enim absolute loquendo poenitentia non exigat immediatam poenae solutionem, nec forte ipsam solutionem in hac vita (quod non simpliciter concessimus supra, p. 216 et 222) ac integrum sit homini eli­ gere satisfactionem extrasacramentalem et satispassionem purgatorii, tamen suppositis tum institutione sacramenti tum recursu ad ipsum, homo tenetur sacramentaliter satisfacere sub arbitrio sacerdotis, eadem obligatione qua tenetur se subicere clavibus seu recurrere ad sacra­ mentum. Simili modo, quamvis poenitentia non exigat immediatam contritionem de peccatis, tamen, supposito praecepto annuae confes­ sionis, eam potest exigere adimpletio istius praecepti, cum sine aliqua contritione sacramentum confessionis consistere non possit. Conclusio 2. Obligatio adimplendi et exequendi satisfactionem est gravis ex genere suo, sed admittit levitatem ex parvitate materiae. Probatur. Eam obligationem esse gravem ex genere suo patet tum indirecte a paritate cum gravitate obligationis imponendi poenitentiam quae est in sacerdote (de qua supra in art. 73, p. 407), nam gravitati obliga­ tionis in sacerdote debet correspondere gravitas obligationis in poenitente, cum utraque nonnisi ex iisdem motivis procedere possit et una alteram supponat; tum directe ex consideratione gravitatis motivi, nam obligatio satisfaciendi procedit ex motivo religionis et poenitentiae, seu ex necessitate integrandi sacramentum et reparandi peccatum tum vindicative tum medicinaliter. Inepte autem Cajetanus hanc gravitatem negat, ea speciosa ratione quod praeceptum de re quae non respicit directe et simpliciter finem ultimum, seu vitam aeternam, nec ad finem ultimum ducit simpliciter sed tantum secundum quid, qualis est solutio poenae, non inducit gravem obligationem. Nam, etiam ea quae secundum se non respiciunt directe finem ultimum, si versantur circa objectum et motivum grave, referuntur simpliciter ad finem ultimum, modo indirecto, quatenus sine ipsis nequit salvari debitus ordo subjectionis ad Deum et ita indirecte et radicaliter laeditur in eis praeceptum dilectionis Dei super omnia. Eam obligationem admittere levitatem ex parvitate materiae, seu non esse gravem et toto genere suo patet ex dictis in art. 73 (p. 407 sq.) de ipsa obligatione sacerdotis. DE SATISFACTIONE 441 Quandonam autem habeatur parvitas vel gravitas materiae, ex qua mensuretur levitas vel gravitas hujus obligationis, non uno modo nec concorditer judicatur ab auctoribus, aliter ac in quaestione de obli­ gatione confessarii: nani in praesenti ad alleviandam vel gravitandam obligationem poenitentis, tria elementa in considerationem venire pos­ sunt, scilicet diversitas materiae impositae in satisfactionem, diversi­ tas peccatorum pro quibus imponitur et diversa vis impositionis sacer­ dotis. Unde res pendet ex dictis in art. praec. (p. 417 sq.), seu ex quaestione an sacerdos possit imponere gravem satisfactionem sub levi, praecipue cum agitur de peccatis venialibus et de mortalibus jam confessis, et an insuper in hoc casu debeat sub levi imponere. Ex ibidem igitur dictis, haec sequuntur: Si agitur de poenitentia levi, etiam imposita pro peccatis gravibus, poenitens obligatur tantum sub levi ad eam implendam, quia materia levis non est capax gravis obligationis. Hoc certum est et fere ab omnibus admissum; contradicunt pauci, uti Nugnus et Joannes Sanchez (in suis selectis disputationibus de admin, sacram., disp. 15. η. 14), ea ducti ratione quod integritas sacramenti, procuranda per satisfactionem, sit res gravissima; sed haec ratio non tenet, quia res illa non est gravis ex toto genere suo, ut supra dictum est, et omittere integritatem sacramenti in quantitate levi fit levis ex ipsa parvitate materiae.'·'2 Si vero agitur de poenitentia gravi, assignata pro peccatis gravibus nondum confessis, et simul imposita sub gravi, iterum certum est et a nemine dubitatur, poenitentem obligari sub gravi. Observant autem auctores quod tertia conditio, seu voluntas sacerdotis obligandi sub gravi, adesse praesumitur quando adsunt aliae duae conditiones, seu cum imponitur poenitentia gravis pro mortalibus nondum confessis, quia sacerdos, nisi aliud manifestet, rationabiliter censetur gravem poenitentiam sub gravi et levem sub levi imponere velle. Si tandem agitur de poenitentia gravi imposita pro peccatis veniali­ bus vel mortalibus jam confessis, triplex datur opinio. Quidam nempe, cum Lugo, dicunt poenitentem semper obligari sub gravi, cum agatur de materia seu poenitentia gravi; alii vero, cum Suarez, dicunt ipsum semper obligari sub levi tantum, cum sacerdos nequeat imponere gravem obligationem circa peccata quae non sunt necessaria materia sacramenti; alii tandem, cum S. Alphonso, rationabilius distinguunt, dicentes poenitentem quandoque teneri sub levi, quandoque sub gravi, eo quod sacerdos possit imponere poenitentiam gravem sub gravi etiam "Hanc rationem contra Nugnum fusius prosequuntur Salmanticenses, Disp 11. dub. 2, n 26 sq. 442 DE MATERIA POENITENTIAE pro venialibus vel mortalibus jam confessis, quando nempe venialia valde disponunt ad mortale vel quando poenitens pro mortalibus jam confessis non sufficienter satisfecit. Imo hi doctores sentiunt quod, cum imponitur poenitentia gravis pro venialibus vel mortalibus jam confessis, ea praesumitur imponi sub gravi, nisi sacerdos aliud mani­ festet; hoc docent explicite Salmanticenses (cf. supra, p. 420 sq.) et implicite 5. Alphonsus (n. 517). DICES 1. Ex mente Concilii, sic se habet potestas ligandi relate ad impositionem poenae, sicut se habet potestas solvendi relate ad absolutionem culpae. Atqui sacerdos neminem nolentem potest ab­ solvere a culpa. Ergo similiter neminem nolentem potest ligare seu obligare ad poenam. RESP. Imprimis ratio paritatis, assumpta in majori, retorqueri potest in obicientem. Nam, posita institutione sacramenti Poenitentiae et collatione sacerdotibus potestatis solvendi atque ligandi, peccator non est liber adeundi vel non adeundi sacerdotem sed tenetur ab eo exquirere absolutionem culpae; ex invocata ergo paritate sequitur quod similiter homo obligatur exquirere et acceptare a sacerdote poeniten­ tiam pro poena. Secundo, ea paritas valet quantum ad effectum utriusque potestatis, quatenus nempe sicut qui nolit absolvi non consequitur effectum ab­ solutionis, sic qui nolit acceptare poenitentiam nequit consequi effectum satisfactionis, abstrahendo ab eo quod nec possit absolvi, si dissentiat ante ipsam absolutionem; non valet vero quantum ad impositionem obligationis. Nam nolens absolvi, nondum se subiecit potestati cla­ vium, unde nequit attingi ab actu potestatis solvendi, qui est ipsa absolutio (quamvis attingatur ab obligatione divinae legis ut recurrat ad claves, ut nuper dictum est) ; e converso, volens absolvi cadit sub potestate sacerdotis et ideo sub consequenti jure imponendi poeniten­ tiam, cui parere tenetur, nec potest veluti separare duas illas potestates ita ut velit se subicere sacerdoti quantum ad absolutionem et non se subicere quantum ad impositionem poenae, nam binae potestates sunt inseparabiles, cum una sequatur ex alia, ac proinde voluntas se subiciendi uni est implicite voluntas se subiciendi et alteri. DICES 2. Verba ejusdem Concilii Tridentini, necnon aliorum docu­ mentorum supra relatorum, possunt intelligi de potestate non imposi­ tiva sed mere arbitrativa, hoc sensu nempe quod sacerdos possit et debeat taxare poenam, seu judicare et designare poenitenti quanta et quae satisfactio sit ab ipso exequenda, si velit suscipere tum absolu­ tionem tum fructum satisfactionis ex opere operato. Ex quo quidem non imponitur poenitenti proprie dicta obligatio, sed tantum judicialiter DE SATISFACTIONE 443 intimatur ei aliqua conditio suscipiendae absolutionis ejusque fructus. Ceterum, quod ita res sit intelligenda, sequitur ex eo quod de facto, imposita poenitenti satisfactione, ipse potest recedere a confessario, renuntians ejus judicio et absolutioni, et recurrere ad alium ut ab eo convenientem sibi satisfactionem accipiat. RESP. Sacerdotem habere potestatem vere imponendi et obligandi ad acceptandam et exequendam poenam, et non tantum ad arbitran­ dum seu judicandum de ejus taxatione, ex tot sequitur rationibus quot attulimus in Probatione. Concilium non loquitur de judicio et designa­ tione poenae, sed de ejus impositione et de vera potestate ligandi; nec merum judicium aut designatio poenae dici potest impositio vel po­ testas ligandi, sed ad summum potestas auctoritative declarandi, quae ceterum nec magnam efficaciam haberet, cum sacerdos nonnisi quadam conjecturali ac generica ratione possit judicare de proportione poenae luendae, nec multum differret a judicio et designatione poenae quae potest fieri extrasacramentaliter a quolibet viro docto. Ad id autem quod in objectione additur de jure poenitentis decli­ nandi impositionem satisjactionis et recurrendi ad alium conjessorem ut ab eo benigniorem recipiat poenitentiam, praenotandum est doctores communiter dicere poenitentem id per se facere posse sine culpa gravi. Quod vero attinet ad majorem hujus facultatis determinationem, alii aliter loquuntur, magis vel minus severe. Scotus quidem aliique qui negant obligationem acceptandi poeni­ tentiam, ultro, ut patet, id concedunt nec ullam culpam in praedicto modo agendi invenire possunt. Ad rem Scotus: “Cum arguitur quod tunc teneretur obedire erranti, et indiscretas poenitentias imponenti, dico quod ubi manifestum est quod clavis errat imponendo alicui poe­ nam immoderatam et indiscretam, posset ille cui talis poenitentia imponitur, adire alium judicem discretiorem, et ejus potestati se sub­ mittere, et poenam ab eo discrete taxatam facere, nihil explicando de illa, quam alius sibi imposuit.”03 S. Thomas non directe casum considerat, sed mere statuit poeniten­ tem teneri si potest ad adimplendam injunctam poenitentiam, etiam si haec superet debitum poenae, eo quod poenitentia ordinetur non solum ad solvendum debitum poenae, sed etiam in remedium. Quodlib. 3, ç. 13, a. 28: “Si sacerdos imponat majorem poenitentiam quam poenilens facere teneatur . . . , nihilominus poenitens tenetur facere quod sibi injunctum est, si adsit facultas”. In 4 Sent., dist. 20, q. 1, a. 2, "Opus Parisicnsc, In 4 Sent., dist. 19, quaest. un., n. 30, Opera omnia, t. 24, Parisiis, 1894, p. 307. 444 DE MATERIA POENITENTIAE q. 2, ad 2: “Poenitens cui major condigno poenitentia injuncta est, tenetur eam explere ex sacerdotis injunctione, qui non solum debitum poenae considerat, sed peccato remedium adhibet”. S. Alphonsus (n. 516 ) ait poenitentem posse saltem sine culpa gravi discedere, si tamen poenitentia sit vere irrationabilis vel impar viribus poenitentis; secus, si potest poenitentiam adimplere et ex mera desidia vellet absolvi a gravi peccato cum levi poenitentia, non posse excusari a peccato gravi. Cui rationi obicit Ballerini-Palmieri quod si poeni­ tentia est irrationabilis, difficile foret affirmare etiam culpam levem. Suarez ait: “Facile potest hoc a gravi culpa excusari, praesertim si poenitenti liberum sit huic, vel alteri sacerdoti confiteri. Nihilominus, si revera confessor nullam moralem vim inferat, sed convenientem satisfactionem imponat, non est absolute liberum, nec licitum poenitenti sacramentum inchoatum relinquere, et effugere sacerdotis justum judicium, cui jam semel se subdidit; confessores tamen in hoc non debent esse nimis difficiles, sed accommodari oportet fragilitati poeni­ tentis, et leviores illis poenitentias imponere, si graviores illi acceptare nolint; praesertim quando non est aperta eorum malitia, et medicinae necessitas in futurum non urget, et ita fiet, ut moraliter vix possit fieri magna dissensio inter confessorem et poenitentem, si uterque licite et juste suo munere fungatur.”04 Lugo mitius: “Probabile mihi est, posse id fieri absque culpa mor­ tali, . . . quia non apparet, cur aliquis, postquam incepit confessionem, ex aliqua causa relinquere non possit illam in aliud tempus, et nolle pro tunc perficere sacramentum: sicut in matrimonio posset conjus post consensum expressum ab alio conjuge, non praestare suum: sicut ergo ex alia causa posset poenitens nolle recipere absolutionem: sic posset ob metum obligationis subeundae ad talem poenitentiam: saltem in hoc non apparet culpa gravis; nondum enim contraxerat obligatio­ nem absolutam illius poenitentiae”.05 Salmanticenses mitius et rectius: “Vel poenitens ex legitima, rationabilique causa procedit? Vel ex ignavia, aut levitate animi, ne videlicet graviorem cogatur sustinere poenam, etiam intra limites aequitatis taxatam? In primo eventu communis Doctorum sententia affirmat, id licere poenitenti. In secundo autem dicendum est, non esse licitum. Cujus ratio est: quia sine rationabili causa sacramentum inchoatum relinquere, nequit non aliquam indecentiam, et sacramenti irreveren­ tiam redolere, atque ideo nequit non aliquod peccatum esse contra Religionem. Ceterum, cum poenitentiae sacramentum in peccatorum medicinam, et commodum sit institutum, de Christi benignitate prae’* De Poenitentia, disp. 38, sect 7, n. 4. Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1366, p. 797. ’’ De Poenitentia, disp. 25, sect. 5, n. 77, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 45S. DE SATISFACTIONE 445 sumendum est, noluisse sub lethali obligatione gravare poenitentem, ut confessionem cum uno sacerdote inchoatam cum eodem perficeret: sic namque hujus sacramenti usus, alias ex se difficilis, suavior red­ ditur, poenitentesque libentius culpas detegunt, ac poenitentias accep­ tant. Unde solum venialiter peccaret poenitens, qui absque legitima causa inceptam confessionem relinquit, et alium prudentem sacerdotem adit, ut mitiorem poenitentiam injungat”.00 Moderni Moralistae remisse quidem sed non valde clare loquuntur. Cappello excusat poenitentem ab omni culpa, etiam veniali, sed non distinguit motivum ex quo agit poenitens, et praeterea loquitur de casu quo satisfactio sit manifeste injusta. Scribit: “Si injuncta satis­ factio sit manifesto injusta, poenitens rogare potest confessarium ut aliam imponat. Si confessarius id facere renuat, poenitens recedere potest sine absolutione, eam apud alium confessarium quaesiturus. Quidam putant poenitentem teneri sub gravi vel saltem sub levi ad confessionem prosequendam donec absolutionem receperit. Probabilius nulla datur stricta obligatio ne sub veniali quidem.”01 Melius loquitur Ballerini-Palmieri, fere ut Salmanticenses: “Puta­ mus nec culpam gravem fore, si poenitens a quadam speciali poeni­ tentia etsi rationabili abhorrens alium adeat, a quo sperat, aliam, rationabilem quidem, sed minus a suo ingenio alienam imponendam poenitentiam. Nihil enim facit, quod sit contra reverentiam debitam sacramento: e contrario onus grave subit repetendae confessionis. Nec est irreverens in sacerdotem, apud quem facile se excusare potest. Quocirca id omni quoque culpa vacare potest. Nam peccatum dicitur esse situm in desidia poenitentis: at opus non est. hanc esse causam, cur certa poenitentia detrectetur.”08 Nobis videtur rationes quae assignantur ad statuendam culpam, etiam levem, non esse urgentes. Invocatur irreverentia in confessarium: sed haec recte negatur a Salmanticensibus et Ballerini-Palmieri. quia poenitens utitur jure suo et ceterum potest apud confessarium se excusare. Invocatur irreverentia in sacramentum; sed haec non inepte negatur a Ballerini-Palmieri quia e contrario poenitens onus grave subit repetendae confessionis, et ceterum sacramentum nondum existit, nec poenitens male disponitur erga sacramentum sed tantum non eligit pro nunc et ab hoc confessario illud recipere, ut observat Lugo. Invocatur a Suaresio necessitas prosequendi inchoatum sacramentum; sed stricte loquendo sacramentum nondum inchoatum est, quoad ipsam essentiam, quia quidquid praecedit absolutionem, sacramentatur HDe Poenitentia, disp. 11, dub. 2, §4, n. 30, Curs. Thcol., t. 20, Parisiis, 1SS3, p 657. rDe Sacramentis, v. 2, Do Poenitentia, n. 247, Taurini-Romae, 1944, p. 212. “Opus theologicum morale, v. 5, n. 514. Prati, 1893, p. 255. 446 DE MATERIA POENITENTIAE per ipsam, et ceterum poenitens prosequitur inchoatam subjectionem clavibus cum accedit ad alium confessarium. Invocatur ratio desidiae; sed haec potest deesse etsi poenitens leviorem et sibi faciliorem poeni­ tentiam desideret. Invocatur a S. Alphonso ratio malae dispositionis volentis absolvi a gravi cum poenitentia levi; sed haec ratio non est practica quia ordinarie poenitens tantum vult sibi imponi poenitentiam minus difficilem, convenientem tamen rationi sacramenti et ab alio confessario judicandam, qui ceterum potest, ut omnes admittunt (cum Suarez, nuper cit., et ipso S. Alphonso, n. 509), indulgere fragilitati poenitentis ob ipsam causam fragilitatis. Ceterum nemo negabit tum in tali voluntate, tum in ratione desidiae, tum in aliis motivis quibus moveatur poenitens ad quaerendum alium confessarium, posse inter­ venire rationem peccati, levis vel gravis;00 sed id videtur impertinens ad quaestionem de liceitate ipsius recursus ad alium confessarium ex ipsa intentione accipiendi levem poenitentiam juxta limites facultatis quam confessarius habet alleviandi satisfactionem ex quacumque causa justa. Quidquid autem sit de ratione et modo liceitatis recursus ad alium confessarium, respondetur obicienti, quod ex liceitate hujus recursus non sequitur impositionem poenitentiae per sacerdotem esse meram taxationem seu declarationem poenae. Nam impositio poenitentiae intelligenda est cum ordine ad absolutionem et veluti ad modum unius cum absolutione a qua ipsa formaliter accipit quod sit impositio sacra­ mentalis, etsi possit intimari ante ipsam. Unde ex hoc ipso quod quis recedit a confessario ante absolutionem, impositio poenitentiae non obtinet proprium complementum formale in ordine sacramentali, nec est dicenda simpliciter et formaliter impositio, pariens obligationem sacramentalem seu importans actualiter et formaliter exercitium po­ testatis ligandi. Idque confirmatur ex eo quod, si sacerdos, post im­ positam satisfactionem et ante absolutionem, moriatur, vel si confessio fuerit invalida, vel si quomodolibet valida absolutio non detur, poeni­ tens ad impositam satisfactionem non obligatur. Nec valet opponere quod satisfactio potest a poenitente exequi ante absolutionem, imo ad id cogi potest a sacerdote ex justa causa, adeoque impositio satisfac­ tionis habet totam suam rationem sacramentalem ante ipsam abso­ lutionem; nam ipsa executio satisfactionis non mutat indolem satisfac­ tionis prout est impositio et acceptatio, et haec iterum, sive exequatur ante absolutionem sive postea, rationem suam potestativam et obiigativam accipit ex solo ordine ad absolutionem, eo proportionaliter " Ita, si poenitens absolute et reflexe ita esset dispositus ut in quacumque hypothesi ft a quocumque confessario nonnisi levem satisfactionem pro gravi peccato acceptare vcllft. esset in dispositione graviter mala, seu careret dispositione ad absolutionem. DE SATISFACTIONE 447 modo quo, ut explicatum est in tractatu De sacr. in genere (art. 1. p. 56 sq.), elementum sensibile constituitur formaliter in ratione sacra­ menti per ipsam relationem rationis et denominatur tale per ordinem ad hanc relationem, etiam antequam haec actualiter existât, seu ante ipsam considerationem intellectus a qua relatio rationis producitur. i 1 ; DICES 3. Si confessarius haberet potestatem obligandi poenitentem ad satisfactionem, posset illum obligare ad quamcumque, quantumvis gravem, poenitentiam; nam posset imponere ei condignam satisfac­ tionem, ad quam quidem non sufficit quaelibet poena, cum tum pec­ catum, etiam veniale, tum poena purgatorii, superet quamlibet poenam hujus vitae. Confirmatur ex eo quod confessarius reapse nequit obligare poenitentem ad condignam et totalem satisfactionem; ergo neque ad partialem, adeoque nullo modo potest eum obligare, nam ex qua ratione deducitur unum potest deduci et alterum. RESP. Ut ait S. Thomas, Suppi., q. 18, a. 3, Sed contra: “Potestas clavium est potestas rationabilis, cum habeat discretionem adjunctam”. Unde sacerdos nequit imponere, nec poenitens acceptare tenetur, nisi poenam rationabilem et proportionatam, attenta tum gravitate pecca­ torum tum conditione poenitentis; et hoc etiam sensu intelligenda est condignitas poenitentiae quae imponi potest, scilicet de condignitate non absoluta, sed relativa et proportionata duplici rationi indolis pec­ cati et conditionis poenitentis. Ex quo patet etiam responsio ad confirmationem; nam ratio aequitatis et rationabilitatis excludit unum, i.e. ut possit sacerdos totam poenam imponere, sed non excludit alterum, ut nempe possit imponere partem poenae juxta proportionem peccati et poenitentis, et hoc sensu proportionaliter totam et moraliter condignam. NOTA 1. QUAENAM SPECIES PECCATI SIT NON ACCEP­ TATIO VEL NON EXECUTIO SATISFACTIONIS. Quamvis obligatio satisfactionis oriatur in poenitente ex pluribus titulis seu virtutibus, scilicet ex poenitentia, religione, charitate in Deum, charitate et misericordia in seipsum, oboedientia (ubi inter­ cedat Ecclesiae praeceptum, ut de annua confessione), tamen poeni­ tens, illam obligationem non implendo, nequaquam tot distincta pec­ cata committit, sed tantum duo, specifice diversa, scilicet peccatum sacrilegii contra religionem, eo quod defraudet sacramentum debita integritate seu perfectione, et peccatum impoenitentiae contra virtutem poenitentiae cujus actum omitti, quamvis in praxi formale peccatum sacrilegii saepius absit eo quod communiter fideles hanc peccati ratio­ nem in sua satisfactionis omissione non apprehendant. 448 DE MATERIA POENITENTIAE "Ratio autem cur . . . peccatum illud sit contra religionem, ac poenitentiam, non vero contra charitatem, aliasque virtutes, ex quibus obligatio insurgit, est duplex: [Prima estj . . . quia . . . violatio harum virtutum, et similium est quaedam circumstantia generalis in omni peccato inventa, atque ideo illi specialem malitiam non tribuit: ad hoc enim opus erat ut essent illae circumstantiae per se volitae ex parle objecti, ut si quis frangat praeceptum, ne Deo praestet obedientiam, sive ut ipsimet poenitenti, aut Deo damnum inferat, vel irroget in­ juriam. . . [Secunda est] quod peccata non multiplicantur specie penes motiva adhuc intrinseca, et operis, nisi quando immediate, et proxime procedunt contra illa motiva: si enim solum mediate, et indirecte contra ea versentur, peculiarem malitiae speciem non accipiunt. Omissio igitur satisfactionis, vel ejus non acceptatio versatur immediate contra motiva poenitentiae, et religionis, contra motiva vero charitatis, et aliarum vir­ tutum solum indirecte, et remote: quippe eo modo omissio actus prae­ cepti versatur penes motiva virtutum, quo ipsae virtutes concurrunt ad illum actum: charitas autem, et illa virtus, contra quam imminet peri­ culum peccati futuri, solum concurrunt ad satisfactionem radicaliter, et remote, illam videlicet imperando, ut ea mediante finem proprium ipsarum assequantur. Religio vero, ac poenitentia immediate influunt in satisfactionem: haec enim, et est actus proprius poenitentiae, per quem nullo alio mediante intendit, et assequitur solutionem debiti, quod est ejus motivum; et etiam religionis, quia satisfactio est pars integratis sacramenti, per quam immediate, et intransitive perficitur, ac reverentia ipsi debita exhibetur, quod ad religionem attinet. Quo­ circa satisfactionis omissio immediate, et directe contra harum virtutum motiva militat, atque ideo malitiae species ipsis oppositas vindicat.”1 NOTA 2. DE CAUSIS EXCUSANTIBUS AB ACCEPTATIONE SATISFACTIONIS. Ab acceptatione satisfactionis, impositae a confessario, excusatur poenitens in solo casu quo, ex malitia, vel imprudentia, vel ignorantia (nam ex his causis clavis scientiae deficere potest), imponatur ei poeni­ tentia certo irrationabilis, seu moraliter impossibilis, seu nimis onerosa, attenta tum poenitentis conditione tum hodierna Ecclesiae et doc­ torum interpretatione de gravitate poenitentiarum (cf. dicta in art. 72. Conci., sub numeris 1 et 6; item Moralistas, v.g. Cappello, n. 2441. Ratio est quia sacramenta sunt propter homines et in eorum utilitatem instituta, et ideo in impositione sacramentalis satisfactionis judex debet sententiam ferre proportionaliter ad humanam conditionem. ’ Salmanticenses, Dc Poenitentia, disp. 11, dub. 2, § 3, n. 21, Curs. Theol., t. 20, Parisis, 1883, p. 647 sq. DE SATISFACTIONE 449 quae secum fert naturalem fragilitatem, et ad humanas consuetudines, quae sunt variabiles quaeque redundant in ipsam rationem fragilitatis. Casus poenitentis licite renuntiantis absolutioni et recurrentis ad ali­ um confessarium non est proprie casus excusationis ab acceptatione poenitentiae, sed potius casus remotionis conditionis requisitae ad im­ positionem et acceptationem; et discrimen maxime apparet ex hoc quod cum imponitur poenitentia impossibilis, poenitens habet jus ad abso­ lutionem, quod quidem, quantum in se est, potest urgere, ita ut cum rationabili poenitentia accipiat absolutionem. Si adest dubium de rationabilitate poenitentiae, ipsum cedit in favorem judicis seu confessarii ita ut praesumptio stet pro rationa­ bilitate. Si poenitentia videtur poenitenti omnino irrationabilis, ita ut conflictus exurgat cum confessario, ipse rogabit confessarium ut aliam injungat; quod si non obtinet, potest vel recedere sine absolutione, vel ad alium confessarium recurrere. Noldin (n. 308) tertium suggerit medium, inquiens: “Aut poenitentiam acceptare potest, ut absolu­ tionem recipiat, at poenitentiam acceptatam implere non tenetur" (tunc enim defectus integritatis in sacramento imputatur sacerdoti), quod tamen Cappello (n. 246) sic temperat: “Id eatenus admittendum videtur, quatenus poenitens habeat intentionem postea petendi illius satisfactionis commutationem; secus, non potest admitti"; JUoMtcri vero (n. 355) hanc adducit mitigationem: “Videtur fin eo casu poenitens] teneri, si materia poenitentiae bene divisibilis est, ad partem peccatis aequam implendam.” Etiam in casu quo poenitentia est rationabilis, sed gravior poeni­ tenti, hic potest recurrere ad alium confessarium, juxta superius dicta (p. 445 sq.). In utroque tamen casu humilitas poenitentis et prudentia confessarii facile condictum vitabunt “et ita fiet, ut moraliter vix possit fieri magna dissensio inter confessorem et poenitentem, si uter­ que licite et juste suo munere fungatur” (Suarez, cit. in p. 444). NOTA 3. DE CAUSIS EXCUSANTIBUS AB EXECUTIONE SATISFACTIONIS. Ab executione satisfactionis excusat unice causa impotentiae, et quidem tempore quo haec durat (secus redit obligatio, nisi ratio tem­ poris sit essentialis quaedam conditio operis praescripti ita ut praescri­ batur ad finiendam obligationem). Impotentia autem duplex est. alia physica, alia moralis. Utraque ex multis causis induci potest. Ita impotentia physica induci potest ex infirmitate; ex paupertate; ex oblivione (coniuncta cum physica impossibilitate adeundi confessarium). Impotentia vero moralis induci potest ex magna difficultate; ex mutatione status (puta ingressu 450 DE MATERIA POENITENTIAE in religionem vel matrimonio) ; ex mutatione moralitatis operis quod ex licito, quando impositum est, fit illicitum ratione supervenientis novi praecepti vel obligationis; ex oblivione coniuncta cum morali impossibilitate adeundi priorem confessarium. Ad oblivionem quod attinet (sive culpabilem sive inculpabilem), quidam veteres, ut Paludanus, Richardus, Silvester et Angelus, nega­ runt eam esse causam excusationis, in casu nempe quo aliquis con­ fessarium adire possit, docentes poenitentem debere adire priorem confessarium, si moraliter potest, vel secus ad iterum confitendum apud alium, ut ab eo novam satisfactionem accipiat qua possit con­ sulere integritati sacramenti. Communis vero sententia tum antiqui­ orum, ut Majorini, Vasquez, Suarez, Coninck, Dianae, Lugo, Salmanticensium, tum modernorum, docet poenitentem per se teneri ad adeundum priorem confessarium si nempe commode fieri potest et prudenter existimatur illum adhuc poenitentiae esse memorem, ita ut quodlibet rationabile incommodum ab hac obligatione excuset, nulla­ tenus vero teneri ad instituendam novam confessionem, tum quia nemo tenetur bis peccata confiteri, tum quia obligatio integrandi sacramen­ tum respicit satisfactionem acceptam in eodem sacramento, tum quia ceteroquin poenitentia accepta in nova confessione nequit integrare nisi novum sacramentum et integritas prioris irreparabilis facta est, cum ab eodem complemento nequeat integrari duplex subjectum sicut una manus nequit duo corpora integrare. Olim a compluribus inter causas excusantes numerabatur lucratio indulgentiarum, quibus fit extinctio poenae temporalis quae est prae­ cipuus finis satisfactionis. Post declarationem Benedicti XIV et Leonis XII certum est hanc non esse de facto causam excusantem; an vero, si non haberetur Ecclesiae prohibitio, ea posset per se esse causa excusationis, disputatur, ut dictum est in art. 73 (p. 409-413), ubi haec quaestio explicite agitata est ad modum unius quoad obligationem tam ministri quam poenitentis. Quoad casum fere metaphysicum quo quis vel ex revelatione vd cx prudenti aestimatione conscius esset se jam pro tota poena sibi debita satisfecisse, an nempe talis excusaretur ab implenda sacramentali satisfactione, idem fere dicendum est ac in simili casu de obligatione confessarii ad injungendam satisfactionem (cf. art. 73, p. 408 sq.),cum hac aggravante additione, quod multo difficilius est, et in hac re eminenter morali fere impossibile, ut ipse poenitens prudenter judicet se jam perfecte satisfecisse, cum nemo convenienter in propria causa judicare possit. DE SATISFACTIONE 451 Quidam inter causas excusantes numerant commutationem poeni­ tentiae, de qua mox dicetur; attamen haec proprie non importat ex­ cusationem, quae generat extinctionem obligationis et remotionem poenitentiae, sed est quaedam continuatio ejusdem obligationis in alia materia seu poenitentia. NOTA 4. DE COMMUTATIONE POENITENTIAE SACRA­ MENTALIS. De hujus commutationis auctore et modo fusius olim a doctoribus disputabatur,2 quorum conclusiones et rationes breviter colligunt mo­ derni moralistae, similiter in pluribus inter se dissentientes. Praecipua capita consensus et dissensus ad haec reducuntur: 1. Commutatio fieri potest saltem ex aliqua justa seu rationabili causa, etiam levi, quae proinde vix deesse potest. A confessario qui poenitentiam imposuit, semper valide fit commutatio etiam sine causa, sed an licite sine causa, disputatur; ut vero fiat ab alio confessario, semper requiritur justa causa. Ratio est quia sacramenta non sunt in destructionem sed in aedificationem et quia potestas clavium non ita est concessa ut quolibet arbitrio exerceatur, sed modo rationabili. 2. Commutatio est verus actus judicialis, sicut ipsa impositio satis­ factionis, adeoque est exercenda a confessario et in confessione vel in actu quo praecedens confessio moraliter continuatur. De temporis spatio quod possit intercedere inter confessionem et commutationem disputatur, juxta modum quo judicatur moralis unitas requisita ad unitatem causae judicialis et sacramentalis, aliis, ut Salnianticcnsibus (Disp. 11, dub. 4), 5. Alphonso (n. 529, dub. 3), Aertnys-Damen (n. 325) et Lehmkuhl (ed. 1902, n. 366), severius judicantibus ac requirentibus commutationem fieri immediate post confessionem; aliis vero, ut Soto, Valentia, Ledesma, variam latitudinem unius, vel duo­ rum, vel plurium dierum assignantibus; aliis tandem cum Lugone longum ac indeterminatum tempus permittentibus eo quod semper salvari possit unitas moralis ad judicium requisita et judicium sacramentale intelligatur esse suspensum et incompletum quousque non sit executa imposita satisfactio. 3. Ut commutatio valorem habeat, seu ut possit extingui per novam poenitentiam obligatio prioris, probabilius oportet ut confessarius habeat intentionem commutandi, adeoque ut poenitens petat commu­ tationem, mentionem faciens prioris confessionis et poenitentiae; ratio est quia oportet prius sacramentum aliquomodo integrare per novam poenitentiam judicialiter impositam, quod nequit fieri nisi a confessario 2 Suarez, Disp. 38, sect. 10; Lugo, Disp. 25, sect 6; Salmanticenses, Disp 11, dub. 4. 452 DE MATERIA POENITENTIAE sciente et volente. Unde si poenitens tantummodo eadem peccata iterum confiteatur et novam poenitentiam accipiat, quin manifestet propositum obtinendi commutationem, probabilius tenetur ad implen­ dam etiam priorem poenitentiam.3 Ceterum, accepta nova poenitentia, poenitens potest hanc vel pri­ orem pro libito persolvere, tum quia finis commutationis est favere poenitenti, tum quia generalius “haec est judicii sacramentalis natura ut super eandem causam sit iterabile in favorem paenitentis, idque non per modum appellationis, sed per modum novi judicii aequalis praecedenti”.4 Ad rem Suarez: “Posterior [confessarius] non revocat proprie sententiam prioris, sed suam profert, et poenitenti liberum est. quam voluerit poenam eligere”,5 et S. Alphonsus: “Facta commutatione semper potest poenitens eligere primam poenitentiam, ut docet Suarez, Lessius, Bonacina et alii cum Mazzotta” ? 4. Commutatio a solo confessorio fieri potest, non vero ab ipso poenitente vel alio, sacramentali carente jurisdictione. Ratio est quia commutatio est actus judicialis sacramentalis, qui proinde nequit exerceri in seipsum aut a carente sacramentali jurisdictione. Con­ trariam sententiam vix unus vel alter, uti Portel et Villalobos, defen­ dere attentavit, ea praecipue nixus ratione quod per aliam satisfactio­ nem, aequalem vel meliorem, potest poenitens aequaliter vel melius assequi finem a confessario intentum, seu spiritualem utilitatem ipsius. 5. Confessarius qui poenitentiam imposuit potest commutationem facere tum intra confessionem (i.e. ante absolutionem vel post, sed priusquam poenitens discedat) tum extra (i.e. postquam poenitens discessit). De hac secunda parte tamen controvertitur inter theologos, ut dictum est supra. Moderniores moralistae generatim adhaerent affirmativae et benigniori sententiae, etsi inter se dissentiant circa latitudinem temporis ultra quod inter confessionem et commutationem non amplius haberetur unio moralis requisita ad judicium sacramentale. Ad commutationem faciendam requiritur sufficiens cognitio status poenitentis, secus non potest nova poenitentia ei proportionari; quanta vero cognitio ad hoc requiratur, controvertitur: quidam, ut Salinunticenses (n. 55), exigunt memoriam vel cognitionem aliquam saltem praecipuorum peccatorum; alii, ut Lugo (n. 112) et S. Alphonsus (n. 529) requirunt saltem aliquam confusam memoriam peccatorum vel status conscientiae; alii denique, praecipue inter modernos, ut Lehmkuhl, Bucceroni, Gcnicot-Salsmans, Cappello, dicunt confessa3 Bucceroni, n. 747; Génicot-Salsmans, n. 316; Cappello, n. 259; Merkelbach, n. 563. ‘ Génicot-Salsmans, n. 316. 5 Disp. 38. sed. 10. n. 7. ‘ Homo Apost., tr. 16, n. 61. DE SATISFACTIONE 453 rium posse commutationem facere “etsi ne confusam quidem prioris confessionis memoriam retineat: peccatorum enim cognitionem satis acquirit ex gravitate et qualitate poenitentiae impositae.”* 6. Alius confessorius, saltem aliquis (abstrahendo an sit inferior, aequalis vel superior), potest poenitentiam commutare, tum quia est successor prioris in eodem tribunali, potest autem successor mutare legem particularem antecessoris, tum quia habet aequalem prorsus auctoritatem ac prior confessarius, adeoque potest, sicut ille, facere commutationem. Id tamen nequit facere nisi accepta nova confessione poenitentis, secus ea impositio nullam haberet relationem ad sacra­ mentum, nec esset actus judicialis et sacramentalis. Contra possibilitatem ipsius commutationis duplex difficultas afferri potest, altera petita ex injuria quae videtur fieri priori confessario et judicio, altera ex injuria prioris sacramenti quod videtur privari integritate: Prima objectio sic proponitur et resolvitur a Suaresio: “Dices, per hoc fieri injuriam priori confessori, quia ille juste tulit sententiam, et praeceptum justum; ergo non potest juste revocari ab alio aequali. Item, jam causa fuit priori commissa, et poenitens ab illo obtinuit remissionem culpae; ergo illi debet omnino parere in executione poenae. Respondetur nullam hic intervenire injuriam sacerdotis, tum quia ju­ dicium hoc ad bonum rei ordinatur, non in aliquam utilitatem judicis; tum maxime quia hoc judicium tale est, ut super eamdem causam sit iterabile in favorem poenitentis, idque non per modum appellationis, sed per modum novi judicii aequalis praecedenti; et ideo nec posterior judex facit injuriam priori, nec e converso, imo illa temporis antecessio accidentaria est, neque hic acquiritur specialis jurisdictio quasi per anticipationem, seu praeoccupationem judicii, quia reus a principio habet hunc favorem, ut saepius possit judicari, si velit, et aequaliter a singulis, si aequales habeant jurisdictiones. Unde posterior non revocat proprie sententiam prioris, sed suam profert, et poenitenti liberum est, quam voluerit poenam eligere.”8 Altera objectio sic proponitur et resolvitur a Salmanticcnsibus: “Arguitur. . . In eventu commutationis duo judicia poenitentialis fori, duoque sacramenta perficienda, et integranda occurrunt. Inquirimus ergo, cujus sacramenti, et judicii est integralis perfectio illa poenitentia, quae per commutationem subrogatur? Prioris, aut posterioris, vel utriusque? Non prioris: quia in prima confessione non fuit imposita. Non utriusque: quia integritas cujuslibet exigit in solidum adaequate ' Capptllo, n. 256, ‘De poenitentia, disp. 38, sect. 10, n. 7, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 802 sq. 454 DE MATERIA POENITENTIAE omnem illam satisfactionem, unde utrumque nequit integrare. Si autem solius posterioris sit integralis perfectio: ergo primum sacramentum absque debita integritate relinquitur. Non igitur hujusmodi commutatio fieri potest. . . “Posset quis non improbabiliter respondere, primum sacramentum manere formaliter integrum, secundum autem tam formaliter, quam materialiter; id quod sufficit, et nihil amplius exposcitur. Satisfactio formalis consistit in sacramentali punitione delicti, et solutione reatus ab eo inducti, per quamcumque poenae tolerationem fiat. Materialis vero in eo sita est, quod praedicta punitio, vel reatus solutio determi­ nate fiat per poenitentiam illam, quam sacerdos in confessione injunxit, et non per aliam. Igitur cum delictum in prima confessione judicatum puniatur per poenitentiam in secunda confessione loco prioris designa­ tam, fit quod primum sacramentum relinquatur formaliter integrum, licet non materialiter: ad hoc enim opus erat, ut exhiberetur illa determinata poenitentia, quae in prima confessione indicta fuit. Deinde secundum sacramentum manet etiam formaliter, et materialiter inte­ grum; tum quia poenitentia in eo injuncta mandatur execution!; tum quia delictum in eodem sacramento judicatum punitur, reatusque culpae solvitur. Quocirca eademmet poenitentia, quae per commuta­ tionem loco prioris subrogatur, est satisfactio formalis utriusque sacramenti, eo quod delictum in utroque judicio punitum est idem... Ceterum, quia non ita exploratum est, an eadem poenitentia possit esse pars formalis duplicis sacramenti; ideo: “Secundo, et melius respondetur, quod in eventu commutationis, poenitentia loco prioris subrogata pertinet per modum partis integralis ad secundum sacramentum, in quo injungitur, non vero ad primum. Ex quo solum infertur, primum sacramentum manere non integrum negative, id est, sine integritate sibi non debita, non secus ac lapis dicitur irrationalis negative, eo quod rationalitas a lapide non ex­ poscitur. Ratio autem cur in eventu commutationis priori sacramento illa integritas non debeatur, est quia poenitens bis puniri pro eodem peccato non debet; per commutationem autem poenitentiae in secundo judicio factam peccatum ad mensuram punitur. Quocirca licet ante commutationem prima poenitentia deberetur sacramento; facta tamen commutatione, jam illi indebita redditur, cum sacramentum illam non exposcat: sufficit enim peccatum puniri, poenaeque reatum extingui per secundam loco prioris subrogatam.”0 Quoad majorem tamen doctrinae determinationem triplex hic dis­ sensus habetur inter doctor es: 'De Poenitentia, disp. 11, dub. 4, §6, n. 67. 68, Curs. Thcol., t. 20, Parisiis, 1883, p. 680 sq. DE SATISFACTIONE 455 Primo disputatur quanta requiratur prioris confessionis cognitio in novo confessario ut possit convenienter novam poenitentiam imponere. Respondent tripliciter, fere sicut quoad priorem confessarium. Quidam, ut Suarez, Vasquez, Coninck, Laymann, Lugo, Salmanticenses, Holz· mann, Lacroix, Roncaglia, Elbel, Sporer, requirunt repetitam accusa­ tionem peccatorum, vel omnium graviorum (ita videntur aliqui sentire) vel saltem aliquorum (ita explicite alii), ad hoc nempe ut confessarius possit judicare et proportionatam assignare poenitentiam; alii, ut Navarrus, Toletus, Sà, Diana, Henriquez, Rodriguez, Villalobos, et generatim moderni Moralistae, uti Ballerini-Palmieri, Lehmkuhl, Bucceroni, Génicot-Salsmans, Priimmer, Merkelbach, negant requiri dis­ tinctam accusationem, etiam aliquorum peccatorum, quia, aiunt, in commutatione non agitur de judicio ferendo circa peccata sed circa poenitentiam, seu circa difficultatem poenitentis ad eam implendam, adeoque sufficit confusa notitia peccatorum seu status poenitentis, habita vel ex accusatione generica vel saltem (inquiunt moderni) ex ipsa notitia gravis poenitentiae injunctae; unde, ait Génicot-Salsmans (n. 316), “practice nihil amplius exigendum quam confessio, et pecca­ torum confusa notitia saltem per notitiam poenitentiae antea imposi­ tae.” Lugo (n. 109) dicit hanc secundam sententiam esse speculative et intrinsece prorsus improbabilem (“nihil habere probabilitatis”), practice vero et extrinsece probabilem. S. Alphonsus (n. 529), nulli adhaerens, ait eandem sententiam esse “satis probabilem”, imo “diffi­ cilius esse respondere” ad ejus rationem. Secundo disputatur utrum superior tantum confessarius possit com­ mutare poenitentiam alterius, non vero aequalis. Id olim affirmarunt pauci, ut Soto, Ledesma, Vasquez et Vcga, ea innixi ratione quod par in parem non habet imperium; negant vero communissime alii theologi tam antiquiores quam moderni, ob rationes jam supra generaliter assignatas. Ratio autem a prima sententia invocata, non tenet, quia alter confessor in casu nullam in priorem exercet jurisdictionem, sed tantum in poenitentem, et judicat de causa sibi submissa. Tertio et principaliter disputatur utrum inferior confessarius possit commutare poenitentiam impositam a superiori confessario. intelligendo superiorem eum qui absolvit a peccato reservato; aliis verbis: utrum poenitentia imposita pro absolutione peccati reservati possit commutari ab altero confessario qui careat facultate absolvendi ab eodem reservato. Negant complures antiquiores et aliqui moderni, uti Suarez, Coninck, Lugo, Valentia, Gonet, Concina, Holzmann, Sporer, S. Alphonsus (n. 529, dub. 2: “Prima sententia mihi arridet”), Aertnys-Damcn, Merkel- 456 DE MATERIA POENITENTIAE bach, qui tamen post S. Alphonsum hanc concessionem faciunt: “Nisi grave accedat incommodum pro poenitente et non facilis sit accessus ad superiorem, quo casu ipsa reservatio cessare potest (can. 900).’’; Ratio est quia nihil valet inferior in legem latam a superiore et quia reservatio cadit non solum in peccatum sed etiam in poenitentiam, ratione peccati, eo quod accessorium sequatur principale. ‘ Affirmant- vero plures alii doctores, ut Vasquez, Henriquez, Bonu­ cina, Dica stillo, Diana, Salmanticenses (Disp. 11, dub. 4, n. 59. 69-71), quia reservatio peccatorum extincta est per ipsam absolutio­ nem, ita ut, si eadem peccata iterum subiciantur confessioni, quilibet confessarius possit ea nova absolutione donare, nec ceterum ratio est quare, sublata reservatione a peccatis, haec manere debeat quoad ipsam poenitentiam. Quidam autem moderni, ut Génicot-Salsmam, Bucceroni et Cappello (n. 258; quatenus dicit: “Solide probabilis videtur”) post Ballcrini-Palmieri (n. 532), utriusque sententiae con­ ciliationem attentant, extendendo supradictam concessionem S. Alphonsi ad casum quo sola causa commutationis sit fragilitas poeni­ tentis, etiam si superior adiri possit, “nam Superior, aiunt, supponendus est vir prudens, qui, si comperisset hanc poenitentis fragilitatem, id ipse fecisset, atque ideo consentire merito censetur ut, quod natura rei postulat, fiat ab alio, etiam se non consulto” {Cappello, n. 258. et Gcnicot-Salsmans, n. 316). Quidquid sit de hac eleganti explicatione, ipsa certe, etsi verbotenus invite, reincidit in supradictam sententiam affirmativam. NOTA 5. DE MODO EXEQUENDI POENITENTIAM SACRA­ MENTALEM, QUOD ATTINET AD IPSUM OPUS QUOD IMPONITUR. Cum poenitentiae obligatio proveniat ex impositione sacerdotis, opus satisfactorium eo modo et eo tempore adimplendum est quo a sacerdote adimplendum edicitur vel intenditur. Haec autem intentio, praeter­ quam ex explicita declaratione, colligenda est ex indole objecti, ex fine poenitentiae, ex circumstantiis et ex consuetudine. Quod attinet ad MODUM implendae satisfactionis, haec notentur: Si imponitur opus aliunde praeceptum (puta auditio Missae), intelligendum est ipsum persolvi debere in iis conditionibus in quibus non est praeceptum (puta audiendam esse aliquam Missam praeter eam quae est de praecepto), nisi aliunde prudenter colligi possit aliam esse sacerdotis mentem (ita si sacerdos praeciperet quotidianam audi­ tionem Missae per mensem, praesumi potest nolle obligare ad audi­ endam duplicem missam in die festo). Cf. dicta in art. 72, p. 397. 10 Merkelbach, n. 562. k DE SATISFACTIONE 457 Si operi additur circumstantia temporis (v.g. cras audies missam; die Veneris jejunabis), ea intelligitur accidentalis, seu posita non ad finiendam sed ad urgendam obligationem, ita ut qui una die nequeat vel omittat satisfacere, possit et debeat alia die persolvere. Id valet, nisi ex indole operis vel circumstantiis aliud manifeste constet (ut si poenitenti imponatur ut comitetur processionem B. V., occurrentem in determinato die festo). Poenitentia impleri potest eo tempore quo aliud opus praeceptum persolvitur; ita potest quis iniunctum rosarium recitare dum missam audit die festo. Nisi confessarius aliud expresse significaverit, preces iniunctae in poenitentiam recitandae sunt eo modo quo ex praxi Ecclesiae recitari solent; ita psalmi, litaniae, rosarium, recitari possunt etiam alternatim cum socio; si imponuntur orationes quae vocaliter recitari solent, ut Psalmus Miserere, 3 Pater et Ave, etc., vocaliter recitandae sunt; si vero praecipitur oratio coram SS. Sacramento, vel actus fidei, spei, charitatis, haec etiam mentaliter persolvi possunt; si praescribitur auditio duarum missarum, non satisfit audiendo duas missas eodem tempore celebratas, saltem quia talis non est communis modus duobus sacrificiis participandi. Si praescribitur oratio flexis genibus vel coram imagine B. Virginis recitanda, haec circumstantia levis censetur; si vero praescriberetur rosarium recitandum extensis brachiis, circumstantia per se gravis censetur, ratione finis satisfactionis qui intenditur, ac ideo ejus omissio esset grave peccatum, utpote omissio gravis poenitentiae (in casu, ut patet, quo praescribatur sub gravi, juxta dicta in art. praec.). Quod attinet ad TEMPUS exequendae satisfactionis, haec nota: Per se satisfactio adimpleri potest tam ante quam post absolutionem. De hoc erit specialis quaestio in art. 75. Necesse non est ut satisfactio persolvatur antequam iterum accedatur ad sacramentum. Ita com­ munius doctores, praecipue moderni. Dissentit tamen inter alios Gonct qui scribit “poenitentem teneri, quam primum commode potest, vel saltem antequam novam confessionem faciat, poenitentiam sibi in­ junctam adimplere; quia antequam ad novum Sacramentum confi­ ciendum accedat, tenetur praecedens perficere.”11 Attamen talis obli­ gatio ex indole satisfactionis non colligitur, nam prius sacramentum potest integrari etiam post susceptionem alterius et impositionem correspondentis poenitentiae; per hanc tamen nullatenus extinguitur obli­ gatio prioris poenitentiae, nisi agatur de istius commutatione, juxta superius dicta. ” De Poenitentia, disp. 13, a. 3, § 3, n. 46, Clypcus, v. 6. Parisiis, 1S76, p. 6S6. 458 DE MATERIA POENITENTIAE A fortiori ex nulla ratione asseri potest poenitentiam persolvendam esse ante communionem, ut volebant Jansenistae, juxta sequentem propositionem ab Alexandro VIII a. 1690 damnatam: “Sacrilegi sunt iudicandi, qui ius ad communionem percipiendam praetendunt, ante­ quam condignam de delictis suis poenitentiam egerint” (Denz. 1312). Dilatio satisfactionis, si agitur de poenitentia levi vel de gravi sub levi imposita, non est nisi peccatum veniale. Si vero agitur de poenitentia gravi et quidem sub gravi imposita, dilatio est peccatum leve quando non est notabilis, est vero grave peccatum quando est notabilis, scilicet quando tanta est ut inde vel solvatur unio moralis requisita ad hoc ut satisfactio sit pars integrans sacramenti; vel gravi­ ter praejudicetur bono spirituali poenitentis quod est finis satisfac­ tionis; vel minuatur substantia operis impositi (ita qui jubetur com­ municare singulis mensibus intra annum, non peccat graviter differendo communionem per aliquot dies, dummodo in summa tot faciat com­ muniones quot menses elabuntur) ; vel immineat proximum periculum oblivionis; vel praevideatur impotentia adimplendi satisfactionem. In his enim casibus graviter afficitur aut finis, aut essentia, aut existentia satisfactionis. Determinatio autem ipsius spatii temporis, quo hi effectus induci valeant per dilationem (ut si quaeratur quot dierum dilatio censetur abrumpere unionem moralem satisfactionis cum sacramento vel indu­ cere periculum oblivionis aut impotentiae) minus utiliter attentaretur, cum res pendeat tum a fluctuanti doctorum aestimatione tum a varia­ bili indole et conditione poenitentium. Unde consultius moderni Moralistae abstinent ab eo modo rem computandi per dies et menses, quo procedebant antiquiores, quorum alii gravitati dilationis assignabant unam hebdomadam, alii unum mensem, alii sex menses, alii unum annum.12 Satisfactio exequenda est intra tempus a sacerdote determination; si autem sacerdos nullum tempus determinaverit, exequenda est quam primum moraliter, juxta prudentem aestimationem colligendam ex indole operis et circumstantiis. Hoc exigit tum prudens interpretatio mentis sacerdotis, tum necessitas integrandi sacramentum, tum spiri­ tualis utilitas poenitentis, considerato effectu satisfactionis sive vindicativo sive medicinali.13 NOTA 6. DE MODO EXEQUENDI POENITENTIAM SACRA­ MENTALEM, QUOD ATTINET AD IPSUM SUBJECTUM. SEU DE REQUISITA INTENTIONE SATISFACIENDI. 11 Cf. apud S. Alphonsum, n. 521 ct Ballerini-Palmieri, n. 522. Utiliter leges quae dt hac quaestione habet Lugo, Disp. 25, sect. 5, n. 89-94. u Cf. Suarez, Disp. 38, sect. 7, n. 6. DE SATISFACTIONE 459 De modo satisfaciendi ex parte subjecti tres quaestiones agitari solent, scilicet de necessitate intentionis, de necessitate status gratiae, de possibilitate satisfaciendi per alium. Secunda et tertia quaestiones solventur infra per distinctos articulos (art. 76 et 77). Quod attinet ad necessitatem intentionis satisfaciendi, divisa in­ tentione in formalem, virtualem, habitualem et interpretativam, juxta sensum assignatum in tractatu De sacr. in genere (art. 23, p. 345 sq.), haec dicenda sunt: 1. Non requiritur ipsa intentio satisjaciendi, seu formaliter obti­ nendi remissionem poenae et ejusdem effectum medicinalem; haec enim respicit intimum objectum seu intrinsecum finem satisfactionis, qui intenditur a sacerdote satisfactionem imponente; jamvero ad im­ plendam legem non requiritur ut subditus intendat formaliter finem legis, sed sufficit ut intendat adimplere rem praeceptam per quam finis obtinetur. Unde in casu sufficit intentio adimplendi opus praeceptum a sacerdote in satisfactionem. 2. Non requiritur ut intentio adimplendi satisfactionem sit jor malis; haec enim esset praeter humanam conditionem et fragilitatem, ut dic­ tum est etiam de intentione satisfactionis extrasacramentalis in art. 57 (p. 256). 3. Nec requiritur intentio virtualis, sicut e converso requiritur ad satisfactionem extrasacramentalem (cf. ibid., p. 256). Ratio discriminis est quia haec habet vim ex opere operantis, dum satisfactio sacramen­ talis habet vim ex opere operato; nec refert quod etiam ista, utpote actus virtutis et utpote pars sacramenti ponenda ab ipso poenitente. debet procedere ab intentione formali vel virtuali, nam ita revera pro­ cedit sed non ut est formaliter satisfactio sacramentalis; aliis verbis, actio qua quis adimplet satisfactionem sacramentalem debet esse conscia et procedere ab intentione formali vel virtuali ponendi eam actionem, imo etiam prout est satisfactiva ex opere operantis, sed non debet procedere ab intentione formali vel virtuali adimplendi per eam actionem ipsam obligationem impositam a sacerdote seu ipsam satisfactionem sacramentalem. 4. Sufficit ergo intentio habitualis, seu semel habita et non retractata, et quidem etiam implicita seu contenta in alia generaliori intentione, ut in intentione prius satisfaciendi debitis quam vacandi operibus supererogatoriis. Unde si quis, immemor acceptae poenitentiae, de facto exequitur impositum opus, satisfacit sacramentaliter sive ponat opus illud libere seu ex mera devotione, sive ad adimplendum aliud debitum seu praeceptum, si tamen ex consensu sacerdotis, juxta dicta 460 DE MATERIA POENITENTIAE superius, potest adimplere satisfactionem sacramentalem per opus ali­ unde praeceptum. Ita qui, accepto rosario in poenitentiam, recitat ali­ quod rosarium ex devotione, nihil cogitans de implenda poenitentia, hanc reapse adimplet, et similiter satisfacit qui, immemor sacramentalis obligationis, audit Missam dominicalem quam sibi confessarius in poenitentiam imposuit. “Hinc quando poenitentes confitentur neglec­ tum poenitentiae, cum tamen easdem preces ex devotione, poenitentiae immemores, recitaverint, tunc debito satisfecerunt, et Confessarius non debet aliam satisfactionem ab eis exigere, nisi de contraria voluntate poenitentiam excludente constet. Merito enim praesumitur poenitens prius voluisse obligationi suae satisfacere.”14 5. Habitualis intentio non tantum sufficit sed etiam requiritur, ita ut nullatenus sufficiat contraria ac positiva intentio (sive explicita sive implicita) applicandi opus ad alium finem et non ad finem satisfaciendi poenitentiae sacramentali. Hic aliquis dissensus habetur inter doctores, eo quod quidam velint praedictam contrariam intentionem non officere adimpletioni poeni­ tentiae. Ad cujus rei intellectionem nota quod infra intentionem habi­ tualem, triplex intentio concipi potest: Prima est interpretativa, quae datur in eo qui, etsi nullam unquam intentionem alicujus rei habuerit nec de ea unquam cogitaverit, tamen ita dispositus est, ut si de ea cogitaret vel ipsi proponeretur, eam probabilissime vellet; secunda est negativa, quae est mera absentia tum intentionis tum praedictae dispositionis; tertia est contraria quae est in eo qui rem positive renuit (formaliter, virtualiter vel habitualiter). Porro hic nequit agi de intentione interpretativa aut negativa, quia poenitens jam posuit positivum aliquem actum intentionis satis­ faciendi, in momento nempe quo acceptavit poenitentiam impositam a sacerdote, et eam intentionem retinet saltem habitualiter; quod si post multum tempus ea intentio complete evanuerit ita ut revera transierit in intentionem mere interpretativam, vel negativam, jam etiam possibilitas satisfaciendi ablata est, cum non amplius haberi possit sufficiens unio moralis inter satisfactionem et sacramentum: ceterum etiam si haec possibilitas admitteretur, insufficientia utriusque intentionis sequitur ex iisdem rationibus quibus mox probabitur in­ sufficientia contrariae intentionis. Quaestio igitur est tantum de intentione habituali et de intentione contraria, et quidem non de contraria mala intentione qua quis nollet absolute satisfacere, sed qua quis non vult per praesens opus satis­ facere et reservat satisfactionem adimplendam per idem opus postea 14 Acrtnys-Damen, n. 324. DE SATISFACTIONE 461 in aliis circumstantiis exequendum, ut si quis, recitans nunc rosarium, proponit hoc recitare ex devotione et postea recitare aliud ad adim­ plendam poenitentiam sacramentalem. Quidam, ut Thomas Sanchez (in Decal., 1. 1, c. 13, n. 17; 1. 4, c. 13), Lugo (Disp. 25, sect. 3, n. 34-37), Génicot-Salsmans (n. 319), Cap­ pello (n. 252), dicunt contrariam illam intentionem sufficere (Sanchez simpliciter affirmat, Lugo ut probabile, Génicot et Cappello ut proba­ bilius). Ratio est tum quia generaliter loquendo contraria intentio non officit adimpletioni legis, ad quam sufficit ut quis de facto ponat actum praeceptum, nam ipsa intentio non praecipitur, tum quia ratio et efficacitas operis satisfactorii pendet ab actione sacerdotis, unde eo ipso quod opus a sacerdote requisitum ponatur a poenitente, etiam si non fit ex animo satisfaciendi, elevatur per praecedentem voluntatem confessarii ad rationem satisfactionis sacramentalis. Ad rem Lugo: “Probabile mihi videtur, non requiri intentionem in satisfactione . . . nam illa postea non fit a poenitente, tamquam a ministro operante nomine Christi; sed solum fit obligatione, et debito propter sententiam et praeceptum praecedens confessarii; ad hoc autem ut fiat aliquid ex debito et obligatione; non requiritur quod fiat cx animo satisjacicndi illi debito. Et quidem per hoc praecise, quod fiat opus impositum a confessario nomine Christi, elevatur illud opus ad eficetum sacramentalem causandum per volant at em sacerdotis praecedentem. Quod confirmari potest: quia ille poenitens vere satis­ fecit praecepto confessarii: posuit enim jejunium quod praecepit illi confessarius: ergo posuit totum opus praeceptum: nam intentio non praecipitur: ergo postea non tenetur ad aliud jejunium; ergo, etiamsi ponat aliud, illud non erit pars sacramenti; non enim est satisfactio sacramentalis, nisi quae ponitur ex praecepto sacerdotis, non quae ponitur ex mera devotione. Unde jam ille homo non posset perficere sacramentum illud, quod videtur absurdum.”15 Sed haec sententia merito reicitur ab aliis theologis, ut Vasques, Mazzotta, Billuart (De legibus, diss. 4, a. 2, circa finem), Lehmkuhl (n. 358), Merkclbach (n. 560), Acrtnys-Damen (n. 324), Wouters (n. 356); nam, quidquid sit de necessitate intentionis ad implendam legem generice loquendo,16 intentio adimplendi praeceptum sacerdotis, seu exequendi impositam poenitentiam, requiritur necessario saltem ex sacramentali istius ratione; sicut enim ad susceptionem sacramenti requiritur intentio in subjecto, ita etiam requiritur ad susceptionem partis sacramenti, qualis est satisfactio. Nec refert quod haec sit tantum pars integralis sacramenti, nam id non aufert ejus indolem 15 De Poenitentia, disp. 25, sect. 3, n. 37, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 445. K Cf. Billuart, De legibus, diss. 4, q. 2, Dico 3; Merkclbach, Mon, t. 1, n. 360 sq. 462 DE MATERIA POENITENTIAE sacramentalem, quamvis causa sit quare ad satisfactionem implendam non requiratur intentio virtualis, sicut requiritur in confessione, con­ tritione et proposito satisfactionis, quae sunt partes essentiales sacra­ menti, sed sufficiat intentio habitualis. Ceterum in duobus casibus, qui ab adversariis afferuntur quique eos movere videntur ad suam sententiam amplectendam, facile inveniri potest absoluta intentio satisfaciendi cum apparenti contraria inten­ tione. Primus est casus quo quis recitans v.g. rosarium, proponit illud recitare more solito ex mera devotione ut postea aliud rosarium recitet pro debita poenitentia (ea forte intentione ut cum majori devotione hoc recitet et majorem fructum consequatur ex sua satisfactione). Jamvero in hoc casu poenitens ita facile dispositus esse potest ut velit primum rosarium a Deo, qui futurum novit, computari in satisfactio­ nem si forte aliud recitare non poterit aut obliviscatur, vel, si placet, velit duo rosaria Deo offerre, alterum ex devotione, alterum pro poeni­ tentia, et quasi disiunctive (aut unum aut alterum) in poenitentiam, quamvis praeferat ut secundum computetur, adeoque non absolute renuat per primum rosarium satisfacere, sed quasi conditionaliter, si scilicet possit alterum apponere; si autem revera absolute vellet tantummodo per alterum rosarium satisfacere, nequaquam per primum satisfacit. Idem dicendum est de secundo casu, qui affertur a Sanchez (apud Lugo}, si scilicet ipse confessarius imposuit poenitenti jejunium vel eleemosynam disiunctive, et poenitens facit eleemosynam cum intentione non adimplendi poenitentiam, quam pro­ ponit adimplere postea per jejunium. ART. 75. Utrum Satisfactio Sacramentalis Persolvi Possit Tam Ante Quam Post Absolutionem. STATUS QUAESTIONIS Agitur de modo implendi sacramentalem satisfactionem, quod attinet ad ipsum opus quod imponitur, ut notatum est in art. praec. (p. 457). Quaeritur tantum de ipso ordine satisfactionis relate ad absolutionem, nam ceterae quaestiones minoris momenti jam praeoccupavimus ibi­ dem. Prima autem pars hujus quaestionis, an scilicet satisfactio possit absolutioni praeponi, videretur negativam solutionem exigere ex ipsa hodierna praxi Ecclesiae satisfactionem absolutioni postponendi et ex ipsa indole partis integralis sacramenti quae competit satisfactioni: altera vero pars, an scilicet ipsa possit absolutioni postponi, facile quidem solvitur ex iisdem rationibus, sed aliunde impingere videtur DE SATISFACTIONE 463 in non parvam difficultatem ob antiquam disciplinam poenitentiae publicae, quae videtur satisfactionem ante absolutionem exegisse, et in consequentem impugnationem Petri de Osma, Lutheri et Jansenistarum, modernam Ecclesiae praxim reprobantium/' Ceterum haec secunda pars solemniter decisa est in documentis Ecclesiae, praecipue a Sixto IV a. 1479 damnante, ut haereticam, hanc Petri de Osma propositionem: “Non sunt absolvendi poenitentes, nisi peracta prius poenitentia eis iniuncta” (Denz. 728; ut ibidem dicitur, n. 733, omnes propositiones Petri de Osma declarantur a Papa “mani­ festam haeresim continere”). Unde de fide est satisfactionem persolvi posse, et convenienter persolvi, post absolutionem. Doctrina Petri de Osma, Lutheri, Jansenistarum, Quesnel et Pisto­ riensium retulimus et explicavimus in art. 53, una cum adversis docu­ mentis Sixti IV, Alexandri VIII, Clementis XI et Pii VI. CONCLUSIO Conclusio 1. Satisfactio persolvi potest ante absolutionem. I Probatur 1. Ex praxi Ecclesiae et sensu doctorum. Si quis cum pluribus modernis admittat in antiqua disciplina poeni­ tentiae publicae absolutionem fuisse terminum ritus poenitentialis, habet validissimum argumentum pro hac conclusione. In art. 45 con­ cessimus probabilitatem hujus sententiae, in oppositam tamen incli­ nantes. Unde tantum huic argumento valorem concedimus, quantum illi sententiae. Ceterum, omnes theologi conveniunt in docendo satis­ factionem posse impleri ante absolutionem, eamque doctrinam confessarii in praxim deducunt, ut in casu moribundi vel dilatae absolutionis. Ad rem Noldin-Schmitt (n. 309) cum aliis modernis: “Poenitentia ordinarie quidem post absolutionem impletur, quandoque tamen acci­ dit, ut confessarius parvam poenitentiam, quam moribundo imponit, statim cum ipso impleat et postea absolutionem concedat. Item confessarii quandoque poenitentibus, quibus absolutionem differunt, non­ nulla opera pietatis iniungunt, quibus ad absolutionem recipiendam melius disponantur; iam vero si has orationes in salutarem poeniten­ tiam iniungant, postea, quando absolutio conceditur, sufficiet parvam tantum poenitentiam imponere.” ” Inter monophysitas Copti et Syri poenilcntein non absolvunt nec ad communionem admittunt nisi expicta satisfactione, quae ceterum est multo severior quam apud nos. Cf. Jugie, Theologia Dogmatica Christianorum Orientalium, t. 5, Parisiis, 1935, p. 720 sq et 729.' 464 DE MATERIA POENITENTIAE Probatur 2. Ex ratione. Si quidquam obstaret impletioni satisfactionis ante absolutionem, id esset vel ratio sacramentalitatis, quatenus exigeret ut omnis pars sacramenti sit simul cum forma a qua sacramentum in esse constitui­ tur; vel ratio partis integralis quae debet subsequi essentiam; vel effi­ cacitas ex opere operato, quae est propria satisfactionis quaeque haberi non potest ante absolutionem; vel ratio ipsius satisfactionis, quae nequit, saltem fructuose, subsistere in subjecto carente gratia sancti­ ficante, qualis potest esse poenitens ante acceptam absolutionem. Jam vero non obstat ratio sacramentalitatis, nam haec petit tantum moralem unionem cum forma, ut patet de ipsa confessione, et ceteroquin tum confessio tum satisfactio possunt actu adesse formae secun­ dum aliquod externum sui signum, et tunc tantum fiunt formalissime sacramentales cum accedit forma absolutionis. Nec obstat ratio partis integrantis, nam, ut diximus in art. praec. (p. 446 sq.), satisfactio im­ pleta ante absolutionem, sacramentatur ex suo ordine ad absolutionem nec accipit suum formale complementum in esse sacramentali nisi per absolutionem, ac pro tanto est posterior ipsa. Nec obstat efficacitas ex opere operato, nam, ut dictum est in art. 71 (p. 386), satisfactio hanc efficaciam non accipit nisi ex forma absolutionis, et ideo natura posterius. Nec obstat status peccati in subjecto ante absolutionem satisfaciente, nam ipsum fit formaliter satisfaciens cum suscipit abso­ lutionem, adeoque cum jam in statu gratiae invenitur. NOTA. Quaerunt doctores an sacerdos possit imponere poenitenti ut satisjactionem persolvat ante absolutionem. Quamvis satisfactio solvi possit ante absolutionem, id tamen sacer­ dos nequit, per se et proprie loquendo, imponere poenitenti sub con­ ditione denegandae absolutionis. Nam ut poenitens jus habeat ad abso­ lutionem, sufficit ut ostendat congruas dispositiones, et nominatim propositum satisfaciendi. Per accidens tamen sacerdos potest exigere ut aliqua poenitentia solvatur ante absolutionem, si nempe poenitens nondum solverit satisfactionem acceptam in praecedenti confessione (potest tunc confessarius urgere hujus adimpletionem, cum ipsius omissio possit arguere defectum dispositionis in poenitente), vel si adsit ratio existimandi poenitentem satisfactionem post absolutionem non impleturum, vel si quomodolibet adsit aliquod dubium de dispo­ sitionibus poenitentis, tunc enim potest confessarius differre absolutio­ nem (si id prudenter fieri queat) et interim imponere aliquam poeni­ tentiam, medicinalem et dispositivam. In his tamen casibus non agitur proprie de impositione sacramen­ talis satisfactionis, sed potius de declaratione necessariae dispositionis DE SATISFACTIONE 465 requisitae ad absolutionem, quam proinde sacerdos non imponit sed exigit. Ad rem Suarez: “An possit sacerdos obligare poenitentem ad im­ plendam poenitentiam priusquam illum absolvat. Dico enim, si sermo sit de satisfactione tantum ut est vindicta, non posse sacerdotem hoc facere, per se loquendo, quia nullum ad hoc habet jus; nec habet per se causam differendi absolutionem, si poenitens acceptat poenitentiam, et nulla est ratio existimandi non impleturum illam. Et ideo dixi, 'per se loquendo’; nam per accidens ob tale periculum, si verum sit, poterit sacerdos juste id facere. Sicut etiam potest, et interdum debet, non absolvere, donec impleat poenitentiam in praecedenti confessione im­ positam, et inique, ac saepius omissam, quanquam in hoc prudentia confessoris necessaria est. At vero, si propter curationem et medicinam judicet confessor id expedire, poterit facere, et poenitens tenebitur obedire, quia tunc potius agitur de condigna dispositione ad remis­ sionem peccatorum, quam de satisfactione pro temporali poena. Unde illud praeceptum a confessore positum, non tam est nova impositio, quam declaratio alicujus obligationis, quam poenitens de se habet, ut possit de illius dispositione et proposito vitandi peccata moraliter constare; et ad summum videtur sacerdos tunc modum seu medium determinare; in quo, si sint plura et sufficientia, potest se voluntati poenitentis accommodare, ut medicinam eligat, quia hoc satis est ad illius curationem, ad quam solam sacerdos jus habet et potestatem in eo actu, ut declaratum est.”18 Conclusio 2. Satisfactio impleri potest post absolutionem, et quidem valde convenienter. Probatur 1. Ex praxi Ecclesiae. Ea enim est communis et constans praxis Ecclesiae inde a tempore quo universaliter praevaluit usus poenitentiae privatae, juxta dicta in art. 45 (tom. 2, p. 866 sqq.).19 Probabiliter etiam in antiqua dis­ ciplina publicae poenitentiae satisfactio, consistens in toto ritu poenitentiali, communiter subsecuta est absolutionem, ut dictum est ibidem (p. 924 sqq.). Ceterum, etiam admissa cum pluribus modernis contraria opinione, certum est absolutionem praecessisse satisfactionem in pluribus casibus privatae, ut dicitur, poenitentiae, cum scilicet moribundi et ii quibus ” De Poenitentia, disp. 38, sect. 7, n. 7, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1866, p. 79S. Cf. Lugo, De Poenitentia, disp. 14, sect. 10, n. 170sq.; Catechismum Cone. Trid., p. 2, c. 5. q. 67. ”Cf. praeterea Galtier, in Diet. Théol. Cath., art. Satisfaction, col. 1176 1178. ■ w 466 de materia poenitentiae imminebat persecutio absolvebantur cum onere perficiendae vel com­ plendae poenitentiae (cf. supra art. 45, tom. 2, p. 970 sqq.; art. 53, p. 175). Probatur 2. Ex ratione. Ratio quare satisfactio non posset absolutioni postponi, esset vel quia non potest, aut non convenit, remitti culpa nisi prius praestetur satisfactio pro poena, sed hoc falsum esse convincitur tum ex ipsa distinctione et separabilitate debiti culpae, quod solvitur satisfactione cordis seu contritione, a debito poenae temporalis, quod solvi potest multiplici genere satisfactionis, tum ex pluribus locis Scripturae allatis in art. 53 (p. 172 sq.) in quibus inducitur Deus puniens homines ob peccata jam remissa; vel quia, ut volunt Jansenistae, satisfactio non ad aliud ordinatur quam ad disponendum animum ad remissionem peccati, sed hoc esse falsum sequitur ex vindicativa seu expiativa indole satisfactionis; vel quia satisfactio utpote pars sacramenti debet informari ab absolutione necnon concurrere ad effectum sacramenti qui in momento absolutionis conceditur, sed hanc rationem non valere, patet ex eo quod satisfactio est tantum integralis pars sacramenti, cui quidem proprium est subsequi essentiam eamque complere, et ipsa similiter concurrit ad complementum effectus sacramenti quod est extinctio debiti poenae temporalis. Ipsa autem convenientia -postponendi satisfactionem absolutioni, patet, praeterquam ex dictis, ex eo quod ita omnis peccator, etiam mere attritus, statim solvitur ab onere peccati et incipit vivere Deo ac fructus bonos facere in via meriti et ipsius satisfactionis; item, ex eo quod vis et fructus satisfactionis peractae post absolutionem abundantiores sunt, nam, post consecutam gratiam per sacramentum, satisfactio influit ex opere operato et ex opere operantis, ante absolu­ tionem vero homo contritus satisfacit ex solo opere operantis, quamvis ejus satisfactio effectum suum ex opere operato obtineat subinde per absolutionem, homo vero attritus neutro modo actualiter satisfacit, quamvis ejus satisfactio influat posterius ex opere operato, in momento absolutionis. ART. 76. Utrum Poenitens Possit Sacramentalem Satisfactionem Implere Per Alium (Suppi., q. 13, a. 2; 3 p., q. 48, a. 2, ad 1). STATUS QUAESTIONIS Agitur de modo implendi sacramentalem satisfactionem, quantum est ex parte subjecti, et quaeritur primo an possit impleri per alium. DE SATISFACTIONE 467 Haec quaestio est complementum generalioris quaestionis de vicaria satisfactione agitatae in art. 55; cum enim ibi cum communi sententia theologorum probatum sit unum posse pro alio satisfacere, hic ulterius inquiritur an unus possit pro alio satisfacere etiam sacramentaliter, ita ut satisfactio imposita uni persolvatur ab alio; quod quidem non videtur necessario sequi ex principiis ibidem positis, ob peculiarem indolem satisfactionis sacramentalis, cum sacramentum resultet ex actibus ipsius poenitentis, nec possit unus pro alio ponere aut susci­ pere sacramentum ejusque effectum. Inde dissensus theologorum in hac re. Cum autem in sacramentalem satisfactionem duplex actio concurrat, impositio nempe sacerdotis et executio poenitentis, et utriusque arbi­ trium in eam influat, quaestio necessario duplicatur: 1. An praedicta substitutio possit fieri ex solo arbitrio poenitentis. 2. An saltem fieri possit ex arbitrio sacerdotis. », PARS NEGATIVA et PARS AFFIRMATIVA QUOAD PRIMAM QUAESTIONEM communis doctorum senten­ tia negat poenitentem posse ex proprio arbitrio alium sibi substituere ad satisfaciendum sacramentaliter, sed id debere exequi per seipsum. Hoc docent fere omnes theologi posttridentini et, ut videtur, etiam antiquiores, quamvis quidam, loquentes modo tantum generali de possibilitate vicariae satisfactionis nec explicite distinguentes inter satisfactionem sacramentalem et extrasacramentalem vel inter substi­ tutionem ex arbitrio poenitentis et ex arbitrio sacerdotis, ansam dede­ rint Lugoni existimandi ipsos contrarium docuisse. Unde exaggerata videtur peregrina haec affirmatio Lugonis: “Multi affirmant fieri posse, saltem quando subest rationabilis causa, ut im­ potentiae, vel melioris occupationis; vel, quod ille alius propter ma­ jorem devotionem melius exequetur illud opus; atque ita erit poeni­ tentia magis fructuosa illa satisfactio per alium. Ita Palud. distinet, xx. quaest. 3. Antonin. III. part, tract, xiv. cap. 20. §. 1. Silvest. verbo. Satisfactio, quaest. iii. Altisiodor. lib. IV. tract, vi. quaest. 3. Unde immerito Suarez in praesenti, disputat, xxxviii, sect. 9. supponit tan­ quam certum apud omnes theologos, non posse id fieri, quando determinate ipsi poenitenti imponitur satisfactio ab ipso implenda." 1 Non tamen diffitemur illum errorem affirmasse, ipsa aetate Lugonis (t 1660), quosdam theologos laxistas, ut constat ex sequenti laxistarum propositione, inter alias damnata ab .Alexandro VII (Decret. 24 sept. 1665): “Poenitens propria auctoritate substituere sibi alium 20Dc Poenitentia, disp. 25, sect. 5, n. 79, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1895, p. 458. 468 DE MATERIA POENITENTIAE potest, qui loco ipsius poenitentiam adimpleat” (Denz. 1115). Pro hac sententia Busembaum (t 1668), apud S. Alphonsum (n. 526), refert nominatim FiUiuccium (t 1622), Reginaldum, Valerium Raynauld (t 1623), Fagundez (t 1645) et Diana (t 1663),21 docentes “posse satisfacere per alium cui confessor id concedit: vel qui per se non potest” (Busembaum), i.e. poenitentem posse ex propria electione alium sibi substituere ratione impotentiae ad satisfaciendum. Ceterum, haec sententia vulnerata est per praedictum decretum Alexandri VII, quo omnes propositiones laxistarum damnantur “ut minimum tanquam scandalosae”, ita ut nequeat sustineri sine aliqua nota temeritatis, attentis etiam tum communissima theologorum doc­ trina, tum connatural! sensu verborum Cone. Later. IV (“Iniunctam sibi poenitentiam pro viribus studeat adimplere”, Denz. 437), Cone. Flor. (“Satisfactio pro peccatis secundum arbitrium sacerdotis”, Denz. 699), Ritualis Rom. (“Quam [poenitentiam aegri], si convaluerint, opportuno tempore peragant”, tit. 3, c. 1, n. 26), tum explicitis verbis Codicis J. C., can. 887: “Satisfactiones . . . poenitens volenti animo excipere atque ipse per se debet implere”. QUOAD ALTERAM QUAESTIONEM verus habetur theologorum dissensus. Quidam enim affirmant ex consensu sacerdotis unum pro alio vere sacramentaliter satisfacere posse, eadem ratione ac potest extrasacramentaliter, i.e. eo quod ob vinculum charitatis actio unius evadere potest actio alterius, nec obstare rationem partis sacramenti, quia satisfactio est pars non essentialis sed integralis. Hanc sententiam in terminis et explicite tenent ac defendunt praecipue Suarez (Disp. 38, sect. 9, n. 3 sq.) et Salmanticenses (Disp. 11, dub. 3, n. 50 sq.). Eam etiam tenent vel absque controversia supponunt S. Thomas (Suppi., q. 13, a. 2; cf. infra, p. 476), Bonaventura, Durandus, Biel, Cajetanus (In Summa, ad verb. Satisfactio), Soto, S. Alphonsus (n. 526), et a fortiori Filliuccius, Regindldus, Fagundez et Diana (ut patet ex prae­ cedenti quaestione). Inter modernos, dogmatici hanc quaestionem tan­ gere non solent, unus vero vel alter moralista, ut Aertnys-Damcn (n. 318 et 323 coll, cum S. Alphonso, n. 526) et Vermeersch (n. 601), videtur huic sententiae favere. Alii vero praedictam substitutionem, in proprio sensu sacramentali. negant. Ita Vazquez (q. 94, a. 2, dub. 1, n. 11), Ledesma, Coninck, Lugo (Disp. 25, sect. 5, n. 82-85), Gonct (Disp. 13, n. 65-67), Billuart (Disp. 9, a. 5, Dico 2), Hugon, et communiter notiores mora55 De hoc doctore ait S. Alphonsus (n. 257): “In seligendis sententiis ut plurimum in partem benignam declinat et non raro plus declinat, quam par est.” DE SATISFACTIONE 469 lisiae qui ceterum non aliud faciunt nisi breviter repetere sententiam Lugonis, ita Ballerini-Palmieri (n. 526, in nota), Lehmkuhl (n. 361), Mcrkclbach (n. 560), Génicot-Sdlsmans (n. 319), Cappello (n. 250), Piscetta-Gcnnaro (n. 925). Ratio hujus sententiae est quia juxta Cone. Trid. materia sacra­ menti, ad quam pertinet satisfactio, sunt actus ipsius poenitentis, nec ceterum concipi potest quomodo satisfactio, impleta ab uno, possit esse pars sacramenti, suscepti ab alio. Ne autem fiat confusio inter utramque sententiam, necnon inter utriusque patronos, nota quod dum asseritur poenitentiam sacramen­ talem posse vel non posse exequi per alium, id intelligendum est om­ nino jormaliter, an nempe ipsum opus quod alius exequitur pro me. non vero tantummodo mea actio qua eum induco ad exequendum illud opus, sit formaliter satisfactio sacramentalis et pars integrans sacramenti a me suscepti. Omnes enim theologi dicunt sacerdotem posse permittere, rogante poenitente, ut aliquod opus quod ipse deberet in satisfactionem exequi, fiat ab alio; sed patroni secundae sententiae dicunt quod in tali casu satisfactio sacramentalis non con­ sistit in ipso opere quod alius exequitur, sed tantummodo in actione qua poenitens inducit alium ad ponendum illud opus pro se, seu in ipsa procuratione operis ab alio exeeuti, vel si placet, juxta expres­ sionem Goneti et Billuart, in ipso opere non materialiter et ut fit ab alio, sed formaliter ut petitur a poenitente, ita ut ipsa petitio sit formale in hac satisfactione, opus vero ipsum sit materiale. Ad rem LUGO: Si aliquis, ex consensu confessarii et ad meam petitionem, jejunat pro me “motio, seu petitio mea erit satisfactio sacramentalis; non vero effectus jejunii consecutus: nam in illo jejunio possumus considerare duplicem moralitatem; unam, quam habet a voluntate mea, a qua aliquo modo procedit; alteram, quam habet a voluntate ipsius jejunantis. Et quidem, si prima moralitas consideretur, fatemur, illud opus esse meum, sicut jejunium equi, vel canis mei a me procuratum esset actus meus ob eamdem rationem: quare, sicut jejunium mei canis posset mihi praecipi, et imponi si procurare illud esset opus bonum, sic posset imponi mihi jejunium Petri. At vero considerando moralitatem. quam habet a voluntate ipsius Petri, non potest dici actus meus, sed solum Petri; quare, ut sic, non potest habere valorem ex opere operato sacramentalem ad tollendum meum reatum.”22 GONET: “Unus non potest satisfacere pro alio satisfactione sacramentali. . . Dices. . . Confessarius potest poenitenti injungere poenitentiam per alium excquendam, ad petitionem ipsius poenitentis, ut communiter docent Theologi: ergo potest unus satisfacere pro alio, satisfactione sacramentali. Sed nego con­ sequentiam. nam in tali casu opus illud satisfactorium, si consideretur praecise ut fit ab alio, non est pars Sacramenti, sed solum ut fit ex poenitentis ipsius petitione; quare talis petitio est formale in hac satisfactione, opus autem satis­ factorium alterius est materiale illius, ordinatum ab ipso poenitente; unde semper habetur quod satisfactio sacramentalis, quantum ad formale, est actus poenitentis.”2’ 2; De Poenitentia, disp. 25, sect. 5, n. 82. Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 459. aDc Poenitentia, disp. 13, a. 5, n. 66, Clypcus, v. 6, Parisiis, 1876, p. 690. 470 DE MATERIA POENITENTIAE BILLUART: “Satisfactio sacramentalis uni injuncta, non potest qua sacra­ mentalis per alium impleri. . . Dixi, qua sacramentalis; quia licet confessarius possit ex legitima causa injungere poenitenti satisfactionem per alium ad ejus petitionem exsequendam, v.g. peregrinationem, opus tamen satisfactorium, ut est ab alio, non est sacramentale, seu pars sacramenti, sed solum ut fit ei petitione poenitentis, seu formaliter ut ab eo imperatum: sicque ipsa petitio est formale in hac satisfactione; opus autem alterius, materiale.”2,4 MERKELBACH: “Confessarius potest, iusta accedente causa, permittere, ut satisfactio ab alio praestetur (v.g. ieiunium, peregrinatio) ex monitione et petitione poenitentis: tunc satisfactio imposita poenitenti est id ab alio petere seu ipsa procuratio operis per alium. Quod tamen ordinario non expedit, quia tunc poeni­ tentia non est medicinalis, maxime si sit actus omnino personalis et qua talis afflictivus” (n. 560; explicitius adhuc loquitur in n. 546, repetens expressiones Goneti et Billuart). CAPPELLO : “Poenitens opus bonum, v.g. ieiunium, quod personaliter ponere iussus est, nequit alteri faciendum committere. . . Aliter dicendum, si ipse con­ fessarius iusserit poenitentem procurare ut bonum opus ab alio peragatur: tunc patet eius voluntatem esse, ut tanquam pars sacramenti ponatur actus, quo alter ad hoc opus bonum inducatur. Id universim affirmandum, ubi confessarius concedat ut poenitens satisfactioni iniunctae satisfacere valeat per alium” (n. 250). CONCLUSIO Conclusio 1. Absque consensu confessarii nemo potest pro alio sacramcnenitens nequit ex proprio arbitrio sibi substituere taliter satisfacere, seu aliam personam ad implendam satisfactionem sibi impositam. Probatur. Talis enim voluntaria substitutio non solum est contra connaturalem sensum documentorum Ecclesiae et explicitant prohibitionem Alexandri VII et Codicis J. C., supra relatorum, sed adversatur ipsi rationi sacramentalis satisfactionis. Nam satisfactio non est sacra­ mentalis nisi per hoc quod elevetur ad hanc dignitatem et efficacitatem per virtutem clavium, quae tota est in solo sacerdotis arbitrio; unde deficiente actu voluntatis sacerdotis, seu ex ipso arbitrio poenitentis. nulla satisfactio, sive ab ipso poenitente peracta, sive a fortiori ab alio pro ipso, sacramentalis esse potest. Praeterea, sacramentalis satisfactio importat verum praeceptum sa­ cerdotis; nemo autem potest ex suo arbitrio sibi substituere alium ad implendum praeceptum sibi impositum, etsi possit ex consensu legis­ latoris obtinere ut opus ab eo requisitum solvatur per alium; ergo poenitens nequit ex proprio arbitrio sacramentaliter satisfacere per alium, sicut nequit Missam audire aut jejunare per alium. * Dc Poenitentia, diss. 9, a. 6, Curs. Thcol., t. 9, Parisiis, 1904, p. 462. DE SATISFACTIONE 471 DICES 1. Potest praesumi consensus sacerdotis ad adimplendam satisfactionem per alium, saltem cum adsit rationabilis causa id faciendi, uti impotentia adimplendi per se, melior occupatio, major devotio in alio satisfaciente. RESP. “Ratihabitio [sacerdotis], aut consensus praesumptus, si peteretur, in praesenti parum juvat: ad satisfactionem enim sacramen­ talem requiritur, quod actio sit ex praecepto confessarii: non autem fit ex ejus praecepto, quod ego scio praecipiendum, si ego peterem; haec enim voluntas est solum conditionata, quae in sacramentis non potest induere. Adde, non excusari subditum ab inobedientia, eo quod sciat praelatum dispensaturum fore in lege, aut praecepto, si peteretur dispensatio, hoc enim modo frequenter possemus agere contra prae­ cepta cum tali dispensatione praesumpta. Aliud quidem est quando excusamur per epikiam: quia tunc judicamus, hunc casum nunquam fuisse ab initio comprehensum sub lege, aut praecepto: at vero posito semel praecepto, dispensatio, vel consensus praesumptus, si peteretur, non sufficit ad excusandum.”25 DICES 2. Cum sacerdos imponit largitionem eleemosynae, poenilens potest hanc facere per substitutum. Ergo potest ex proprio arbitrio satisfacere per alium, saltem cum, ut in hoc casu, imponitur in poeni­ tentiam aliquod opus reale, potiusquam personale et affiictivum. quale esset jejunium. RESP. Si substitutus est merum instrumentum transmittens pecu­ niam ipsius poenitentis, id procul dubio fieri potest ad implendam satisfactionem, sed casus non est ad rem, quia non agitur de satis­ factione per alium, seu per eleemosynam alterius, sed de mera trans­ missione pecuniae per alium, et datio pecuniae est actio ipsius poeni­ tentis ut causae principalis. Si vero substitutus est formaliter talis in elargiendo eleemosynam, seu si hanc det ex sua propria pecunia, rogatus a poenitente, quidam, ut Salmanticenses (n. 49), dicunt poenitentem non satisfacere, quia eleemosyna tunc est actio substituti, tanquam causae principalis, non vero ipsius poenitentis, ut oportet; alii vero, ut Billuart, Merkclbach et Piscetta-Gennaro, dicunt poenitentem satisfacere eo quod actio substituti sit moraliter et aequivalenter actio poenitentis, seu perinde sit ac si substitutus daret pecuniam poenitenti et hic eam erogaret in eleemosynam. Haec secunda sententia vera est, si et quatenus eleemosyna substi­ tuti aequivalenter evadat non solum actio poenitentis, sed eleemosyna23 23 Lugo, Dc Poenitentia, disp. 25, sect. 5, n. 86, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 461. 472 DE MATERIA POENITENTIAE poenitentis, seu si sit tale opus quo poenitens dicatur vere, etsi tantum aequivalenter, privari pecunia a se aliquo modo possessa, quam nempe ad alium proprium finem convertere posset, etsi mediante substituto. Si nempe poenitens posset ab alio ad nutum obtinere ut ipse largiatur pecuniam ad hunc vel illum finem a se intentum et de facto eam largitionem determinet ad opus eleemosynae (ut si dicat vel scribat amico: faveas mittere tantam pecuniam illi personae vel illi instituto aut ecclesiae), revera satisfacit, quia actio eleemosynae est aequiva­ lenter sua et est quodammodo privativa suae pecuniae, cum posset illam dirigere ad alium finem. Si vero formaliter petat ab alio ut faciat ipse actum eleemosynae vice sua, vel si alius non sit ita dispositus ut pecuniam aeque largiretur ad alium finem, pro quo rogaretur a poenitente, hic non videtur satisfacere, quia non sufficiens haberet dominium pecuniae alterius ut possit aequivalenter dici dominus ejus, et largitio pecuniae esset eleemosyna alterius, quamvis facta sub impulsu seu petitione poenitentis. Ceterum, inepte Billuart et Piscetta-Gennaro, considerant hunc ca­ sum (quo nempe imponitur a confessario aliquod opus reale, ut elee­ mosyna, potiusquam personale et afflictivum, ut jejunium) tanquam exceptionem regulae generali, statutae in hac Conclusione, quod nempe poenitens non possit satisfacere per alium absque explicito consensu confessoris. Nam in hoc casu, modo explicato, non agitur de satisfac­ tione per alium, sed per se, quia actio alterius quasi materialiter et impertinenter se habet in ratione eleemosynae. BILLUART scribit: “Quando confessarius nihil explicat, sed simpliciter poeni­ tentiam injungit, semper censendus est obligare poenitentem ut per se illam adimpleat, maxime si sit actus omnino personalis et qua talis afflictivus. . . Dixi, ‘maxime si sit actus omnino personalis et qua talis afflictivus’; quia alias videtur posse poenitens alteri committere: ut si debeat pro satisfactione dare eleemosynas, perinde est si per se vel per alium mandatarium id faciat, etiamsi mandatarius ex propriis daret; quia tunc idem est ac si ipse mandatarius poenitenti mandanti daret pecunias ad eleemosynam, ac proinde poenitens censetur semper in hoc principalis minister.”26 PISCETTA-GENNARO clarius sed ineptius: “Satisfactio regulariter implenda est a poenitente ipso. . . Diximus regulariter. Nam: 1. Excipiendus est casus in quo poenitens a confessario iubeatur procurare ut alius bonum aliquod opus peragat. Ceterum, et in hoc casu satisfactio ab ipso poenitente impletur: nam satisfactionis loco est conatus quo poenitens ad opus bonum faciendum proximum inducere debet. 2. Probabile est posse poenitentem satisfactionem rcalcm per alium vel rogatum implere, v.gr. iniunctam eleemosynam pauperibus vel operi pio erogare. Qui enim meo nomine eleemosynam pauperibus vel pio operi dat. perinde est ac si mihi donet. Qui igitur pauperibus dat quod donatione meum factum est. Exinde facile colligitur in damnatam propositionem [ab Alexandro VII] non incidere eum qui per alium satisfactionem realem implet.”27 :“Dc Poenitentia, diss. 9, a. 5, Curs. Theol., t. 9, Parisiis, 1904, p. 462. " De Poenitentia, n. 925, Theol. Mor., v. 5, Taurini, 1944, p. 760. DE SATISFACTIONE 473 Conclusio 2. Ex consensu sacerdotis unus •I· test pro alio sacramentaliter satisfacere, seu potest poenitens sibi substituere aliam personam ad implen­ dam ipsam formaliter satisfactionem sacramentalem sibi im sitam. Probatur 1. Unus potest pro alio satisfacere extrasacramentaliter et ex opere operantis; ergo potest etiam sacramentaliter et ex opere operato. Nam ratio ex qua in art. 55 probavimus unum posse pro alio satisfacere extrasacramentaliter, est quia, ob unitatem charitatis in uno corpore mystico, actio unius fit moraliter actio alterius, seu com­ putatur pro actione alterius secundum moralem aestimationem et ad morales ejus effectus, inter quos invenitur satisfactio. Jamvero haec ratio universaliter valet de omni actione, et integra subsistit etiam re­ late ad actionem seu opus quod imponitur in poenitentiam sacramen­ talem, cum nihil praedictae unioni et communicationi obstet ex parte actionis sacramentalis. Non obstat imprimis quod satisfactio, juxta Cone. Trid., debet esse actus poenitentis; nam actio unius vere fit, etsi moraliter tantum, actio alterius in satisfactione vicaria, secus nec extrasacramentaliter posset unus pro alio satisfacere. Unde potest sacerdos elevare ad esse sacramentale non solum physicam actionem poenitentis qua ipse rogat alium ut poenitentiam sibi impositam exequatur pro se, sed etiam ipsam exeeutionem operis ab alio physice factam, inquantum est moraliter exeeutio ipsius poenitentis. Nec obstat generica ratio sacramenti; nam sacramentum potest conI sistere in actione alterius a subjecto suscipiente, ut patet de forma in omni sacramento et de ipsa materia in quatuor sacramentis, scilicet Baptismo, Confirmatione, Extrema Unctione et Ordine, in quibus tum I materia tum forma est actio ministri. Nec obstat specifica ratio sacramenti Poenitentiae, cujus tota materia ponitur a subjecto, tum quia satisfactio non est ejus pars essentialis sed tantum integralis, adeoque non necessario debet habere easdem conditiones ac contritio et propositum satisfactionis; tum quia satis­ factio de facto potest esse actio poenitentis moraliter, quin debeat simul esse ejus actio physica, dum hoc repugnat quoad contritionem, confessionem et propositum satisfactionis, cum nemo possit conteri vel confiteri vel actum propositi ponere per alium vel pro alio, cujus ratio est quia haec tria consistunt formaliter in actione, seu in ipso exercitio facultatis, dum satisfactio consistit in opere, quod est terminus actio­ nis, vel, si in actione, non formaliter ut est actio, sed ut est opus, ac ideo non necessario involvit physicam subjecti participationem (Suppi., q. 13, a. 2, ad 2; 3 p., q. 48, a. 2, ad 1). 474 de materia poenitentiae Nec obstat ratio efficacitatis ex opere operato sacra mentali, quae competit satisfactioni, quaeque, ut dictum est in art. 71 (p. 388 sq.), nequit alienari (secus ac efficacitas ex opere operato sacrificii et in­ dulgentiae); nam hic non agitur de illius efficacitatis alienatione, sed tantum de alienatione alicujus actionis quae inde assumitur in poeni­ tentiam sacramentalem et tunc influit ex opere operato atque inalienabiliter fructificat in favorem ejus cui illa actio jam moraliter pertinet, scilicet ipsius poenitentis (cf. dicta in art. 55, p. 247, et art. 71, p. 388). Dices cum Lugone: “Si jejunium alterius esset pars mei sacramenti, videtur sequi, quod, licet ipse sit in peccato mortali, acquiret mihi fructum ex opere operato; ad hoc enim solum requiritur status gratiae in eo, qui recipit fructum sacramenti, non in alio; ut constat ineo, qui contrahit matrimonium per procuratorem existentem in peccato; nam conjux adhuc recipit gratiam per illam actionem. Consequens autem videtur absurdum, quod jejunium hominis peccatoris sit satislactorium tunc ex opere operato pro me.”28 Resp. Ut constabit ex dicendis in art. seq., si substitutus solvit satisfactionem pro me in statu peccati, ejus actio erit quidem valida pars integrans sacramentum meum et adimpletio praecepti sacerdotis, ita ut nec ille nec ego teneamur ad iterandam satisfactionem, sed non praestabit proprium effectum, quia satisfactio adimpleta in peccato est perfecte mortificata ita ut non possit in effectum transire, etiam remoto obice per reviviscendam. Nec refert quod ego sim in statu gratiae, quia bona subjecti dispositio nihil confert, ubi causa suo influxu destituatur: nec etiam refert quod satisfactio alterius computetur pro mea, quia computatur pro mea qualis in se est, scilicet sine gratia et charitate. Nec obstat ratio praecepti, seu quia satisfactio ut talis debet fieri ex praecepto sacerdotis, quod tamen nequit imponi nisi poenitenti. Nam ex hoc quod actio alterius fit moraliter actio poenitentis, ipsa qua talis cadit sub praecepto quo proprie et formaliter attingitur solus poenitens; unde ei qui exequitur satisfactionem pro poenitente, satis­ factio a sacerdote praecipitur non prout est alter, sed prout est idem moraliter cum poenitente. “Quod [enim] ... per amicos facimus, per nos ipsos facere videmur, quia amicitia ex duobus facit unum per affectum, et praecipue dilectio caritatis” (C. Gent. 3, 159). Probatur 2, argumento ad hominem. Primo, ipsi adversarii, cum explicant decretum Alexandri VII, aiunt quod quamvis poenitens non possit ex proprio arbitrio substituere sibi De Poenitentia, disp. 25, sect. 5, n. 81, Disp. Schol., t. 5, Parisiis, 1893, p. 459 DE SATISFACTIONE 475 alium “qui loco ipsius poenitentiam adimpleat”, potest tamen id facere ex sacerdotis consensu; unde intendunt loqui de vero quodam modo satisfaciendi per alium, secus frustra mentionem faciunt illius decreti, in quo agitur de “adimplenda poenitentia” loco alterius, et frustra ipsi loquuntur de “satisfactione ab alio praestita” ( Merkelbach), de “satis­ factioni iniunctae satisfaciendo per alium” (Cappello), de “satisfac­ tione regulariter implenda a poenitente ipso, excepto casu in quo poe­ nitens a confessario iubeatur procurare ut alius bonum aliquod opus peragat” (Piscetta-Gennaro). Jamvero si, ut volunt adversarii, ipsum opus ab alio peractum, non est formaliter satisfactio sacramentalis, sed haec tota consistit in sola actione qua poenitens procurat ut opus ab alio perficiatur, nullus verus habetur modus satisfactionis per alium, et ideo frustra fit sermo de ista, inaniter fit mentio decreti Alexandri VII, inaniter circumfertur in manualibus specialis iste modus imponendi satisfactionem, in quo ceterum nihil fere relinquitur satisfactionis ex parte ipsius poenitentis, cum actio poenitentis procurantis opus per substitutum, possit reduci ad meram petitionem, etiam medio sacerdote factam, ut ille velit exequi opus, in qua quidem petitione vel procuratione nihil fere poenale et afflictivum habetur, et a fortiori nihil proportionatum gravitati pec­ cati, juxta quam ordinarie oportet satisfactionem regulare. Secundo, ipsi adversarii cum aliis theologis admittunt confessarium satisfacere posse loco poenitentis, idque afferunt ut causam minuendi satisfactionem quae imponitur poenitenti, idque ea ratione justificant quod ex communione Sanctorum clare eruitur unum pro alio satisfa­ cere posse. Ita v.g. Cappello: “Satisfactio confessarii pro poeni­ tente . . . fieri potest, dummodo poenitens in illam consentiat: unus enim pro altero satisfacere profecto valet, positis debitis conditionibus, ut clare eruitur a communione Sanctorum. Non requiritur consensus explicitus; sufficit implicitus, et probabiliter etiam tacitus, qui nun­ quam deesse censetur” (n. 206). Jamvero quaeri potest an adversarii loquantur de satisfactione sacramentali vel extrasacramentali; si prius, ergo falsum est unum pro alio non posse sacramentaliter satisfacere; si alterum, non satis intel­ ligitur quare satisfactio confessarii, quae sit ex opere operantis, ad­ ducatur ut specialis ratio minuendae satisfactionis sacramentalis: numquid ipsa melior est satisfactione ex opere operantis quam potest persolvere ipse poenitens vel alii fideles pro ipso? Multo ergo conse­ quentius scribit Vermeersch: “Poenitentia per ipsum poenitentem implenda est, nisi confessarius plus permiserit (cfr. prop. 15 ab Alex. VII reprobatam ut minimum tamquam scandalosam, 24 sept. 1665. Denz. n. 1115). Ac possit confessarius interdum, cum fructu 476 DE MATERIA POENITENTIAE aedificationis, peccatori levem poenitentiam imponere, et sibi susci­ pere pro poenitente maiorem, facta poenitenti rei declaratione. Is tunc in vicariam satisfactionem consentiendo, efficit ut opus a confessorio praestitum pars sit poenitentiae sacramentalis” (n. 601). Probatur 3. Ex sensu Catechismi Cone. Trid., Alexandri VII ct S. Thomae. Catechismus Cone. Trid., p. 2, c. 5, q. 76 sq., cit. in art. 55 (p. 226), loquens de satisfactione sacramentali, eamque opponens confessioni et contritioni, docet hoc esse ei peculiare ut unus pro alio satisfacere possit, dum nequeat unus pro alio confiteri ac conteri; deinde addit id verum esse de satisfactione ut vindicativa, non vero ut medicinali. “Nam quum omnes eodem baptismo abluti Christo renascamur, eorumdem sacramentorum participes simus, in primis vero ejusdem corporis et sanguinis Christi domini cibo et potu recreemur; hoc apertissime demonstrat, nos omnes esse ejusdem corporis membra. Quemadmodum igitur neque pes suae tantum, sed etiam oculorum utilitatis causa munere suo fungitur; neque rursus, quod oculi videant, ad illorum propriam, sed etiam ad communem omnium membrorum utilitatem referendum est; ita communia inter nos satisfactionis officia existimari debent. . . Neque tamen id sine ulla exceptione verum est, si commoda omnia, quae ex ea capiuntur, spectemus. Nam satisfactionis opera medicinae etiam curationes quaedam sunt, quae poenitenti ad sanandos pravos animi affectus praescribuntur: quo quidem utilitatis fructu eos, qui per se non jaciunt, prorsus carere perspicuum est.” Alexander VII, negans poenitentem posse ex proprio arbitrio sibi substituere alium ad implendam satisfactionem sacramentalem, eo ipso implicite saltem innuit poenitentem id facere posse ex consensu sacer­ dotis. Consequentia patet tum ex doctrina laxistarum, quos reprobat Papa quique utrumque admittebant; tum ex ipso consensu adversa­ riorum qui occasione istius decreti solent docere poenitentem posse ex consensu sacerdotis exequi per alium suam satisfactionem, quamvis conentur ex hac substitutione expungere propriam rationem sacramen­ talem. Quod autem hic conatus sit inanis, patet ex eo quod Papa loquitur de vera et proprie dicta poenitentia sacramentali, et laxistae. qui ab eo damnantur, docebant tum ex arbitrio poenitentis tum a fortiori ex arbitrio sacerdotis, unum pro alio satisfacere posse for­ maliter sacramentaliter. S. Thomas, in Suppi., q. 13, a. 2 (cit. in art. 55, p. 223), manifeste docet unum posse pro alio satisfacere, etiam sacramentaliter. Arbitrarie autem Lugo (Disp. 25, sect. 5, n. 85) ab hac auctoritate festinanter DE SATISFACTIONE 477 sese expedit, scribens: “Respondetur, ibi S. Thomam non dicere, quod possit ex opere operato et sacramentaliter: sed quod possit ad suble­ vandum debitum, quod nos non negamus.” Nam S. Doctorem in eo articulo agere etiam, et maxime, de ipsa satisfactione sacramentali, patet tum ex Com. in 4 Sent., dist. 20, q. 1, unde ille articulus de­ sumptus est et in cujus prologo legitur: “Hic quaeruntur quinque: 1. utrum ... ; 2. de poena quam sacerdos ad satisfaciendum im­ ponit . . .” (hoc subinde evolvitur ibidem, a. 2, q. 3, quae est praecise Suppi., q. 13, a. 2); tum ex ipsa littera articuli, i.e. ob. 2: “Satisfactio contra contritionem et confessionem dividitur. Sed unus pro alio non potest conteri, nec confiteri. Ergo nec satisfacere” (cf. ad 2 et 3 p., q. 48, a. 2, ad 1); Sed Contra: “Ergo videtur quod unus possit onus poenitentiae impositae pro alio portare”; in corp.: “Nec oportet quod major poena imponatur ei qui pro altero satisfacit”, “Non est permit­ tendum quod aliquis pro alio poenitentiam agat, nisi defectus aliquis appareat in poenitente”. ART. 77. Utrum Ad Implendam Sacramentalem Satisfactionem Requiratur Status Gratiae (Suppi., q. 14, a. 2 et 3). STATUS QUAESTIONIS Agitur, sicut in praecedenti articulo, de modo implendi sacramen­ talem satisfactionem, et quaeritur an requiratur status gratiae vel possit satisfactio persolvi in statu peccati. In qua quidem quaestione tria involvuntur: 1. An satisfactio valide impleatur in statu peccati, et quidem tam quoad adimpletionem praecepti sacerdotis quam quoad rationem partis integrantis sacramentum. 2. An licite impleatur in statu peccati, et quidem tam absque culpa gravi quam absque culpa levi. 3. An fructuose impleatur in statu peccati, et quidem an per im­ mediatam fructus consecutionem vel tantum per ejus reviviscendam. Jam in art. 61 similem quaestionem agitavimus de satisfactione in genere eamque facilius resolutive decidere potuimus, ob majorem ma­ teriae claritatem et consensum theologorum. Praesens vero quaestio non parum difficultatis prae se fert ob peculiarem ipsam indolem satisfactionis sacramentalis. Si enim admittitur ipsam posse solvi in statu peccati, videtur jam perire ejus indoles satisfactoria, nam vera satisfactio fundatur in statu gratiae; si vero id negatur, jam difficile onus imponitur poenitentibus nec quidquam privilégiât! conceditur 478 DE MATERIA POENITENTIAE virtuti sacramenti; item, si admittitur ipsam esse fructuosam in statu peccati, id vix intelligibile est, cum poena non remittatur nisi prius remissa culpa, quod si dicatur ipsam esse fructuosam per reviviscentiam remoto obice, difficile apparet opus mortuum reviviscere posse, si vero satisfactioni fructuositas omnino negatur, vix intelligitur ad quid satisfactio inserviat et qua ratione ejus usus justificari possit. Diffi­ cultatem praeterea augent tum modus confusus vel indeterminatus quo quaestio a quibusdam proponitur et resolvitur; tum varietas senten­ tiarum; tum aliqui textus S. Thomae qui videtur varia docere. Non mirum inde est ipsos patronos variarum opinionum suam sententiam quasi dubitative proponere nec nisi in hanc propositionem firmius ac communius convenire, scilicet per satisfactionem impletam in statu peccati satisfieri saltem praecepto confessarii. Ad rem Cajetanus: “Haec quaestio [An sit iteranda satisfactio impleta in statu peccati] sub iudice ab omnibus communiter videtur derelicta: cum ipse Scotiis, qui partem negativam tenet . . . non audeat eam asserere, sed dicat se absque praeiudicio loqui ... et divus Thomas varia videatur sentire”.20 Priimmer: “Quaestio difficilis est, num satisfaciat obligationi poeni­ tens, qui persolvit opus iniunctum in statu peccati mortalis? Theologi in varias sententias abeunt. . . Nihil certi de hac re dici potest. Ex omni parte sunt difficultates. Etenim difficulter intelligitur, quomodo opus bonum in statu peccati mortalis peractum, cum sit opus mor­ tuum, apud Deum impetrare possit remissionem poenae temporalis, et hoc eo magis, quod talis homo sit dignus poena aeterna. Deinde adhuc difficilius intelligitur, quomodo opus mortuum, quod nunquam vixit, ablato obice reviviscere possit. Quidquid est, concludi potest cum Billuart: ‘Probabile est per opus in statu peccati mortalis satisfieri praecepto confessarii, nec esse iterandum; quia est aliquo modo satis­ factorium. Est saltem sententia communior et communis sensus fide­ lium. qui non solent se accusare, quod satisfactionem impleverint extra caritatem, eaque videtur intentio confessariorum, praesertim dum poe­ nitentias diu duraturas imponunt. Quia tamen non est absolute certum, Deum acceptare haec opera ad satisfactionem, consultum est, ut confessarii aliquam saltem poenitentiae partem statim implendam semper iniungant.’30”31 79 Quaestiones dc satisfactione, quaesitum secundum, in editione leonina operum S Thomae, t. 12, p. 356. ’° De Poenitentia, diss. 9, a. 7. “Manuale Theol. Mor., t. 3, Friburgi Br., 1923, p. 276 sq. DE SATISFACTIONE 479 PARS AFFIRMATIVA ct PARS NEGATIVA QUOAD PRIMAM QUAESTIONEM, an nempe satisfactio sacra­ mentalis valide impleatur in statu peccati. Negant pauci, inter quos Alexander Halensis (Summa, 4 p., q. 85, m. 1) et Archidiaconus (De Poenit., dist. 3), quia poenitentia impleta in peccato non attingit finem satisfactionis, nec est satisfactio tum in ratione vindictae, quia non extinguit poenam, tum a fortiori in ratione medicinae. Pro qua sententia quandoque invocatur S. Thomas, Suppi., q. 14, a. 2 et 3. Affirmant communius doctores, tum quia generatim ad implendum praeceptum non requiritur status gratiae, tum quia satisfactio sacra­ mentalis differt ab extrasacramentali in eo quod ipsa elevatur ad altiorem efficacitatem ex virtute clavium. Ita inter alios Paludatius, Cajetanus, Silvester, Hadrianus, Soto, Navarrus, Valentia, Toletus, Suarcz (Disp. 38, sect. 8), Vazquez, Coninck, Lugo (Disp. 25, sect. 3), Gonet (Disp. 13, a. 3, n. 47), Dicastillo, Diana, S. Alphonsus (n. 522), et communiter moderni. Hanc sententiam defendemus in Conci. 1. Distinguunt quidam, ut Salmanticenses, docentes satisfactionem solutam in peccato esse quidem validam impletionem praecepti sacer­ dotis, ita ut quis non teneatur eam repetere (Disp. 11, dub. 3, n. 39). sed non esse validam partem integrantem sacramentum (Disp. 11, dub. 6, n. 106). Ad rem ipsi SALMANTICENSES: “Ideo, [S. Thomas, Suppi., q. 14, a. 3, ad 2] inquit, Baptismum recedente fictione effectum obtinere, quia est opus Dei; non vero satisfactionem, quia est opus hominis. Hoc autem de utraque satis­ factione in statu peccati exercita absolute verificatur; satisfactio namque sacra­ mentalis, de qua difficultas esse poterat, eo ipso quod extra gratiae statum mandetur exeeutioni, est opus hominis. Ratio est: quoniam in tantum esset opus Dei in quantum esset elevata virtute sacramenti, vel clavium ad productionem sui effectus; haec autem elevatio salvari nequit in satisfactione exercita in statu Peccati, licet alias sit injuncta a sacerdote: nam virtus elevans in se formaliter non persistit, siquidem sacerdos jam absolutionem, et sacramentum complevit. Deinde n aliquo effectu per eandem producto virtualiter non persistit: quia gratia habitualis per sacramentum, ct illam virtutem producta, jam periit ratione peccati, cum quo incompossibilis est. Ac tandem gratia sacramentalis, quae sanativa dicitur, etiam defecit: haec enim cum sit quidam modus determinans gratiam habitualem .. neccsse est deficere deficiente gratia, quam modificat. Non igitur persistit virtus elevans satisfactionem nec in se, nec in aliquo effectu; atque ideo satisfactio illa omnino est opus hominis, ac subinde incapax producendi ex opere operato effectum sacramentalcm fictione recedente. "Dicitur tamen satisfactio sacramentalis, quia injuncta fuit in sacramento, et quia per ejus exhibitionem fit satis praecepto sacerdotis, qui solum praecepit opus absolute exhibendum; et insuper quia sacramentum pure materialiter complet, non vero formaliter, cum alias opus virtute sacramenti elevatum non sit. In quo differt a satisfactione sacramentali in statu gratiae mandata exeeutioni, quae 480 DE MATERIA POENITENTIAE elevata est per gratiam habitualem, et sacramentalem, quae saltem effective, et virtualiter sunt virtus clavium, vel sacramenti, a qua productae fuerunt.”32 Distinguunt alii, ut Tabiena (ad verb. Satisfactio, n. 9) et Viguerim (cap. 16, n. 4), dicentes satisfactionem factam in statu peccati valere, si relinquit aliquem effectum qui postea coniungatur cum statu gratiae (ita jejunium, quod relinquit debilitatem carnis), non valere vero si nullum talem effectum relinquit (ita oratio, quae simpliciter transit). Ratio est quia ex una parte prior illa satisfactio remanet virtualiter in suo effectu et ex alia parte status gratiae requiritur ad hoc ut habeatur vera satisfactio, etiam sacramentalis. Pro hac sententia invocatur S. Thomas, Suppi., q. 14, a. 3, ad 3. Distinguunt alii, ut Sylvius, Tournely, Billuart, Guérin, Antoine et Collet, dicentes satisfactionem factam in statu peccati sed sine actuali affectu ad peccatum valere, eam vero quam comitatur actuale peccatum vel actualis affectus ad peccatum non valere, ac ideo esse repetendam. Ratio est quia ad satisfaciendum requiritur voluntas Deum placandi; haec autem compossibilis est cum statu peccati sed non cum actuali peccato vel cum affectu ad peccatum. Ad rem Billuart: “Dico 1. Opus in actu vel affectu peccati factum, nullo modo satisfacit. . . Hinc sequitur quod, si sit opus injunctum a confessario in satisfactionem, debeat iterari, ut satisfiat ejus praecepto et integretur sacramentum. Dico 2. Opus in reatu peccati factum, si, deposito affectu ad peccatum, procedat ex gratia actuali, ut in poenitentibus, satisfacit, non de con­ digno, nec de congruo stricte, sed de congruo late.”33 QUOAD SECUNDAM QUAESTIONEM, an scilicet satisfactio sacramentalis licite impleatur in statu peccati. Negant communius doctores, docentes impletionem satisfactionis in statu peccati esse peccatum, saltem veniale, quia est frustratio partis integrantis sacramenti (ita, ut videtur, Alex. Halensis et Archidiaconus, supra relati), vel quia est indigna receptio partis integralis sacramenti et simul frustratio partialis effectus sacramenti: ita Cajetanus, Soto, Fagundez, Henriquez, Laymann, Bonacina, Busembaum, Palans, i\Tngnus, Suarez (Disp. 38, sect. 8), Salmanticenses (Disp. 11, dub. 3. n. 40 sq.), S. Alphonsus (n. 523). Praeterea hi doctores addunt id esse tantum peccatum veniale, ita ut dici possit non haberi in ea impletione peccatum mortale, esse com­ munem sententiam theologorum, quam quidem defendemus in Conci. 2. 33 De Poenitentia, disp. 11, dub. 6, §3, Curs. Thcol., t. 20, Parisiis, 1883, p. 706. 33 De Poenitentia, diss. 9. a. 7, Cursus Theol., t. 9, Parisiis, 1904, p. 466 sq. Ct sententiam Billuart de satisfactione in genere, expositam et impugnatam in art. 61. p. 278 sq. et 298-301. DE SATISFACTIONE 481 Vix enim unus vel alter contrarium asserit, et quidem non simpliciter et absolute. Ita Suarez, scribens: “Quaeres, an peccet mortaliter is, qui implet poenam injunctam in peccato mortali. Quod enim peccet venialiter, videtur clarum ex dictis, quia recipit partem sacramenti in­ digne, et ponit obicem effectui sacramenti. Unde si verum est, quod supra cum S. Thom. dixi, hanc partem dare gratiae augmentum ex opere operato, videtur plane sequi etiam mortaliter peccare, sicut susci­ piendo matrimonium, vel aliud simile sacramentum, quia ponit obicem gratiae sanctificanti. Et revera si speculative argumentum consideretur, est ratio facta valde efficax et probabilis; tamen quia hic effectus est valde incertus, et probabiliter etiam negari potest, ideo practice et moraliter non censeo esse imponendum tantum onus sine majori certitudine; et ita existimo, practice loquendo, hoc non esse peccatum mortale.”34 Affirmant vero pauciores, inter quos Aversa, Dicastillo, Lugo (sig­ nanter in Disp. 25, sect. 3, n. 32, ubi pro se citat Petrum Soto, lect. 2 desatisf.), Cappello (ut vere probabile), dicentes nullum esse peccatum nequidem veniale, satisfacere in statu peccati, quia ponere obicem soli extinctioni poenae quae est unicus effectus satisfactionis non est pec­ catum, sicut est ponere obicem gratiae, secus esset peccatum audire missam in statu peccati aut adesse benedictioni Pontificis qua conce­ dantur indulgentiae; eo vel magis, inquiunt, quod illud detrimentum resarcitur, cum, remoto obice, effectus reviviscit, quod non contingit in concessione indulgentiarum. QUOAD TERTIAM QUAESTIONEM, an scilicet satisfactio sa­ cramentalis jructuosc impleatur in statu peccati. Negant simpliciter quidam, tum nempe illi qui reiciunt simpliciter vel partialiter ipsam validitatem satisfactionis, signanter Salmanti­ censes (Disp. 10, dub. 3, n. 66-68; disp. 11, dub. 6, n. 104-107), tum quidam ex aliis, uti Soto, Hadrianus et Ledesma, qui aiunt talem satis­ factionem esse opus mortuum sicut cetera quae fiunt in peccato, nec ideo posse esse fructuosam, sive statim sive etiam ex reviviscentia. Hanc sententiam defendemus in Conci. 3. Affirmant simpliciter Marsilius, Medina, Vasquez (q. 94. a. 2, dub. 5, n. 11), Tourncly, Scotus, plures Scotistae, inter quos praecipue Hyquacus, Frassen et Montejortino (quorum fere omnium verba et sententiam accuratius explicavimus in art. 61,p. 274-277), et modernus De San,3'1 dicentes fructum satisfactionis, peractae in statu peccati. ” Dc Poenitentia, disp. 28, sect. 8, n. 7, Opera omnia, t. 22, Parisiis, 1S66. p. 800. *Dc Poenitentia, Brugis, i900, n. 930, p. 687 sq. 482 DE MATERIA POENITENTIAE conferri statim, quia remissio poenae non requirit statum gratiae, seu quia ex una parte sacramentum confert effectum ex opere operato non ponentibus obicem et ex alia parte status peccati non est obex extinc­ tion! poenae, quamvis possit esse obex collationi gratiae. Distinguunt alii communius, inter quos Cajetanus, Navarrus, Petrus Soto, Victoria, Suarez (Disp. 38, sect. 8), Fagundez, Coninck, Diana, Lugo (Disp. 25, sect. 3, n. 40), Gonet (Disp. 13, a. 3, n. 47), etplures moderni, uti Billot (thes. 20), Van Noort-Verhaar (n. 100 et 119), Galticr er 564 DE FORMA POENITENTIAE actualem intrinsecam elevationem materiae et formae, ratione cujus influxus divinus pervenit tantum ad causandum primum effectum sacramenti seu rem et sacramentum, et quo mediante subinde attingit ipsam gratiam peccatorum remissivam in momento reviviscentiae (quomodolibet tandem illud res et sacramentum et haec reviviscentia explicetur a variis patronis hujus sententiae), sive (ut alii volunt, signanter Salmanticenses, Disp. 3, dub. 2, n. 77. 80. 84 sq.) per aptitudinalem et extrinsecam elevationem materiae et formae, consis­ tentem in hoc quod, posita valida materia et forma, sacramentum est proxime elevabile ad hoc ut intrinsece recipiat influxum divinum, quem tamen non potest actualiter recipere dum subjectum est indispositum, quia divinus influxus, cum nequeat esse absque effectu, non datur nisi in ea conditione et in eo momento, in quo possit de facto effectus pro­ duci, scilicet quando sacramentum completur et terminatur et simul invenit subjectum dispositum. Nec praesens diffiultas est propria jormac absolutionis, ut quidam putant cum Suaresio (cf. infra), sed occurrit resolvenda quoad formas omnium sacramentorum in casu sacramenti validi et informis, qui communiter a theologis admittitur saltem in tribus sacramentis charaeteristicis et nos alibi (in tractatu De sacr. in gen., art. 11) sustinuimus quoad omnia sacramenta praeter Eucharistiam et Poenitentiam. Ratio est quia in omni sacramento forma signficat ejus effectum principalem seu gratiam ; unde si datur sacramentum et forma valida, quin detur gratia, exurgit eadem quaestio, quomodo nempe salvetur veritas formae quatenus significat collationem principalis effectus, cum iste nequaquam conferatur.Η Cui quaestioni eadem iterum responsio danda est, nimirum formam non significare, saltem essentialiter et necessario, ipsum effectum secutum, sed virtutem tendentem ad conse­ cutionem effectus, quae quidem semper adest, semel posito valido sacramento et valida forma, ita ut in omni sacramento sensus formae assignandus sit eodem proportionaliter modo quo a S. Thoma assigna­ tur pro forma Poenitentiae. Ita in Baptismo sensus formae “Ego te baptizo (seu abluo)” est: “Sacramentum spiritualis ablutionis tibi impendo”, cujus amplior explicatio est: Ego exerceo in te sacramen­ talem actionem tendentem ad auferendum peccatum per infusionem gratiae regenerativae. Et haec forma vera est etiam in casu sacramenti validi et informis, quia virtus illa revera tendit in talem effectum, imo evidentius quam in casu Poenitentiae, eo quod de facto influxus divi44 Imo eadem quaestio et difficultas exurgit ex ipsa ratione sacramenti, ut dictum est in tractatu De sacr. in gen., art. 2, p. 68; nam ipsa existentia sacramenti validi ct informis videtur contradicere definitioni sacramenti, quod est signum practicum gratiae seu signum actualis collationis gratiae. ■ I DE ABSOLUTIONE 565 nus ita exercetur ut obtineat concretum aliquem et innegabilem effec­ tum, scilicet characterem, quo mediante tendit ad ultimum effectum gratiae cumque consequitur, remoto obice, per reviviscentiam. In hoc sensu intelligenda sunt haec verba S. Thornae, In 4 Seni., dist. 22, q. 2, a. 2, q. 3: “Quaedam sacramenta sunt, in quibus ex administratione sacramentali semper consequitur aliquis effectus in suscipiente, nec impeditur propter indispositionem voluntatis susci­ pientis, sicut est in omnibus sacramentis quae imprimunt characterem; et ideo in illis verba propter certitudinem exprimunt praesentialiter effectum sacramenti, vel per modum indicativum, sicut in baptismo et confirmatione, vel per modum imperativum, sicut in ordine. In poeni­ tentia autem impeditur omnis effectus absolutionis per indispositionem voluntatis: et tamen ipsa absolutio, quantum est de se, sufficienter et certitudinaliter inducit effectum suum, nisi sit aliquod impedimentum; et ideo absolutio per modum indicativum fit, sed praemittitur depreca­ tio, scilicet ‘Misereatur’, ut effectus absolutionis non impediatur. Ta­ men non est de esse sacramenti, sed de bene esse ipsius.” Quod autem supra assumpsimus, scilicet in forma cujuslibet sacra­ menti significari effectum principalem seu gratiam, patet ex eo quod sa­ cramentum est essentialiter signum et causa gratiae, forma autem est principium speci ficativum sacramenti, unde oportet quod in forma significetur effectus gratiae, quamvis proportionaliter materiae sacra­ menti, ut audivimus ex S. Thoma in art. praec. (p. 526). Nec ipsa analysis particularium sacramentorum huic veritati contradicit, nisi superficialiter fiat. Et quidem quoad Eucharistiam, in qua id difficilius apparet, sufficienter dictum est tum in art. praec. (p. 526) tum praecipue in tractatu De Eucharistia, art. 30 et 34 (tom. 1, p. 610 sq. 665-667). Et similiter quoad Ordinem et Matrimonium aliquid transe­ unter dictum est in tractatibus De sacr. in gen. (art. 20, ubi de re et sacramento, p. 331 sq. 333-335. 337 sq.) et De Eucharistia (art. 34, tom. 1, p. 666) et res aptius explanabitur in propriis tractatibus. Quoad cetera tria sacramenta, quae consistunt in aliquo usu materiae circa subjectum, scilicet Baptismum. Confirmationem et Extremam Unctionem, res evidentius apparet. Non enim in Baptismo verba for­ mae “Ego te baptizo” significant sacramentaliter unice aut principaliter materiam, seu corporalem ablutionem, ut quidam videntur cogitare, nam ad hanc significandam verba illa non indigent esse sacramentalia; sed significant formaliter et directe ipsum effectum sacramenti, quam­ vis proportionaliter materiae sacramenti, ita ut eorum sacramentalis sensus sit: Ego te abluo spiritualiter in similitudinem corporalis ablu­ tionis quam exerceo. Id S. Thomas docet tum aequivalenter in 3 p., 566 DE FORMA POENITENTIAE q. S4, a. 3: 'Oportet quod forma sacramenti significet id quod in sa­ cramento agitur proportionaliter materiae sacramenti. Unde forma baptismi est: ‘Ego te baptizo’, et forma confirmationis est: ‘Consigno te signo crucis, et confirmo te chrismate salutis’, eo quod hujusmodi sacramenta perficiuntur in usu materiae”, tum explicite in Ofnisc. 22, c. 1: “Sacramenta . . . novae legis efficiunt quod figurant. Figurant autem, seu significant et ex materia et ex forma verborum, ut in sacra­ mento baptismi apparet. Nam ablutio corporalis quae fit per aquam significat interiorem ablutionem, et sacramentaliter efficit eam: simi­ liter verba quae dicuntur: ‘Ego te baptizo’, idem significant; et idem apparet in sacramento confirmationis, in quo forma est: ‘Consigno te signo crucis, et confirmo te chrismate salutis, etc.’ Quibus verbis mani­ feste effectus sacramenti figuratur.” Quoad Extremam Unctionem au­ tem res est adhuc evidentior ex ipsis expressis verbis “Per istam sanc­ tam Unctionem indulgeat tibi Dominus quidquid deliquisti. Arnen.” Quapropter nobis non probantur sequentia verba, quae Suarez et Galtier prae­ ponunt solutioni praesentis difficultatis de sensu et veritate formae absolutionis. SUAREZ: “Potest hoc loco considerari differentia inter formas sacramentorum; in quibusdam enim sacramentis materia est actus ipsius ministri, quem proxime forma significat, ut baptismo, confirmatione, extrema unctione; et in his facile intelligitur, et salvatur veritas formae, quamvis sacramentum privetur suo effectu; et idem est suo modo in matrimonio, quia etiam materia est actus contrahentium, qui saltem necessario efficiunt ipsum vinculum, quod proxime externa signa et verba significant. Alia vero sunt sacramenta, quorum materia non sunt actus ministri, in quibus forma immediate significat supernaturalem effectum, quem facit, ut videre est in Eucharistia et in Ordine. ‘Accipite potestatem’, seu, ‘Accipite Spiritum Sanctum’; et in his ad veritatem formae videtur necessario requiri, ut effectus fiat. “Et hinc oritur difficultas quaestionis, quia forma hujus sacramenti est hujus secundi generis, et non semper habet effectum, vel quia subjectum non est dis­ positum, vel certe quia non indiget tali effectu, quia jam sunt illi remissa peccata. Et augetur difficultas ex comparatione ad alias similes formas sacramentorum; nam in Eucharistia, si verum sit sacramentum, impossibile est, quin forma efficiat suum effectum, quem proxime significat, quia hoc requirit ejus veritas. Similiter in Ordine, si sacramentum sit ratum, impossibile est quin forma efficiat effectum, quem proxime significat, et quem requirit veritas ejus, scilicet, characterem seu potestatem, quae per talem formam datur. Imo etiam in baptismo et confirmatione, in quibus forma datur per modum indicativi, semper habet aliquem effectum, et suo etiam modo in matrimonio hoc reperitur ratione vinculi magis indissolubilis. Extrema vero unctio, quae interdum potest privari omni supernatural! effectu propter indispositionem recipientis, habet formam tantum deprecativam. cujus veritas nullum effectum requirit. Quomodo ergo in proposito, cum forma sit indi­ cativi modi, et immediate significet solum supernaturalem effectum, potest ejus veritas sine ullo hujusmodi effectu salvari?”45 GALTIER: “De hac re multiplices fuerunt sententiae ... ex difficultate speciali explicandi quomodo maneat verus ejus sensus obvius certis in casibus, ubi ad­ mittitur validum esse sacramentum. In aliis sacramentis, difficultas hujusmodi non exsurgit. Quoties validum admittitur esse sacramentum, vera etiam apparet 373.376.379 381.384 373 Supplementum Tertiae Partis q. 1, a. 1 268 q.4, a. 3 14.306.309 ob. 3 14 ad 2 309 ad 3 24.306.309 q. 9, a. 1 498 q. 12-15 3 q.12 a.1 6. 20. 25.26 ad 1 28 ad 2 24.28 ad 3 28 sq. a. 2 6. 7. 25. 27 ad 1 17.30 ad 2 29 a. 3 6.16.17.264 ad 4 16 q. 13 3 a. 1 15.30.31.34 sq. 35.37.80.112. 329 ob. 3 349 ad 1 35.37.70. 79.86 ad 3 329.332.349 ad 4 329.349 ad 5 37.54.113.126 a. 2 217.223.224. 242.243.246. 249. 466.468. 476 sq ob. 4 244 Sed contra 229. 238 ad 1 237. 245 sq. 248 ad 2 248.473 242.247.318. ad 3 321 242.244 ad 4 q. 14 3.254 257 sq. 272.279. a. 1 282.283.284 284 ad 1 284 ad 2 a. 2 272. 279. 282. 285.286.477. 479 288 ad 1 288.486 ad 2 288 ad 3 279.295.297. a. 3 477.479 298.487 ob. 3 Sed contra 295 296. 299. 300 sq. ad 1 404.426. sq. 296. 297.487. ad 2 493.495 480. 487.498 ad 3 [71 INDEX THOMISTICUS a. 4 a. 5 q. 15 a. 1 a. 2 a. 3 q. 18 a. 2 a·3 a. 4 q. 25, a. 1 q. 71, a. 1 a. 2 a. 6 a. 9 q. 99, a. 1 a· 2, a· a. 4 a. 5 282.299.30/ sq. 284. 299. 301 3.254 259.263.264. 318.321 Sed contra 262 ad 2 266. 318. 321 329.332.340 ad 1 341 351. 357 sq. ob. 2 352 ad 1 269.355 ad 2 352 ad 3 327 sq.359 ad 5 358 142.192sq.384 366. 372 sq. 380. 430.435.439 Sed contra 447 366.337.404. 423.428 412 sq. ad 3 413 ad 4 413 223.238.253 ad 2 238. 250 223.238 sq. ad 3 307 223. 239 223.239 239 ad 1 ad 2 239 74 ad 6 74. 76 ad 1 306 ad 4 306 299. 304 sq. 299. 304. 305 ad 1 303 sq. 306 ad 2 304 ad 4 304 Appendix ad Supplementum q.2, a. 2 266. 268. 306. 312 sq. a. 4 310 ad 4 310 COMMENTARIUS IN 4 LIBROS SENTENTIARUM In 2 Sent.: 79. 87 dist. 9, q. 1, a. 8, ad 2 291 dist. 33, q. 2, a. 1, ad 2 3. 142.199 sq. dist. 42, q. 1, a. 2 200. 213 q. 1, a. 2 ad 5 q. 1, a. 5 74 81.102 q. 1, a. 5 ad 1 74 q. 1, a. 5 ad 2 In 3 Seni..' dist. 18, q. 1, a. dist. 20, q. 1, a. q. 1, a. q. 1, a. 1 2 2, ob. 4 2, ad 2 306 37.46 sq. 70. 79 56 89 q. 1, a. 2, ad 4 q. 1, a. 3, ad 2 q. 1, a.4 In 4 Sent.: dist. 4, q. 3, a. 2, q. 3, ad 3 q. 3, a. 3, q. 3, ad 3 dist. 14, q. 1, a. 1, q. 4, ad 4 q. 1, a. 2, q. 1, ad 4 q. 2, a. 1, q. 2 q. 2, a. 1, q. 2, ob. 1 q. 2, a. 1, q. 2, ad 1 q. 2, a. 1, q. 2, ad 2 q. 2, a. 1, q. 2, ad 4 q. 2,a. 4 dist. 15 q. 1, a. 2, ad 1 q. l,a. 5, q. 1 q. 2, a. l,q. 1 q. 2, a. 1, q. 2 q. 2, a. 1, q. 2, ad 2 q. 2, a. 1, q. 2, ad 3 q. 2, a. 1, q. 2, ad 4 q. 2, a. 2,q. 2 q. 2, a. 2, q. 2, ad 1 q. 2, a. 2, q. 2, ad 2 q. 2, a. 2,q. 3 q. 3, a. l,q. 1 q. 3, a. 1, q. 5 q. 3, a. 1, q. 5, ad 2 q. 3, a. 1, q. 5, ad 3 q. 3, a. 1, q. 5, ad 5 q. 4, a. 6, q. 2, ad 3 q.4, a. 7, q. 1 q. 4, a. 7, q. 1, ad 1 dist. 16, q. 1, a. 1, q. 2, ob. 3 q. 1, a. 1, q. 2, ad 3 q. 2, a. 1, q. 3, ad 3 q. 2, a. 2, q. 3 q. 3, a. 2, q.4 q. 3, a. 2, q. 4, ad 5 dist. 17, q. 1, a. 3, q. 1 q. 2, a. 2, q. 3 q. 2, a. 5, q. 2, ad 4 dist. 18, q. 1, a. 3, q. 3 dist. 20, q. 1, a. 1. q. 3 q. 1, a. 1, q. 3, ob. 2 q. 1, a. 1, q. 3, ad 1 q. l,a. l,q 3. ad 2 q. l,a. 2, q. 1 q. l,a. 2, q. 2 q. 1, a. 2, q. 2. ad 1 q. 1, a. 2, q. 2, ad 2 q. 1, a. 2, q. 2, ad 3 dist. 21, q. 1, a. 1, q. 1, ad 1 q. 1, a. 1, q. 3 q. 1, a. 2, q. 3 q. 1, a. 2, q. 3, ad 1 dist. 22, q. 1, a. 1 q. 1, a. 1, ad 6 q. 2, a. 2, q. 3 53 sq. 56 79 95 493 sq. 360 263 79 142.200. 203 217 217 sq. 50 79 1 ^2 3 79 7 79 350.351.353 351.355 351.355 351.353 sq. 351.356 351.357 324.351. 356 351.353 350 351.354 350 351.354 351.354 306 351.354 269.309.351. 354sq.359 379 373.376.379. 381.3S4 291 79 79 79 SO 105 120 524 216 215 216. 221 217 366.383.404. 417 sq. 428 sq. 388 3S8 388. 443 sq. 429 24 215 290 290 290 488 500. 545. 559. [8] dist. 45, q. 1, a. 3, ad 3 q. 3, a. 3, ad 6 INDEX THOMISTICUS 561.565. 582. 586 291 221 SUMMA CONTRA GENTILES 1. l,c. 43 108 1.3,c. 141 142.201. 206 c. 145 142.201 c. 159 3.24 sq. 142. 201 sq. 223. 229. 237. 238. 246. 252. 474 1. 4, c. 54 54 c. 72 3. 142.193.259. 376.379.384. 430.435. 500. 503 QUAESTIONES DISPUTATAE De Veritate, q.28, a. 1, ad 8 117 q. 28, a. 2 37.45.47. 79 q.28, a. 2, ad 2 105 q. 28, a. 2, ad 3 105 q. 28, a. 2, ad 5 32 q. 29, a. 6 306 q. 29, a. 7 53.223 De Malo, q. 2, a. 9, ob. 5 74 q. 2, a. 9, ad 5 70. 74 q. 5, a. 2, ad 8 291 q. 7, a. 10 142.200sq. 291 q. 7, a. 11 132.306. 309sq q. 7, a. 11, ad 9 306. 310 q. 7, a. 11, ad 17 306. 310 QUODLIBETA Quodlib. 3, q. 13, a. 28 OPUSCULA Opusc. 22, Dc forma abso lutionis cap. 1 cap. 2 cap. 3 cap. 4 cap. 5 3.373.376. 379 sq. 383. 387 sq. 389.390. 404.416.429 sq. 435. 443 500. 503. 504. 545.611.615 527.548 sq.566. 570. 582. 586. 616. 626.627. 639. 646.670 525.549.552. 557.627.645 sq. 647 506.553 sq. 570. 582.586.616. 670 679. 688.090 570 sq. 582.586 COMMENTARII IN S. SCRIPTURAM In Col. 1,24 230 APOCRYPHA Opusc. 65, De officio sacerdotis 426 Commentarium super Sen­ tentias ad Hannibaldum, In 4 Sent., dist. 15, q. 1, a. 1 80 INDEX ONOMASTICUS (Numeris paginarum ordinariis indicatur simplex mentio, italicis vero explicita citatio, crassioribus tandem aliquid notabilius) (Quoad nomina stellulis signata vide: INDEX ANALYTICUS) ♦ABULENSIS (A. Tostatus), 555 sq. AERTNYS-DAMEN, 1. 389. 398. 405. 414. 420. 427. 451. 455. 460. 461. 468. 541. 543. 582 AGATENSE CONC. (a. 506), 685 ALBERTUS M., 616 sq. ALÈS (D’), 161. 389. 484. 500. 611. 625. 629. 680. 702 ALEXANDER II, 166. 368. 436 ALEXANDER VII, 370. 467 sq. 470. 475. 476 ALEXANDER VIII, 158. 167. 370. 458. 463 ♦ALEXANDER HALENSIS, 271. 386. 396. 434. 479. 480. 547. 558. 615. 616. 644. 647. 649. 688 ALLATIANUM EUCHOLOGIUM, 651 ALLATIUS, 618 ALMAINUS, 128. 274. 289. 329. 332. 396 ♦ALPHONSUS (S.), 1. 389. 390. 397. 399 sq. 401. 405. 406. 409. 412. 414. 416. 418. 420. 424. 425sq. 428. 434. 441. 442. 444. 446. 451. 452. 455. 458. 468. 479. 480. 500. 512. 531. 532. 541. 542. 543. 544. 582. 590. 591. 597. 603. 604 sq. 606. 607sq. 677 ALTISSIODORENSIS. Vide: GUILELMUS ALVAREZ, 93. 114 AMBROSIUS, 10. 185sq. 231 sq. 631. 633 AMORT (E.), 410. 411 ANCYRANUM CONC. (a. 314), 368 ANDRUTSUS, 164. 165. 373. 547. 548 ANGELUS (Angles), 274. 410. 450. 512. 515 ANGLICANI, 662-664. Vide: PROTESTANTES ANGLICANUM PONTIFICALE, 637. 640 ANSELMUS, 17. 301. 344 ANTOINE, 480. 490. 603 AQUENSE PONTIFICALE, 642 ARAUXO, 44. 61. 106. 114. 512. 574 ARCHIDIACONUS, 479. 480 ♦ARCUDIUS, 612. 618 sq. 652. 654. 655 sq. 675 ARELATENSE CONC. (a. 314), 681 ARISTOTELES, 15. 16. 27. 28. 50. 78. 108. 199. 200. 217. 264. 266 ARMENI, 657. 659 sq. ARMILLA, 410. 432. 512 ♦ASTURICENSIS, 44. 63. 69-72. 105 AUGUSTINIS (De), 500. 611. 623. 635. 666 ♦AUGUSTINUS, 9. 10 sq. 11. 14. 16. 17. 177. 178. 186. 191. 232. 261 sq. 268. 305. 315. 352 371. 436. 631. 632. 633. 634 sq. 681. 684. 691 Textus: De baptismo, 3, 16 632. 634. 684 5, 20, 28 633. 684. 691 De catechizandis rudibus, 20, 34 681 De patientia, 26, 23 305 De Trinitate, 15, 26, 46 632. 634 Enarrationes in Psalmos, 42, 8 352 50, 11 177. 186. 191 50, 15 177. 186 61, 4 232 146, 8 684 Enchiridion, 186 70 110 305 112 305 Epistolae, 153, 3, 6 186 In Joannis evangelium tractatus, 124, 5 177. 186 Sermones, 10 sq. 186 19, 2 sq. 20, 2 186 99, 8 sq. 632. 634 sq. 158, 2, 2 315 232, 7 sq. 684 351, 4, 9 11 351, 5, 2 11. 186 351, 5, 12 178. 186. 261 sq. 268 351, 9 371 392, 3 632. 634 AUGUSTINUS (Pseudo), De vera et falsa poenitentia, 261 ♦AUREOLUS, 36. 37. 38 [9] [10] INDEX ONOMASTICUS AVERSA, 481. 515. 591 ♦BAIUS (Michael), 143. 156. 160 sq. 165. 209. 212. 214. 225. 235 BALLERINI, 389. 390 sq. 394. 399. 406. 411. 412. 414. 419. 427. 428. 432. 445. 455. 456. 458. 468 BARBER INI CODICIS POENITENTIALE, 650 sq. 674 BARNABAE (Pseudo) EPISTOLA, 183 BASILIUS, 45. 633 BELLARMINUS, 1. 7 sq. 114. 178. 180. 181. 187-190. 209. 370 sq. BELLOVACENSIS CODEX, 643 BENEDICTUS XII, 665 BENEDICTUS XIII, 660 ♦BENEDICTUS XIV, 390. 410. 411. 437. 439. 450. 582. 585. 586. 587. 588 sq. 590. 665. 674 BENEVENTANUM CONC. (a. 1374), 505. 685 BIEL (Gabriel), 260. 272. 289. 329. 331. 332. 387. 431. 468. 512. 515. 557 ♦BILLOT, 377. 412. 482. 558. 568. 579 sq. 611. 625. 673. 675. 676. 677. 701 sq. ♦BILLUART, 18. 39.67. 75. 131. 133 sq. 261. 268. 271. 278. 289. 299. 331. 332. 333. 377. 384. 391. 392. 405. 409. 434. 435. 461. 468. 470. 471. 472. 480. 490. 500. 510. 512. 543. 582. 590. 593. 610 sq. 617. 622. 624. 666. 676. 677 BLESENSIS (Petrus), 1 BONACINA, 227. 410. 414. 419. 452. 456. 480. 543 ♦BONAVENTURA, 261. 271. 468. 547. 615. 647. 649 BOYER (C.), 377. 482. 500. 612. 625. 629. 673. 677. 679 BRIGHTMAN, 612. 650 BUCCERONI, 397. 452. 455. 456 BULGAKOV (Macarius), 164. 165 BUSEMBAUM, 468. 480 CABILLONENSE CONC. (a. 650), 368. 423 CABRERA, 43. 114 CAELESTINUS I, 166 CAESARIUS ARELATENSIS, 186 sq. 232 ♦CAJETANUS, 1. 39. 42 sq. 44. 62 sq. 87. 113. 132. 197. 205. 271. 292. 333. 377. 389. 409. 410. 431. 438. 440. 468. 478. 479. 480. 482 sq. 487. 490 sq. 500. 510. 512. 516. 538. 559. 582. 587 sq. 598. 603 CALLISTI DECRETUM, 166. 630 ♦CALVINUS, 145. 146. 147. 149. 150. 154-156. 187. 188 CANDIDUS, 389. 410 CANO (Melchior), 434 CANONES HIPPOLYTI, 634. 682 CANTOR (Petrus), 615. 643 CAPITULARIA CAROLI MAGNI, 585 sq ♦CAPPELLO, 1. 389. 397. 398. 406. 411. 414. 416. 417. 419. 420. 425. 427 sq. 445. 448. 449. 452. 453. 456. 461. 469. 470. 475. 481. 482. 510. 511. 542. 543. 582. 597. 605. 606. 610. 611. 677. 678. 690 CARAMUEL, 511. 607. 610 CARTHAGINENSE CONC. (a. 398), 368. 585. 683. 685 CASSIANUS, 9. 11. 186 CASTELLANI (A.), 587 ♦CATECHISMUS CONC. TRID., 17.167. 193. 225 sq. 229. 233 sq. 235. 262. 281. 338. 345. 352. 369sq. 399. 400. 422. 423. 436. 465. 476. 502. 508 CATECHISMUS MINOR (Lutheri), 662 CAVALLERA (F.), 157. 167. 688 CHARDON, 612. 622. 629. 686. 689 CHEMNITIUS, 187. 188. 189 CHRYSOSTOMUS, 424. 631 CHRYSOSTOMUS (Pseudo), 232. 426 CLEMENS VI, 225 CLEMENS VIII, 509. 519. 524. 590. 665. 666. 674. 705 CLEMENS IX, 158. 167 CLEMENS XI, 158. 370. 463 CLEMENS ALEXANDRINUS, 231. 628. 681. 683 CLEMENS ROMANUS (Pseudo), 183. 352 ♦CODEX JURIS CANONICI, 167. 370. 400. 407. 422. 425. 437. 468. 470. 502 509. 541. 586. 597. 678 586 Can. 732 Can. 746 586 Can. 747 586 586 Can. 748 586 Can. 749 Can. 752 586 586 Can. 763 Can. 825 597 Can. 885 509. 541. 678 Can. 887 167. 370. 407 . 425. 437. 468 Can. 888, § 1 167. 370. 425 Can. 932 400 Can. 941 586 Can. 942 586 Can. 943 586 Can. 1007 586 COLLET (P.), 278 sq. 299. 480. 500. 582. 603 sq. 611. 623 COLONIENSE CONC. (a. 1536), 686 CONCINA, 419. 455. 591 CONFESSIO AUGUSTANA, 661 CONGREGATIO CONCILII, 597 CONGREGATIO DE INDULGENTIIS, 400. 411 CONGREGATIO S. OFFICII, 665. 674 ♦CONINCK, 227. 331. 377. 387. 405. 410. 419. 450. 455. 468. 479. 482. 558. 569 sq. 582. 591. 599 CONSTANTIENSE CONC., 225, 502 CONSTITUTIONES APOSTOLORUM, 631. 681. 685 COPTI, 658 CORDUBA, 227. 274 INDEX ONOMASTICUS CORNEJO, 44. 93. 105 CORN ELY, 228. 229 CRITOPULUS (Metrophanes), 162 ♦CYPRIANUS, 9 sq. /0. 176. 184 sq. 185. 371. 585. 684 Textus: Epistolae (juxta ordinem Migne): 684 9, 2 10, 1 684 371 10, 1 sq. 10 10, 4 684 12, 1 52 (ad Antonianum), 17 176. 184 52, 18 176. 184 176. 184 52, 20 52, 29 371 75 (Firmiliani ad Cyprianum), 4 185 76 (ad Magnum) 585 De lapsis, 16 17 28 29 30 34 35 36 684 10 10 10. 371 10 10 10 10. 184 sq. De opere cl eleemosynis, 5 10. 185 CYRILLUS ALEX., 45. 631 DAMIANUS (Petrus), 12 DENEFLE (A.), 1. 6 DENZINGER, 157. 612. 650. 654 sq. 657 DIANA, 389. 401. 410. 419. 427. 450. 455. 456. 468. 479. 482 DICASTILLO, 410. 456. 479. 481 DIDACHE, 183. 681 DIEKAMP, 19. 376. 436. 611. 625. 629. 673. 675. 676. 677. 706 DIONYSIUS AREOPAGITA (Pseudo), 89 DOSITHEUS, 162 ♦DURANDUS (a S. Porciano), 38 39. 41. 43. 58. 93. 213. 261. 289. 373. 468. 515 DURANDUS (Durantis Guilelmus), 685 DYOVUNIOTIS, 164. 689 EBROICENSIS CODEX, 641 sq. EGBERTI EBORACENSIS PONTIFI­ CALE, 637. 639 sq. ELBEL, 389. 455. 543 ELIBERITANUM CONC. (a. 306), 681 ESTIUS, 229. 231. 613. 617 EUCHOLOGIUM GRAECUM, 654 FAGUNDEZ, 389. 419. 468. 480. 482. 506 FAVENTINUS, 332 FILLIUCCIUS, 389. 468 ‘ΠΐϋΚ H » UH? in] FIRMILIANUS, 185 ♦FLORENTINUM CONC., 167. 225. 352. 369. 468. 502. 508. 518. 664 FORCELLINI, 6. 7. 501 FRASSEN, 260. 271. 274. 275 sq. 280 sq. 281 sq. 333. 481. 510. 512 556. 560. 569 sq. 611. 622 FULGENTIUS RUSPENSIS, 45 GABRIEL SEVERUS, 162 ♦GALTIER, 1. 19. 131. 167. 197. 204. 205. 212. 225 sq. 271. 376. 377. 381. 391. 392 sq. 402-404. 435. 465. 482 . 500. 508. 510. 560. 566 sq. 611. 625. 626. 635. 646 sq. 673. 677. 679. 680. 687. 692. 695sq. 702-705 GAROFALI, 612. 679 GATIANI TURONENSIS CODEX, 643 GELASIUS I, 681 GELLONENSIS CODEX, 637 . 640 sq. GENET, 588. 610 GÉNICOT-SALSMANS, 1. 389. 398. 411. 414. 417. 419. 420. 423 sq. 426. 427. 428. 452. 455. 456. 461. 469. 542. 543. 606 ♦GENNADIUS (Massiliensis), 9. 11 sq. 13. 16. 17. 186 GEORGIUS SCHOLARIUS, 162 GERSON (Joannes), 128. 274. 500. 582. 587. 638 sq. GOAR, 612. 650. 653. 656. 666 sq. ♦GODOI, 44. 61. 72-77. 93. 105. 114 GONET, 18. 39. 44. 72. 74. 75. 77. 85. 93. 99. 114. 122-124. 197. 202. 204. 205. 261. 268. 269. 271. 289. 314. 331. 333. 347. 377. 381. 384. 409. 455. 457. 468. 469. 479. 482. 500. 512. 513. 514. 520. 536. 598. 611. 622 GRAECO-MELCHITAE, 654 GRATIANUS, 12. 423. 426 GREGORIUS I, 9. 12. 178. 187. 213. 261. 262. 302. 303. 354. 355. 361. 371. 436. 502. 585. 631 GREGORIUS I (Pseudo), 12 GREGORIUS NAZIANZENUS, 45 GREGORIUS NYSSENUS, 9 GROPPER (J.), 68S. 689 GUÉRIN, 4S0. 490 GUILELMUS ALTISSIODORENSIS, 550. 688 GUILELMUS ALVERNIENSIS, 550. 615. 645. 688 GURY-BALLERINI, 500. 5S2. 604. 605 HADRIANUS VI, 274. 333. 376. 410. 479. 481. 509 HENRICUS GANDAVENSIS, 255. 271. 330. 335. 582. 587 HENRIQUEZ, 419. 455. 456. 480. 511 HERVÉ, 19. 212. 376. 389. 435. 625. 629 HIERONYMUS, 186. 302. 303. 632. 634 HIERONYMUS (Pseudo), 352. 631 sq. 634 HILARIUS PICT., 177. 185 HIPPOLYTUS, 630 sq. 684 [ 12 | INDEX ONOMASTICUS HIPPONENSE CONC. (a. 393), 368 HOLZMANN, 389. 455 HOSTIENSIS, 431 ♦HUGO a S. VICTORE, 558. 559 sq. 649 HUGON, 39. 55. 56. 77. 113. 377. 468. 625 HURTER, 157. 555. 607. 619. 621. 622 HYQUAEUS, 40. 260. 272. 274. 332 sq. 329. 330. 334. 432 sq. 481. 510 sq. 518 ILLIBERITANUM CONC. Vide: ELIBERITANUM CONC. ILLYRICUS, 187. 188 INNOCENTIUS I, 11. 166. 371. 436. 681. 682 JACOBITAE, 658 JANIN, 612. 650 ♦JANSENISTAE, 143. 156. 158-160. 208. 373. 458. 463 JEREMIAS II (Patr. Schism.), 162 ♦JOANNES A S. THOMA, 18, 21. 22. 39. 43. 44. 51 sq. 59 sq. 61 sq. 63. 67-69. 71. 82. 89 sq. 91. 93. 95 sq. 100. 106. 107. 114. 115 sq. 117-119. 120. 124. 131. 134 sq. 136. 137. 271. 289. 510. 512. 513. 536. 543. 570. 617 JOANNES DIACONUS, 681 JOANNES JEJUNATOR, 650. 674 JOANNES MONACHUS, 650 JUÉNIN (C.), 590. 622 JUGIE (M.), 1. 161 sq. 163. 164 sq. 463. 612. 650. 653. 655. 657 sq. 658 sq. 677 KEPHALAS (Nectarius), 163 LACROIX, 414. 455. 515. 543. 591 LAODICENUM CONC., a.320 683 a. 372 368.685 LATERANENSE CONC. IV, 166. 369. 436. 437. 468. 502 LAUNOY (J. dc), 621 LAYMANN, 455. 480 LEA (H. Ch.), 156. 612. 660. 663 sq. LEBEDINSKII (S.), 164 LEDESMA (Martinus et Petrus), 213. 271. 330. 331. 333. 335. 376. 406. 451. 455. 468. 481 LEHMKUHL, 1. 157. 419. 451. 452. 455. 461. 469. 582. 606. 608 sq. 625 LEO I, 12. 45. 166. 352. 368. 370. 371. 436. 550. 551. 585. 632. 634. 681 683. 684. 691 LEO X, 144. 150. 225 LEO XIII, 410. 411. 450 LERCHER, 19 LESÊTRE, 679. 680 ♦LIBERALES PROTESTANTES, 156. 546. Vide: PROTESTANTES LLAMAS, 506. 515. 543 LONDINENSE CONC. (a. 1268), 639 LUGDUNENSE CONC. II, 167. 225 ♦LUGO, 1. 32 sq. 38. 39. 43. <50. 64 sq. 96. 97. 101 sq. 103 sq. 128 sq. 130. 135. 195. 204. 212. 220. 225. 244. 245. 255. 261. 264. 268. 269 sq. 271. 283. 291. 293 sq. 314. 318, 319. 322. 323 sq. 331. 332. 333. 336. 337. 339. 340 sq. 343. 377. 387. 391 sq. 401 sq. 405. 409. 410. 414. 416. 419. 427. 434. 435. 441. 444. 450. 451. 452. 455. 461. 462. 465. 467. 468. 469. 471. 474. 476 sq. 479. 481. 482. 483. 490. 491. 493. 495. 496. 497. 500. 510. 512. 513. 514. 520. 531. 533. 535. 536. 538 sq. 558. 560. 561. 562. 568. 569. 570. 574. 575 sq. 578. 582. 590. 591. 597. 599sq. 611. 622. 623 sq. 666. 675. 676. 677 LUSSEAU-COLLOMB, 230 ♦LUTHERUS, 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150-152. 187. 370. 463. 660. 662 MAJOR (Joannes), 272. 289. 332. 387. 515 MALINOVSKII, 164. 165. 548 MARCUS EPHESINUS, 163. 164 MARONITAE, 659 MARSILIUS, 271. 481 MARTÈNE, 612. 629. 637 sq. 642. 644. 650 MAYRONIS (Franciscus), 617. 648. 675 MAZZOTTA, 452. 461. 515 MEDINA (Joannes), 44. 113. 213. 227. 260. 272. 326. 331. 333. 343. 387. 406. 431. 481. 509, 558 MEDIOLANENSE CONC. (a. 1576), 686 ♦MELANCHTHONIUS, 145. 146. 147. 148. 149. 152-154. 187 sq. 367 sq. 370. 660. 661 sq. MERKELBACH, 1. 377. 391. 392. 414. 419, 42 7 . 4 52 . 45 5 . 456. 461. 469. 470. 471. 475. 482. 515. 518. 582. 609 sq. 612 MERLIN, 612. 622. 631. 636. 644 sq. MESOLORAS, 164. 373 MICHEL (A.), 500. 689 MOGHILA (Petrus), 162. 653. 655 MONOPHYSITAE, 657 MONTEFORTINO (Hier, de), 40. 260. 271. 274. 276. 277 sq. 297. 298. 481. 510. 512 ♦MORINUS (Joannes), 515. 611. 619-621. 627 sq. 628. 629. 630. 632 sq. 635. 636 sq. 643. 645. 646. 648. 650. 651. 652 sq. 654. 667-669. 670. 673. 676. 679. 685. 689. 699. 700 sq. NAVARRUS, 272. 332. 389. 409. 410. 419. 431. 455. 479. 482. 509. 512. 617. 689. 690 NAZARIUS, 43. 114 NESTORIANI, 658 NOLDIN-SCHMITT, 1. 389. 391. 398. 406. 414. 416. 417. 419. 449. 463. 482. 542. 544. 690 NOVIOMENSIS CODEX, 643 NUGNUS, 114. 377. 405. 410. 419. 441. 480. 512. 543 NUREMBERG LITURGIA, 662 OFFICIUM (S.). Vide: CONGREGATIO S. OFFICII OR DO ROMANUS, 639. 642 ORIGENES, 175 sq. 183 sq. 631. 682 [13] INDEX ONOMASTICUS ♦OSMA (Petrus dc), 143. 156. 157 sq. 167. 208. 369. 373. 463 OSWALD, 376 PACIANUS, 185. 232 PALAEOLOGUS (Michael), 162. 167. 225 PALAUS, 405. 413. 419. 480 PALMIERI (D.), 1. 19. 194 sq. 227. 252 sq. 500. 560. 611. 622. 630. 679 PALUDANUS (Petrus de Palude), 38. 39. 43. 261. 332. 389. 406. 434. 450. 479. 509. 515. 617. 690 PAULUS V, 505 PEROV, 548 PESCH, 1. 19. 376. 389. 405. 411. 500. 508. 582. 611. 625. 629. 633. 635. 675. 676. 677. 706. 707 PETROV (Gabriel), 163. 164 ♦PETRUS LOMBARDUS, 12. 13. 145. 272. 277. 285. 305 sq. 434 sq. 557. 649 PHILARETUS DROZDOV, 163 PIGAS (Meletius), 163. 164 PISCETTA-GENNARO, 389. 469. 471.472. 475 PISTORIENSE CONC., 158 sq. 463. 586 PIUS V, 160. 167. 212. 214. 225. 235 PIUS VI, 158 sq. 167. 370. 463. 586 PONTIUS, 510. 518 PRADO (Martinez de), 513. 536. 543 ♦PROTESTANTES, 8. 31. 143-156. 165. 209-211. 224. 367. 546. 660-664. Vide: CALVINUS. LUTHERUS. LIBERALES PROTESTANTES PRÜMMER, 419. 455. 478. 600. 605. 606 QUESNEL (Paschasius), 158. 463 RADULPHUS ARDENS, 12. 644 REGINALDUS, 389. 405. 431. 468 REMIGII REMENSIS CODEX, 638. 641 RENAUDOT, 612. 650 RICHARDUS A MEDIAVILLA, 38. 113. 271. 331. 332. 450 RITUALE AMBROSIANUM. 686 ♦RITUALE ROMANUM, 394. 398. 399. 407. 417. 423. 425. 436 sq. 468. 504-507. 506. 508 sq. 540. 586. 682. 686 RONCAGLIA, 413. 455 ROSELLA, 512. 515 RUFINUS (Magister), 688 RUMENI, 654 RUTHENI, 654 ςλ fF ϊ ni SACERDOTALE ROMANUM, 505 ♦SALMANTICENSES, 1 18. 20. 24. 39. 44. 55 sq. 60. 62. 72. 75 76 sq. 77. 94 sq. 99. 100 sq. 102. 105. 106. 107 sq. 113. 114. 121 sq. 137. 138 sq. 140. 150 sq. 196. 202 sq. 207 sq. 226. 256. 261. 268. 269. 271. 289. 291. 294. 314. 331. 332. 333. 347. 363. 375. 377. 385. 389. 401. 405. 408. 400. 410. 413. 418. 420-422. 434. 435. 441. 442. 444 sq. 448. 450. 451. 452. 453 sq. 455. 456. 468. 471. 479 sq. 480. 481. 483 . 48 7 . 491. 492. 495. 500. 510. 512. 517. 524. 531. 533. 534 sq. 543. 544. 562. 564. 574. 582. 590. 591. 596 sq. 598. <507. 611. 617. 622. 624. 675. 676. 677. 679. 689. 697 SAN (De), 481. 625 SANCHEZ (J.), 401. 405 SANCHEZ (Th ), 461. 462 SCHANZ (P.), 622, 649 SCHELSTRATE, 612. 650. 652 ♦SCHISMATICI ORIENTALES, 161-165. 368. 373. 547sq. 650-657 ♦SCOTUS, 17 sq. 38. 39. 40 sq. 43. 58. 93. 195. 260. 261. 271. 272 sq. 289 298. 328. 329. 332. 387. 414. 415. 431-434. 443. 481. 510. 512. 515 sq. 537. 617. 675. 677 SEVERUS (Gabriel), 652 SILVESTER, 261. 332. 410. 431. 450. 479. 512. 515 SILVIUS, 405. 480. 617 SIMEON THESSALONICENSIS, 162 SIMMONET, 611. 622 SIXTUS IV, 157. 167. 369. 463 SOTO (Dominicus), 38. 39. 43. 93. 113. 197. 203. 260. 271. 331. 332. 333. 343. 376. 387. 410. 434. 451. 455. 468. 479. 480. 481. 487. 511. 512. 543. 598. 617 sq. 675. 677. 689. 690 SOTO (Petrus), 127. 271. 333. 387. 389. 406. 409. 434. 481. 482. 509. 515. 617 SOZOMENUS, 9. 186. 502 SPACIL, 161. 612. 650 SPORER, 391. 392. 419, 427. 431. 455. 510. 511. 518. 611 STATUTA ECCLESIAE ANTIQUA, 6S1. 682 sq. 685 ♦SUAREZ, 38. 39. 43. 57. 63. 65-67. 93. 114. 117. 195. 203. 219 sq. 220 sq. 225. 226. 239. 240. 241. 242. 244. 255. 261. 264. 277. 283, 292 sq. 314. 318 sq. 322. 331. 332. 333. 336. 340. 376. 377 sq. 382. 387. 389. 390. 397. 405. 406 sq. 409. 410. 412. 416. 419 sq. 434 . 435 . 441. 444. 449. 450. 451. 452. 453. 455. 458. 465. 468. 469. 480. 482. 483. 490. 492. 494. 496. 500. 510. 512. 513. 514. 516 sq. 531. 535. 536. 543. 558. 560. 561. 564. 566. 568. 571 sq. 582. 598. 611. 617. 618. 675. 677. 679. 689 sq. SUCIU (B.), 1. 161 SYRI, 65S. 659 TABI ENA, 480. 490 TANQUEREY, 629 ♦TERTULLIANUS, 9. 10. 156. 184. 231. 300. 502. 631. 681. 682. 683. 691 Textus: Ad uxorem, 9 De Baptismo, 20 683 9.184 fmmmnnninnrnnîibî'î______________________ 114 I INDEX ONOMASTICUS De corona mil., 3 681.682 De cultu feminarum, 1 10 De jejuniis, 3 10 De oratione, 23 10 De patientia, 13 10 De poenitentia, 5,8 10 6 184 6, 4 9 sq. 7 184. 300 7, 14 10 9,2 10 10 231. 502 10,2 10 De pudicitia, 9 10 13 10 14 691 22 502 ♦THOMAS AQUINAS. Vide: INDEX THOMISTICUS TILIANUS CODEX, 642 TOLETANUM CONC. (a. 589), 683 sq. TOLETUS, 455. 479 TOURNELY, 274. 275. 276 sq. 480. 481. 490. 500. 582. 585. 588. 589. 590. 591. 611. 613. 622. 677. 701 ♦TRIDENTINUM CONC., 8. 16 sq. 142. 148. 165. 167-171. 172. 191. 209. 214. 225. 257. 258. 262. 281. 315. 331. 344. 345. 352. 368. 3(59. 370. 376. 379. 394. 396. 398. 407. 416. 422. 425. 437. 502. 508. 546. 610. 664. 687. 707 Textus: Sessio 6, de justificatione, cap. 10 345 cap. 14 167.168. 169. 209. 214. 352.3(59.379 cap. 16 315. 345 cap. 26 209 can. 30 142. 168.169. 214.376 Sessio 7, de sacr. in genere, can. 13 610 Sessio 14, de Poenitentia, cap. 2 cap. 3 376.379 376.379.502.508.664. 687. 707 cap. 8 16 sq. 168.169-171.172. 191.214.257.258.262. 281.315.345.368.369. 370.376. 394.407.422. 425.437 cap. 9 168.171.214.315.331. 344 cap. 12 214 can. 9 508. 546 can. 12 168.777.376 can. 12-15 168 can. 13 148. 168.171.262.331. 344.352.396 can. 14 169.777 can. 15 142. 168. 169.171.368, 3(59.370.376.437 Sessio 24, de reformatione, cap. 8 398 Sessio 25, de purgatorio, 225 VACANT, 500. 611. 625. 629. 673 VALENTIA (G. de), 271. 410. 451.479 VAN NOORT-VERHAAR, 482. 677 VARTANUS, 657 VASENSE CONC. (a. 442), 9. 11. 14 ♦VASQUEZ, 39. 40 sq. 43. 53. 58-60. 93. 130. 204. 260. 265. 271. 274. 275. 314. 317. 331. 377 . 387 . 391. 394. 405. 410. 435. 450. 455. 456. 461. 468. 479. 481. 512. 515. 533. 582. 598. 617 VEGA, 38. 93. 400. 431. 455 VERMEERSCH, 389. 414. 417. 468. 475sq. 543 VICTORIA, 260. 332. 333. 406. 434. 435. 482. 512. 689. 690 VIGUERIUS, 479. 490. 515 VILLALOBOS, 431. 452. 455 VILLIEN, 612. 629. 644. 679 VIVA (D.), 391. 394. 591 VIVALDUS, 410. 511 WALDENSIS (Thomas), 224. 679. 688 WICLEFF, 224 WILPERT, 682 WOUTERS, 1. 430 sq. 449. 461 ZUMEL, 113. 127 INDEX ANALYTICUS (Quoad nomina stellulis signata vide: INDEX ONOMASTICUS) ABSOLUTIO. Absolutio formaliter deprecativa est in­ valida, 626-671 Usus vocis “absolvere” apud auctores Absolutio materialiter tantum deprecativa profanos, in Scriptura et in Traditione, est valida, 671-679 500-503 Forma materialiter tantum deprecativa In usu ecclesiastico absolutio multipliciter probabilius est hodie valida etiam in accipitur, 502 ecclesia latina, 676-679 Absolutio debet esse vocalis, 507. 517-525 Variae formulae absolutionis in antiquis Verba “Absolvo te” sunt tota essentia libris ritualibus latinis, 636-643, in absolutionis, 507 sq. 525-537 ritualibus graecorum aliorumque ori­ Comparatio Poenitentiae cum aliis sacra­ entalium, 650-660, et apud Pro­ mentis quantum ad formam, 526-529. testantes, 660-664 530 sq. 548 sq. 554 sq. 565 sq. 567 sq. De conjuncta caeremonia impositionis 598 sq. 670 manuum. Vide: IMPOSITIO Verba “A peccatis tuis”, cum de facto MANUUM. apponuntur, sunt de essentia formae, Ecclesia non habet potestatem mutandi 533-537 seu determinandi formam absolutionis, Verbis “Absolvo te”, in quibus forma 698-708 essentialiter consistit, possunt substitui Quomodo Ecclesia possit indirecte in­ alia formaliter aequivalentia, 537-540 fluere in invaliditatem formae absolu­ De forma licita absolutionis, 540-545 tionis, 706-708 An formulae “Misereatur, Indulgentia, Passio DNJC” omitti possint sine ullo ♦ABULENSIS singulariter docuit non convenienter in absolutione adhiberi peccato, 541-543 An invocatio Trinitatis in ipsa forma verba “Absolvo te” et propriam formam absolutionis omitti possit sine peccato, esse debere “Ego tibi remitto peccata”, 543 sq. 555 sq. Per verba “Absolvo te” forma absolu­ ACCEPTATIO DEI. tionis exprimitur tum convenienter, Est necessaria conditio satisfactionis. 546-557, tum proprie i.e. in proprio 136 sq. 251. 314-317 sensu remissionis ipsorum peccatorum, Quomodo influat in satisfactionem. 313 sq 557 sq. S. Thomae expositio de forma absolu­ ACTUS EXTERNUS. tionis (i.e. “Sacramentum absolutionis Actus externus, qua talis, addit ad satis­ tibi impendo”) est sola conveniens et factionem actus interni, etsi non ad ejus efficax expositio, 558-582 meritum, 331. 333-338 In forma omnis sacramenti oportet ut Modus quo intentio influit in rationem significetur ejus principalis effectus, satisfactoriam actus externi, 336-33S 565 sq. Actus externus est convenientissima mate­ Quomodo salvetur veritas formae in ria quae imponatur in sacramentalem absolutione peccatorum jam remis­ satisfactionem, 396 sorum, 567 Conditionata absolutio, sub conditione de ACTUS INTERNUS habet veram rationem praesenti vel praeterito, est valida, satisfactoriam, quia est poenalis, imo 592-594, et, ex proportionata causa, saepe objective poenalior quam actus ex­ est etiam licita, 600-610, sub conditione ternus, 265 sq. 268. 334 sq. 396 vero de futuro est invalida, 594-600 ♦ALEXANDER HALENSIS docet po­ Varii casus licitae absolutionis conditionatae, 605-610 testatem sacerdotis non sc extendere ad remissionem ipsius culpae nisi per modum Historica evolutio conditionatac administrationis Poenitentiae, 586-591. 603deprecationis, 547. 558. 615. 644. 649 605 ♦ALPHONSUS (S.). Absolutionis deprecativae divisio, ejusque distinctio ab indicativa, 613-615 Admittit sacramentalem valorem ver115] 116] INDEX ANALYTICUS borum “Quidquid boni feceris, etc.”, 389. 390. 394. 541 Matrimonium nequit imponi in sacra­ mentalem poenitentiam, 399 sq. Abstinentia a communione potest im­ poni in sacramentalem satisfactionem, 401 Satisfactio nequit a sacerdote imponi per modum consilii tantum, sed debet im­ poni per modum praecepti, 405. 406 Lucratio plenariae indulgentiae a poeni­ tente non excusat confessarium ab imponenda sacramcntali satisfactione, 412 Poenitenti (puta scrupuloso) qui statim post absolutionem iterum confitetur et absolvitur, imponenda est nova poeni­ tentia, 413 sq. Etiam pro peccatis venialibus potest per accidens imponi poenitentia gravis, 418 Poenitentia gravis potest imponi sive sub gravi sive etiam sub levi, juxta varios casus, 420. 441 Impositio sacramentalis poenitentiae est prudenter attemperanda fragilitati poenitentis, 425 sq. An poenitens possit declinare impositam poenitentiam et recurrere ad alium confessarium ut sub leviori poenitentia absolvatur, 444 De commutatione poenitentiae sacra­ mentalis, 451. 452. 455 Satisfactio sacramentalis, quamvis valide, tamen illicite (sub veniali) adimpletur in statu peccati, 480 Formulae “Misereatur, Indulgentia, Pas­ sio DNJC” omitti possunt sine peccato, 541 Omittere invocationem Trinitatis in for­ mula absolutionis est peccatum leve, 543 Invalida est haec (vel similis) forma absolutionis: “Absolvo te, si Deus jam cognoscit quod cras restitues”, 591. 597 De liccitate absolutionis conditionatae, 604 sq. 606. 607 sq. Forma deprecativa, quae sit secundum se valida, hodie non est valida in ecclesia latina, 677 ♦ARCUDIUS. Forma deprecativa est invalida, nisi sit aequivalenter indicativa, 618 sq. Forma Graecorum est aequivalenter in­ dicativa, 619. 655 sq. ♦ASTURICENSIS exaggerat docens pec­ catum mortale esse simpliciter infinitum non solum sub ratione offensae sed etiam sub ratione malitiae, 44. 69 sq. ♦AUGUSTINUS. Notio satisfactionis, 10 sq. Possibilitas et necessitas satisfactionis pro poena temporali, 177 sq. 186 De suffragiis, 232 Dc mitigatione poenae inferni, 305 Jus sacerdotis imponendi sacramentalem satisfactionem, 371 Correspondens obligatio poenitentis, 436 De deprecativa forma absolutionis, 632. 634-636 De manuum impositione in Poenitentia, 684 ♦AUREOLUS docet quod absolute loquen­ do purus homo potest condigne satis­ facere pro peccato mortali, imo de toto rigore justitiae, 35. 36. 37. 38 ♦BAIUS docet nos non posse proprie satisfacere pro poena temporali, 143. 160 sq. 165. 209, nec a fortiori de con­ digno, 212 sq. BAPTISMUS. Comparatio cum Poenitentia quantum ad formam, 526. 528. 531. 548 sq. 565sq. 584-586 Conditionatae administrationis Baptismi historica evolutio, 584-586 De manuum impositione in Baptismo, 681 sq. ♦BENEDICTUS XIV. Lucratio plenariae indulgentiae non ex­ cusat a sacramcntali satisfactione, 411 sq. Poenitens stricte tenetur acceptare et exequi sacramentalem satisfactionem, 437. 439. 450 De absolutione conditionata, 587. 588. 590 BIBLIOGRAPHIA. De satisfactione, 1 Dc absolutione, 500 De absolutione conditionata, 582 De absolutione deprecativa, 611 sq. De manuum impositione, 679 ♦BILLOT. Relicta expositione S. Thomae, aliam nec convenientem tradit expositionem formae absolutionis, 558. 568. 579-582 Forma deprecativa, quae sit secundum se valida, hodie non est valida in ecclesia latina, 677 Ecclesia habet potestatem mutandi seu determinandi formam absolutionis, 701 sq. ♦BILLUART. Homo in statu peccati potest satisfacere de congruo late dicto, 278 sq. 299 Verba “Quidquid boni feceris, etc.” non habent valorem sacramentalem, 391 sq. Obligatio imponendi satisfactionem sacra­ mentalem est gravis etiam quoad pec­ cata venialia, 405 INDEX ANALYTICUS Poenitens tenetur sub gravi ad acceptan­ dam et excqucndam etiam poenitentiam levem, 435 Proprie loquendo non potest unus pro alio satisfacere sacramentaliter, 468. 470. 472 Satisfactio sacramentalis impleta non solum in statu peccati sed etiam cum actuali affectu ad peccatum, non valet et est repetenda, 480. 490 Invocatio Trinitatis in forma absolutionis omitti potest sine peccato, 543 Invalida est absolutio deprecativa, 624 ♦BONAVENTURA docet potestatem sacer­ dotis non sese extendere ad remissionem ipsius culpae nisi per modum depreca­ tionis, 547. 615. 649 BONITAS. Ad satisfaciendum requiritur bonitas seu honestas actus, 257 sq. Non tamen ex ea provenit aut mensura­ tur efficacitas satisfactionis, 320-324 Quomodo bonitas fundet rationem meriti, 266 sq. ♦CAJETANUS. Ratio impossibilitatis condignae satisfac­ tionis pro peccato mortali est gratuitas gratiae, 39. 42 sq. 44. 62 sq. Actus contritionis non habet propriam rationem satisfactionis, 113 Quomodo possit poena temporalis per­ manere post remissam culpam, 197. 205 Effectus satisfactionis sacramentalis est non tantum remissio poenae sed etiam augmentum gratiae, 377 Poenitens non tenetur, saltem sub gravi, ad acceptandam et excqucndam satis­ factionem sacramentalem, 431. 438. 440 Satisfactio sacramentalis impleta in statu peccati non est actu fructuosa, sed subinde reviviscit, 482 sq. Sensus formae absolutionis, 559 Cajetandus ultra modo adversatur abso­ lutioni conditionatae, 587 sq. 603 ♦CALVINUS vehementer impugnat satis­ factionem pro poena temporali, 145-149. 154-156 ♦CAPPELLO. Satisfactio sacramentalis potest a sacer­ dote imponi per modum consilii tantum, 406 Proprie loquendo non potest unus pro alio satisfacere sacramentaliter, 469. 470. 475 Satisfactio sacramentalis tum valide tum licite impletur in statu peccati, 481 Haec satisfactio non est tamen fructuosa, sed subinde reviviscit, 482 [17] Non est improbabile quod in extrema necessitate valeat absolutio non vocalis, 510 sq. Omittere invocationem Trinitatis in for­ ma absolutionis est peccatum leve, 543 Forma deprecativa, quae sit secundum se valida, est hodie adhuc valida etiam in ecclesia latina, 677. 678 ♦CATECHISMES CONC. TRID. De satisfactione poenae temporalis, 193 De suffragiis, 225 sq. 233 sq. De vicaria satisfactione, 235 sq. Satisfactio non fit nisi per actum poenalem, 262 Necessitas status gratiae ad satisfacien­ dum, 281 Necessariae poenalitates hujus vitae sunt etiam materia satisfactionis, 338 Praecipua opera satisfactoria sunt elee­ mosyna, jejunium et oratio, 352 Confessarius habet jus et obligationem imponendi sacramentalem satisfac­ tionem, 369 sq. Quo sensu commendatur impositio pub­ licae poenitentiae in satisfactionem sacramentalem, 399 Impositio poenitentiae sacramentalis debet proportionari indoli peccati, 422 Poenitens tenetur satisfactionem sacra­ mentalem acceptare et exequi, 436 Unus potest sacramentaliter satisfacere pro alio, 476 Forma absolutionis, 508 CENSURAE absolutio, 502. 524 sq. CHARITAS. Satisfactio non pertinet formaliter ad charitatem sed ad Poenitentiam, 29 Actus charitatis vel contritionis non adaequat demeritum peccati nec valet satisfacere de condigno, 48. 49. 58. 60. 62. 84. 88. 90 Vide: CONTRITIO. STATUS GRATIAE. CHRISTUS. Satisfactio Christi est de toto rigore justitiae, 21. 37 Item est actus propriae justitiae commu­ tati vae, 25 Connexio et comparatio satisfactionis Christi cum satisfactione nostra, 86 sq. 125. 143. 147. 160. 161. 169. 170. 192sq. 210sq. 219 Vide: INCARNATIO. ♦CODEX J. C. De satisfactione sacramentali, 167 Qui pro sacramentali satisfactione prae­ stat opus indulgentiis ditatum, non amittit fructum indulgentiae, 400 Imposita poenitentia sacramentalis debet [181 INDEX ANALYTICUS INDEX ANALYTICUS esse proportionata tum indoli peccati tum conditioni poenitentis, 422. 425 Poenitens tenetur acceptare et adimplere sacramentalem satisfactionem, 437 Forma absolutionis, 509 COMMUNIO SANCTORUM, 227 sq. 236239. 250 sq. 252 COMMUTATIO poenitentiae sacramentalis. Ejus natura, 451, ac conditiones, 451-456 An fieri possit per alium confessarium, 453 sq. Dissensus doctorum circa commutationem factam per alium confessarium, 454456 CONDITIO. Quotuplex sit, 583 sq. An in conditionata sacramenti ad­ ministratione conditio sit exterius exprimenda, 610 sq. Historica evolutio conditionatae administrationis Baptismi, 584-586, et Poeni­ tentiae, 586-591. 603-605 De validitate et liceitate conditionatae absolutionis, 592-611 ♦CONINCK inconvenienter exponit sensum formae absolutionis, 558. 569-571. CONTRITIO. Habet veram rationem satisfactionis pro peccato mortali, etsi tantum de con­ gruo, 2. 21. 115 sq. Actus contritionis procedit ab ipsa gratia sanctificante, a qua accipit suum valorem satisfactivum, 121—125 Per actum contritionis fit condigna satis­ factio pro peccato veniali, 129-142 An magna poenitentis contritio possit esse causa excusans confessarium ab imponenda vel proportionanda sacra­ mentali satisfactione, 409. 426. 450 Vide: CHARITAS. ♦CYPRIANUS. Notio satisfactionis, 10 De satisfactione pro poena temporali, 176 sq. 184 sq. Jus sacerdotis imponendi sacramentalem satisfactionem, 371 ♦DURANDUS docet quod absolute lo­ quendo homo potest condigne satisfacere pro peccato mortali, 38. 41. 43. 58 ECCLESIA. Sensus Ecclesiae de suffragiis pro vivis, 232 sq. Sensus Ecclesiae de proprie dicta satis­ factione vicaria, 235 sq. Evolutio praxis Ecclesiae in imponenda sacramentali satisfactione, 402-404 Ecclesia non habet potestatem in mate­ riam et formam sacramentorum, et in particulari in formam absolutionis, 677sq. 698-708 ELEEMOSYNA. Facta in statu peccati non est satisfactiva, 287 sq., sed tantum meritoria de congruo improprie dicto, 303 Est unum ex tribus praecipuis operibus satisfactoriis, 353-361 Imo praecellit alia duo, scilicet jejunium et orationem, 356. 359 EXCUSATIO, seu causae excusantes, Ab imponenda satisfactione sacramentali, 408-415 A proportionanda satisfactione numero et gravitati peccatorum, 425-430 Ab acceptanda satisfactione, 448 sq. Ab exequenda satisfactione, 449-451 EXTREMA UNCTIO. Discrimen a Poenitentia quoad formam sacramentalem, 526. 531. 549. 554 sq. 565. 628. 669. 670 De manuum impositione in Extrema Unctione, 682 ♦FLORENTINUM CONC. De satisfactione pro poena temporali, 167 Praecipua opera satisfactoria sunt elee­ mosyna, jejunium et oratio, 352 Forma absolutionis, 508 Debet esse vocalis, 518 sq. ♦GALTIER. Attenta sola Christi institutione et abstrahendo ab Ecclesiae determina­ tione, absolutio non vocalis esset valida, 510. 703. 704 Forma deprecativa, quae sit secundum se valida, est adhuc valida etiam in ecclesia latina, 677 Ecclesia habet potestatem mutandi seu determinandi formam absolutionis, 702-705 Leviter Galtier parvipendit duas rationes quibus S. Thomas ostendit non esse necessariam manuum impositionem in absolutione, 695-698 ♦GENNADIUS tradit celebrem definitionem satisfactionis, 11. 17 ♦GODOI docet peccatum mortale esse simpliciter infinitum non solum sub ratione offensae sed etiam sub ratione demeriti, 44. 72 sq. GRAECI. Vide: SCHISMATICI ORIENTALES. ■ · GUILELMUS PARISIENSIS inepte a Morino aliisque adducitur in favorem validitatis absolutionis deprecativae, 550. 645 sq. ♦HUGO A S. VICTORE docet absolu­ tionem solvere tantum a reatu poenae aeternae, non vero ab ipsa culpa, 558. 649 IMPOSITIO MANUUM. Dc usu hujus caeremoniae in variis sacramentis, 680-686, et peculiariter in Poenitentia, 683-686 Ipsa non est nec unquam fuit necessaria ad valorem absolutionis, 690-698 INCARNATIO fuit necessaria ad con­ dignam satisfactionem pro peccato mortali, 44 sq. 54 sq. Vide: CHRISTUS. INDULGENTIA. Opus indulgentiis ditatum potest imponi in sacramentalem satisfactionem quin inde amittatur indulgentiae effectus, 400 Disputata quaestio an susceptio plenariae indulgentiae ex parte poenitentis sit sufficiens causa excusans confessarium ab imponenda sacramentali satisfac­ tione, 409-413 Id esse potest causa minuendae satis­ factionis, 427 INFINITAS. Quotuplex distinguatur infinitas, 78 Infinitas peccati. Vide: PECCATUM (mortale). An possint dari plura infinita in eodem genere, 105. 106 INFORMITAS. Satisfactio sacramentalis potest esse valida ct informis, etsi ipsum sacra­ mentum non possit esse tale, 485 sq. Quomodo verificaretur veritas formae ab­ solutionis in casu sacramenti validi et informis, si daretur, 563 sq. 570. 574. 577. 581 Ob probabilitatem sententiae de possibili­ tate sacramenti validi et informis, in dubio de dispositione subjecti absolutio danda est sub conditione “Si capax es”, 609 sq. INTENTIO. Divisio intentionis, 460 In vicaria satisfactione non requiritur ut ille pro quo satisfit, id petat vel sciat, 243 Ad satisfaciendum requiritur virtualis intentio, 256 sq. Modus quo intentio influit in rationem satisfactionis actus externi, 336-338 An intentio influat in commutatione poenitentiae sacramentalis, 451 sq. In exequenda satisfactione sacramentali sufficit et requiritur intentio habitualis, 458-462 An quis, exequens opus a confessario impositum, satisfactionem sacramen­ talem de facto adimpleat si positive nolit eam adimplere per illud opus nunc in praesenti, 460-462 De absolutione per intentionem con­ ditionata. Vide: CONDITIO. ♦JANSENISTAE. Insistunt in necessitate praemittendi satisfactionem absolutioni, 159. 373. 463 Affinitas eorum doctrinae cum doctrina Protestantium negantium satisfactio­ nem pro poena temporali, 145. 158-160. 208 sq. ♦JOANNES A S. THOMA. Ratio impossibilitatis condigne satis­ faciendi pro peccato mortali est probabiliter utraque infinitas secundum quid et simpliciter, quarum utra com­ petit peccato, 39. 43. 44. 51 sq. 63. 67-69 Actus contritionis justificantis non pro­ cedit a gratia sanctificante sed eam praecedit, 117-121. 124 sq. 271 Verba “A peccatis tuis”, quando de facto apponuntur, pertinent ad substantiam formae absolutionis, ut pars integrans, sed non ad ejus essentiam, 513. 536 Invocatio Trinitatis in forma absolutionis omitti potest sine peccato, 543 JUDICIALIS POTESTAS. Potestas judicialis petit vocalem absolu­ tionem, 520 sq. Judicialis potestas hujus sacramenti est ad utrumque, i.e. ad ligandum vel solvendum, 523 sq. Sola forma indicativa convenit judiciali potestati, 552. 553 In judiciali potestate jacet unum dis­ crimen inter potestatem absolvendi et potestatem miraculorum, 553 Judicialis potestas non obstat validitati absolutionis conditionatae sub con­ ditione de praeterito vel praesenti, 593 sq. 598. 601 Repugnat vero formae absolutionis for­ maliter deprecativae. 667-669 ♦LIBERALES PROTESTANTES. Notio satisfactionis introducta est inde a tempore Tertulliani sub influxu con­ ceptuum juridicorum latinorum, 156 In antiqua ecclesia in usu fuit sola absolutio deprecativa, 546 LIBERTAS est requisita conditio actus satisfactorii, 254 sq. [20] INDEX ANALYTICUS ♦LUGO. Homo per solas vires naturales potest satisfacere pro peccato veniali, 32 sq. Impossibilitatis condigne satisfaciendi pro peccato mortali ratio est infinitas secundum quid quae competit peccato, 39. 43. 63. 64 sq. Homo non satisfacit de condigno pro peccato veniali, 128 sq. 135 sq. Quomodo possit poena temporalis per­ manere post remissam culpam, 195 sq. 204 Poena temporalis auferri potest etiam per viam impetrationis vel meriti nec tantum per viam satisfactionis, 220 Efficacitas satisfactionis provenit ac mensuratur non ex sola poenalitate sed etiam ex gradu bonitatis actus, 318 sq. 322-324 Verba “Quidquid boni feceris, etc.” non habent valorem sacramentalem, 391 sq. Poenitentia gravis nequit a confessario imponi sub levi, 419. 441 Proprie loquendo non potest unus satis­ facere pro alio sacramentaliter, 468. 469. 474. 476 Satisfactio sacramentalis tum valide tum licite impletur in statu peccati, 481. 491 Ipsa tamen non est actu fructuosa, sed subinde reviviscit, 482. 495. 496. 497 sq. Valet satisfactio sacramentalis etiam si persolvitur per actum peccaminosum, 490 Verba “A peccatis tuis”, etiam cum de facto apponuntur, remanent mere acci­ dentalia, 513 sq. 533. 535. 536 Relicta S. Thomae expositione, Lugo aliam nec convenientem tradit exposi­ tionem formae absolutionis, 558. 560. 562. 568. 574. 575-579 Invalida est absolutio deprecativa, 623 sq. ♦LUTHERUS vehementer impugnat satis­ factionem pro poena temporali, 144-152 MANUUM IMPOSITIO. Vide: IMPOSI­ TIO MANUUM. MATRIMONIUM. Comparatur cum Poenitentia quantum ad formam, 520-523. 526 sq. 549. 565. 578. 598 sq. An possit contrahi sub conditione de futuro, 598-600 De usu impositionis manuum in hoc sacramento, 682 sq. ♦MELANCHTHONIUS vehementer impugnat satisfactionem pro poena tem­ porali, 145-149. 152-154 MERITUM. Disputatur an purus homo possit a Deo ordinari ad merendum aliis ipsam primam gratiam, 53. 93 sq. Meriti de congruo improprie dicto indoles et objectum, 301-306 Comparatio meriti cum satisfactione, 23 sq. 27 sq. 93-96. 215. 219. 220. 246. 247 sq. 252 sq. 254. 257. 258. 264 sq. 266-270. 283. 297. 299 sq. 308. 309-311. 315. 335. 345. 382 Essentiale discrimen inter meritum et satisfactionem, 266-270 Facilius est mereri quam satisfacere, 299 sq. Meritum et satisfactio necessario connectuntur in eodem actu, 309-311 Comparantur meritum et satisfactio quoad singula eorum elementa, 361—366 MIRACULORUM potestas quomodo dif­ ferat a potestate absolvendi a peccatis, 533 ♦MORINUS. Invocatio Trinitatis est de essentia formae absolutionis, 515 Hic doctor reicit ut ineptam exposi­ tionem S. Thomae de verbis absolu­ tionis, 667 sq. Est praecipuus ac asseverans defensor valoris absolutionis formaliter depre­ cativae, 619-621. 627 sq. 629. 632sq. 635. 636 sq. 638 sq. 643-649. 652. 654. 667 sq. 670. 671 Forma deprecativa non est hodie valida in ecclesia latina, 677 Ecclesia habet potestatem mutandi seu determinandi formam absolutionis, 700 sq. NATURA PURA. In statu naturae purae homo peccaret contra Deum etiam ut est finis ordinis supernaturalis, 32 Nec in eo statu potuisset homo satis­ facere Deo de toto rigore justitiae, 37 ♦OSMA (Petrus de) proposuit doctrinam affinem haeresi Protestantium negantium satisfactionem pro poena temporali, 143. 156. 157 sq. 208 sq. 373. 463 PACTUM DEL DEI. Vide: ACCEPTATIO PATRES. Vox et conceptus satisfactionis, 9-12 Incarnatio fuit necessaria ad condignam satisfactionem pro peccato, 44 sq. De satisfactione pro poena temporali, 174-178. 181-190 De suffragiis, 231 sq. Usus vocis absolutionis, 501 sq. Quo sensu Patres formam absolutionis vocent precem seu orationem, 519 sq. 550 sq. 633 De invaliditate absolutionis deprecativae, 630-636 INDEX ANALYTICUS De usu impositionis manuum in variis sacramentis, 680-685 Manuum impositio nequaquam necessaria habetur in sacramentali absolutione, 691 sq. [21] veritas formae in ejus iterata absolu­ tione, 567 PETRUS CANTOR inepte a Morino aliisque adducitur in favorem validitatis absolutionis deprecativae, 643-645 ♦PETRUS LOMBARDUS docet sensum PECCATUM. absolutionis esse mere declarativum, 557. Peccatum in genere habet veram rationem 649 injuriae seu injustitiae; contra Vasquez aliosque, 61 sq. POENA TEMPORALIS. Varia peccati consideratio variaque mala Sub qua ratione peccatum meretur ac debita quae per ipsum incurruntur, poenam temporalem. Vide: PEC­ 13 sq. 48. 58. 69. 70. 71 sq. 73. 88-90. CATUM {in genere). 97-101. 132sq. 197. 205-207 Satisfactio pro poena temporali. Vide: Peccatum mortale: SATISFACTIO. Comparatio cum veniali, 129-135 Quomodo explicetur quod, remissa culpa, Habet quandam infinitatem, sed quidam possit adhuc permanere reatus poenae doctores loquuntur de infinitate secun­ temporalis, 195-208 dum quid, alii de infinitate simpliciter, Quotuplici modo poena temporalis luatur 35. 39. 43 sq. 45^17. 50 sq. vel auferatur, 218 sq. Revera peccatum mortale habet infini­ Effatum S. Thomae “Culpa per poenam tatem simpliciter, quae quidem est ordinatur”, 259. 299 unica ratio quare homo nequeat pro Poena temporalis non expiata fit per eo satisfacere de condigno, 57-85. 96accidens aeterna in inferno, ex quo 112 tamen non sequitur peccatum jam Discrimen inter infinitatem quae competit remissum puniri, 290-294 peccato mortali et eam quae competit Quidam tamen theologi contrarium do­ actui charitatis, Maternitati B. V., cent, 289 sq. visioni beatificae, Humanitati Christi, Per bona opera vitae anteactae nonnisi sacrificio Crucis et sacrificio Missae, indirecte et negative dicitur mitigari 65 sq. 78. 80. 81. 84 sq. 96 sq. 104. 105 posse poena in inferno, 304-306 Tamen peccatum mortale est simpliciter Vide: PURGATORIUM. infinitum sub sola ratione offensae, non vero sub rationibus malitiae et POENALITAS. demeriti, 69-77 Quid sit poenalitas actus, 267 Etsi quodlibet peccatum mortale sit Poenalitas subjectiva et objectiva, 266 simpliciter infinitum, tamen varia Poenalitas actus requiritur ad satisfac­ peccata sunt inter se inaequalia, 103tionem, 261-270. 320 112 Ex sola poenalitate actus provenit ac Nequit fieri satisfactio de uno peccato mensuratur efficacitas satisfactionis. mortali et non de alio, 283-285 320-324 Peccatum veniale: Poenalitates vitae praesentis non sunt Natura peccati venialis, 133—135 objectum satisfactionis, 325-327, sunt Est infinitum secundum quid tantum, tamen ejus materia, 331 sq. 33S-344. 81. 101-103. 132 396 Comparatio cum mortali, 129-135 Homo per actum contritionis satisfacit POENITENTIA PUBLICA, prout esset de condigno pro peccato veniali pro­ violativa sigilli, nequit imponi in satis­ prio, non vero pro alieno, 129-142 factionem sacramentalem, 398 sq. Justus potest satisfacere pro uno veniali POENITENTIA VIRTUS. et non pro alio, 285 Obligatio imponendi satisfactionem sacra­ Non est proprie et formaliter virtus mentalem pro venialibus est levis, justitiae, sed tantum pars potentialis 407 sq. hujus virtutis, 26. 50. 52. 116 Pro peccato veniali potest imponi etiam Ratio satisfactionis est ipsum ejus poenitentia gravis, et quidem proba­ formale objectum, 2. 26 bilius etiam sub gravi, etsi non Quare condigna satisfactio pro peccato regulariter, 417-422. 441 sq. veniali et pro poena temporali non Peccatum originale: Si homo non potest repugnat naturae virtutis Poenitentiae condigne satisfacere pro peccato mor­ prout est imperfecta justitia, 138-142 tali in genere, a fortiori id non potest POENITENTIALES LIBRI exhibent mul­ pro peccato originali, 53-57 tiplices formulas absolutionis, 636-643 Peccatum remissum: Quomodo salvetur f22] INDEX ANALYTICUS PRAECEPTA OPERA sunt materia satisfactionis, 344-351. 397, ac possunt etiam imponi in sacramentalcm satis­ factionem, 456 sq. ♦PROTESTANTES. Negant simpliciter quod homo possit satisfacere Deo, 31 Vehementer impugnant catholicam doc­ trinam de satisfactione pro poena temporali, et signantius de sacramentali satisfactione, 31. 143-156. 165. 168. 169. 171. 174. 187-190. 194, 208-211. 367 sq. Peculiariter reiciunt ipsum suppositum satisfactionis, scilicet permanentiam poenae temporalis post remissam cul­ pam, 143 sq. 146 Negant praeterea vicariam satisfactionem et suffragia, 224 Pervertunt sensum formae absolutionis, tribuentes ei meram indolem declara­ tivam, 546 De formulis absolutionis in usu apud Protestantes, 660-664 PURGATORIUM. Protestantes peculiariter negant satis­ factionem prout connectitur cum doctrina de Purgatorio, 144. 148 Quomodo per poenas hujus vitae pos­ simus condigne satisfacere pro gravi­ oribus poenis Purgatorii, 215—218 Diversitas poenae hujus vitae et poenae Purgatorii, 316 An poena temporalis, quae primo et per se debetur peccato jam remisso, sit ipsa poena Purgatorii, 221 sq. Animae purgantes non sunt simpliciter in statu termini, 306 sq. Non possunt tamen satisfacere quia non sunt adhuc proprie in statu viae, 307-313 Si ipsae possent satisfacere, fere evacu­ aretur Purgatorium, 308 Opus applicandum pro animabus purgan­ tibus potest imponi in sacramentalcm satisfactionem, 400 Vide: SUFFRAGIA. REVIVISCENTIA satisfactionis non datur, 277. 285. 294-298, probabilius nec quoad satisfactionem sacramentalcm, 298. 493499 ♦RITUALE ROMANUM. Explicite vetat sacramentalcm imposi­ tionem poenitentiae publicae pro pec­ catis occultis, 398 Quo sensu commendet impositionem poenitentiae publicae pro peccatis publicis, 399 Confessarius tenetur sub gravi ad im­ ponendam sacramentalcm satisfac­ tionem, 407 Poenitens tenetur satisfactionem hanc acceptare, 436 sq. Forma absolutionis, 504-507. 508 sq. 540-545 RITUALES LIBRI. Vide: POENITENTIALES LIBRI. ♦SALMANTICENSES. Pro impossibilitate condigne satisfaciendi pro peccato originali non agnoscunt nisi communem rationem qua probatur impossibilitas taliter satisfaciendi pro peccato mortali in genere, 55. 113 Videntur docere hominem posse de con­ gruo satisfacere pro peccato originali, 113 Apte docent actum contritionis pro­ cedere ab ipsa gratia sanctificante, ex qua accipit suum valorem satisfactivum, 121-125 Quomodo possit poena temporalis per­ manere post remissam ipsam culpam, 195 sq. 197. 202 sq. 205. 207 sq. Impossibilitatis satisfaciendi pro peccato mortali ratio est infinitas simpliciter quae competit peccato, 39. 44. 77 Effectus sacramentalis satisfactionis non est tantum remissio poenae sed etiam impetratio gratiarum actualium ad praecavenda peccata, 377 Satisfactio sacramentalis influit ex opere operato physice, 385 Abstinentia a communione eucharistica potest imponi in sacramentalcm satis­ factionem, 401 Unus pro alio potest proprie exequi sacramentalcm satisfactionem, 468 Satisfactio impleta in statu peccati est valida impletio praecepti confessarii sed non est valida pars integralis sacramenti, 479 sq. Item est illicita et infructuosa, 480. 481 Verba “A peccatis tuis”, cum de facto apponuntur, pertinent ad ipsam essen­ tiam formae absolutionis, 512. 533. 534 sq. Invocatio Trinitatis in forma absolutionis omitti potest sine peccato, 543 sq. Admittenda est cum distinctione validitas formae “Absolvo te si Deus nunc scit quod cras restitues”, 591. 596 sq. Invalida est absolutio deprecativa, 624 SATISFACTIO. Satisfactis in genere: Essentia: Multiplex aspectus satisfactionis, 1 sq. 14. 22. 367 Conceptus satisfactionis est formale ob­ jectum virtutis Poenitentiae, 2. 26 INDEX ANALYTICUS Prima ac praecipua satisfactio est ipsa contritio, 2. 21 Nomen satisfactionis in usu profano, Scriptura, et Traditione, 6-13 Definitio satisfactionis tum in pleniori sensu satisfactionis pro peccato, tum in restricto sensu satisfactionis pro poena temporali, 6. 13-16 Variae doctorum definitiones, 16—10 Divisio satisfactionis, 19-23 Celebre theologorum trinomium “Con­ tritio cordis, confessio oris, satisfactio operis”, 12 Satisfactioni duplex competit ratio seu finis, vindicativus nempe et medicinalis, 15 sq. 168. 170 sq. 173. 211. 223. 249. 263 sq. 371 sq. 422. 424 Satisfactio dicit plus quam meram restitu­ tionem, 48 sq. 88. 286; utrumque autem conceptum videtur confundere Scotus, 40 sq. 58. 272 sq. Satisfactio materialis et formalis, 19 sq. Satisfactio improprie dicta et proprie dicta, satisfactio imperfecta et perfecta, 20-22. 112. 214 Comparatio satisfactionis cum merito. Vide: MERITUM. Satisfactio est actus elicitus ipsius vir­ tutis Poenitentiae, 25-30 Possibilitas: Purus homo potest vere satisfacere Deo, etiam pro peccato mortali, quamvis non ad strictam aequalitatem, 32-35. 115-125 A fortiori nequit satisfacere de toto rigore justitiae, 36 sq. Purus homo nequit de condigno satis­ facere pro ullo peccato mortali, 44-57. 85-96 Notum effatum “Honor est in honorante, offensa vero in offenso”, 49 sq. 62. 82 sq. 100 sq. Si homo nequit condigne satisfacere pro peccato proprio, a fortiori non potest pro peccato alieno, 52 sq. Si homo non potest satisfacere condigne pro peccato mortali in genere, a fortiori non potest pro peccato ori­ ginali, 53-57 Hanc rationem a fortiori, quam assignat S. Thomas, non satis perpendunt qui­ dam thomistae, 55-57. 113 Propria ratio quare homo non possit condigne satisfacere pro mortali est quia ipsum est simpliciter infinitum, 57-85. 96-112 Homo posset etiam, absolute loquendo, congrue satisfacere pro peccato alieno, sed de facto non potest, 125 sq. Absolute tamen non posset sic satis­ facere pro peccato originali, 126 Homo per actum contritionis seu chari­ tatis satisfacit de condigno pro peccato veniali proprio, 30. 52. 58. 129-142 Non tamen de facto potest condigne satisfacere pro peccato veniali alieno, etsi absolute posset, 135 Quare condigna satisfactio pro veniali non repugnat naturae virtutis Poeni­ tentiae prout est imperfecta justitia, 138-142 Homo potest satisfacere pro poena tem­ porali, 178-211 Fundamentum hujus satisfactionis est ipsa permanentia poenae temporalis post remissam culpam, 171-178. 190208. 289. 291 sq. Quomodo haec permanentia diversimode a theologis explicetur, 195-208 Attributa divina relucent in necessitate satisfactionis pro poena temporali, 190-192 Pro poena temporali homo satisfacit dc condigno, 213-218 An sit necessaria satisfactio pro poena temporali, 218—221 Vide: POENA TEMPORALIS. PURGATORIUM. SUFFRAGIA. De existentia verae et propriae satisfac­ tionis vicariae, 234—239. 247-251 De ejus infallibilitate, 239-242. 251-253 Variae quaestiones circa modum hujus satisfactionis, 242-247 Satisfactio pro alio majorem vim habet quam satisfactio pro se, 246 Per idem opus nequit simul satisfieri pro se et pro alio, nisi agatur de satisfac­ tione sacramentali, 246 sq. Conditiones ad satisfaciendum requisitae: Libertas physica, saltem contradictionis, 254 sq. Intentio virtualis, 256 sq. Bonitas seu honestas actus, 257 sq. Supcmaturalitas actus, 258 sq. Poenalitas actus, 261-270 Status gratiae, 279-306 Satisfactio sacramentalis persoluta in statu peccati non habet propriam rationem satisfactionis, 285. 286 sq. Non datur reviviscentia satisfactionis, 277. 285. 294-298, etiam sacramentalis, 298. 493-499 Sine statu gratiae non datur etiam satisfactio de congruo improprie dicto, 298-301 Status viatoris, 307-313 Acceptatio Dei, 136 sq. 251. 314-317 Efficacia satisfactionis: Provenit ac mensuratur cx sola poenali­ tate operis, 3204J24 Est infallibilis, 325-327 Opera satisfactoria: Per quodlibet opus poenale satisfieri potest pro qualibet poena, 327 sq. Ipse actus exterior est satisfactorius additque ad satisfactionem actus in­ terioris, 331. 333-338. 396 Etiam ipsae necessariae poenalitates hujus [24] INDEX ANALYTICUS vitae sunt materia satisfactionis, 332. tionem impositam et recurrere ad alium 338-344 confcssarium ut cum leviori poenitentia Pariter ipsa opera aliunde praecepta, absolvatur, 443-447 sunt materia satisfactionis, 333.344-351 Causae excusantes ab acceptatione satis­ Praecipua opera satisfactoria sunt elee­ factionis, 448 sq., vel ab ejus implemosyna, jejunium et oratio, 353-361 tionc, 449-451 Satisfactio sacramentalis: De commutatione satisfactionis, 451-456 De modo exequendi poenitentiam sacra­ Existent ia, seu jus et obligatio eam mentalem, 456—462 imponendi, 370-373 Quae intentio requiratur in ea exeeutione, Essentia, seu quod satisfactio sit pars 458-462 intcgralis sacramenti, 374 sq. 484 sq. Satisfactio persolvi potest tum ante tum Relatio satisfactionis sacramentalis ad post absolutionem, 463-466 absolutionem, 374 sq. 382 sq. 386. 417. Per se loquendo confessarius nequit 457sq. 462-466 obligare poenitentem ut satisfactionem Efficacitas: persolvat ante absolutionem, 464 sq. Est ex opere operato, 378-380 Absque consensu confessarii poenitens Non physice tamen sed moraliter tantum, non potest sacramentalem poenitentiam 385 sq. adimplere per alium, 470-472 Remittit solam poenam, nec auget gra­ Ex consensu vero confessarii id potest, tiam, 380-384 ita ut alius vere et formaliter dicatur Effectus mensuratur juxta quantitatem adimplere sacramentalem satisfactio­ operis poenalis, 386-388 nem, 473-477 Effectus non est alienabilis, 388 sq. Probabilius satisfactio sacramentalis Per verba “Quidquid boni feceris et mali valide adimpletur in statu peccati, sustinueris sit tibi in remissionem pec­ estque vera pars sacramenti, 483-491 catorum” probabiliter omnia opera Illicita tamen est, etsi sub levi, 491 sq. vitae elevantur ad rationem satisfac­ Pariter est infructuosa, imo nec proba­ tionis sacramentalis, 389-395 bilius reviviscit, 492-499 Hoc tamen non est per se causa excusans a proportionanda satisfactione sacramentali, 427 sq. SATISPASSIO. Opera imponenda: Comparatio cum satisfactione, 24 Quodlibet opus poenale potest injungi in An detur satispassio in hac vita, 331 sq. sacramentalem satisfactionem, 395-402 340. 342-344 Poenitentia publica, quatenus sit revelaAn detur satispassio in inferno, 289. 290 tiva sigilli, nequit imponi in satisfac­ tionem sacramentalem, 398 sq. Evolutio praxis Ecclesiae in imponenda ♦SCHISMATICI ORIENTALES. satisfactione sacramentali, 402-404 Moderniores doctores negant justum posse Obligatio ex parte confessarii: pro poena temporali satisfacere; in quo Est gravis quoad peccata mortalia non­ quidem est praecipuum eorum dissi­ dum confessa, levis vero quoad venialia dium a catholicis in materia Poeni­ et quoad mortalia jam confessa, 407 sq. tentiae, 143. 161-165 Causae excusantes ab imponenda satis­ Apud Orientales viget praxis non factione, 408-415 imponendi satisfactionem sacramen­ Intimatio poenitentiae debet fieri per talem nisi quibusdam poenitentibus, modum praecepti nec fieri potest 368. 373 tantum per modum consilii, 415 sq. Quidam negant satisfactionem pertinere An possit poenitentia gravis imponi etiam ad essentiam sacramenti, 373 pro venialibus vel mortalibus jam Quidam tantopere formam dcprccativam confessis, 417 sq. absolutionis extollunt ut videantur ipsi An poenitentia gravis possit imponi etiam deprecationi tribuere propriam absolu­ sub levi, 418-422 Poenitentia debet proportionari tum in­ tionis vim, 547 sq. doli peccati tum conditioni poeni­ Variae formulae absolutionis apud tentis, 422-430 Orientales, 650-657 Causae excusantes a proportionanda Forma absolutionis in usu tam apud satisfactione, 425-430 Schismaticos quam apud unitos, est Obligatio ex parte poenitentis: valida quia est formalitcr indicativa, Poenitens tenetur, et quidem sub gravi etsi materialiter deprecativa, 665-667. nisi agatur de materia levi, acceptare 674 et exequi sacramentalem satisfac­ An forma deprecativa, quae sit valida tionem, 436-448 apud Orientales, sit etiam valida in An poenitens possit declinare satisfac­ ecclesia latina, 676-679 INDEX ANALYTICUS ♦SCOTUS. Definitio satisfactionis, 17 sq. Absolute loquendo homo potest condigne satisfacere pro peccato mortali, 36. 40 sq. 43. 58 Quomodo possit poena temporalis manere post remissam culpam, 195 sq. Satisfactio fieri potest etiam per actum non poenalem, 260 sq. Satisfactio assimilatur restitutioni, 40 sq. 58. 272 sq. Ad satisfaciendum pro poena temporali peccati jam remissi non requiritur status gratiae, 272 sq. Tota vis satisfactiva operum exteriorum satisfactoriorum est in ipso actu ex­ teriori, 329 Opera aliunde praecepta non sunt materia satisfactionis, 332 Sacerdos non obligatur ad imponendam poenitentiam ei qui, ob fragilitatem, nolit eam acceptare, 414 sq. Poenitens non tenetur acceptare satisfac­ tionem sacramentalem, sed, si eam acceptat, tenetur eam implere, 431 sq. 433 sq. 443 Forma absolutionis est aliquid indeter­ minatum et exprimi potest quibuscum­ que verbis et modis, dummodo actus judicialis significetur, 515 sq. STATUS GRATIAE. Requiritur ad satisfaciendum, 279-306 Probabilius satisfactio sacramentalis val­ ide impletur in statu peccati, estque vera pars sacramenti, 483-491 Sic tamen illicite (sub levi) et infructuose impletur, nec probabilius reviviscit, 492-499 125] Effectus satisfactionis sacramentalis est non solum remissio poenae sed etiam augmentum gratiae, 377 sq. Verba “Quidquid boni feceris, etc.” habent valorem sacramentalem, 389 sq. Satisfactio sacramentalis potest a sacer­ dote imponi etiam per modum consilii tantum, 406 sq. 416 Unus pro alio potest proprie exequi satisfactionem sacramentalem, 468 Satisfactio sacramentalis impleta in statu peccati non est actu fructuosa sed subinde reviviscit, 482. 494. 496 Valet satisfactio sacramentalis etiam si persolvatur per actum peccaminosum, 490 Verba "A peccatis tuis”, etiam cum de facto apponuntur, remanent mere acci­ dentalia, 513 sq. 535. 536 Relicta S. Thomae expositione, Suarez aliam nec convenientem tradit exposi­ tionem formae absolutionis, 558. 560. 561. 564. 566. 568. 571-575 Jam Suarez clare distinxerat inter formas formaliter deprecativas et formas mate­ rialiter tantum deprecativas, ac istarum valorem admiserat, 617. 618 SUFFRAGIA. Unus potest suffragari pro poena temporali alterius, ita ut iste ab onere solvatur, 225. 227-233. 234 sq. SUPERNATURALITAS actus, et quidem quoad substantiam, requiritur ad satis­ faciendum, 258 sq. STATUS VIATORIS. Quid sit, 306 Est necessarius ad satisfaciendum, 307313 ♦TERTULLIANUS. Inauguravit ecclesiasticum usum vocis satisfactionis, 9 sq. 182. 209 Rationalistae ei tribuunt introductionem ipsius conceptus satisfactionis, 156 De satisfactione pro poena temporali, 184 De suffragiis, 231 Usus vocis “absolvere”, 502. 631 ♦SUAREZ. Videtur docere absolutam possibilitatem ut purus homo satisfaciat de condigno pro peccato alieno, etsi non pro pec­ cato proprio, 38 Impossibilitatis condigne satisfaciendi pro peccato mortali ratio est infinitas secundum quid quae competit peccato, 39. 43. 63. 65-67 Actus contritionis justificantis non pro­ cedit ab ipsa gratia sanctificante sed eam praecedit, 117-121. 271 Quomodo possit poena temporalis per­ manere post remissam culpam, 195 sq. 203 sq. 205 Efficacitas satisfactionis provenit ac mensuratur non ex sola poenalitatc sed etiam ex gradu bonitatis actus, 318 sq. 322-324 THEOLOGI. Disputant de satisfactione in disparatis partibus theologiae, 3 sq. Variae doctorum definitiones de satis­ factione, 16-19 Mediaevalium notio de satisfactione. 12 sq. Diversimode theologi assignant rationem quare purus homo non possit condigne satisfacere pro peccato mortali, 38—14 Diversimode explicant quomodo possit permanere reatus poenae temporalis post remissam ipsam culpam. 195-2OS Dissensus de infallibilitate satisfactionis vicariae, 226 sq. Dissensus in quaestione an actus satisfactorius debeat esse poenalis, 260 sq. Dissensus de necessitate status gratiae ad satisfaciendum, 271-279 ------------- ij-s. dÜUHrlîf [26] INDEX ANALYTICUS Dissensus de satisfactoria indole actus exterioris, 329-331 Dissensus de effectu satisfactionis sacra­ mentalis, 376—378 Dissensus dc sacramcntali valorc ver­ borum “Quidquid boni feceris, etc.”, 389-395 Dissensus circa quaestionem an confes­ sarius possit imponere poenitentiam sub mero consilio, 405-407 Dissensus circa quaestionem an susceptio plenariae indulgentiae ex parte poeni­ tentis sit sufficiens causa excusans con­ fessarium ab imponenda sacramentali satisfactione, 403-413 Varia interpretatio vicariae satisfactionis sacramentalis, 468-470 Dissensus circa quaestionem an absolutio debeat simpliciter et absolute esse vocalis, 509-511 Discrepantes expositiones de sensu formae absolutionis, 558-582 Dissensus de convenientia absolutionis conditionatae, 586-591 Historia et controversia de validitate formae deprecativae, 615-626 ‘THOMAS AQUINAS. Praecipui loci de satisfactione. 3 Conceptus satisfactionis, 7 Satisfactioni duplex competit ratio seu finis, medicinalis nempe et vindicativus, 16 Definitio satisfactionis, 17 Satisfactio imperfecta et perfecta, 21 sq. 34 sq. 47 Notio satispassionis Purgatorii, 24 sq. 312 sq. Satisfactio est actus elicitus virtutis Poenitentiae, 26. 27. 28 sq. 30 Homo in statu naturae purae non posset a peccato liberari nisi per auxilium gratiae, 32 Homo potest Deo satisfacere, etsi non ad strictam aequalitatem, 34 sq Peccatum habet quandam infinitatem, 35. 43. 46 sq. 74 Infinitas peccati mortalis est infinitas simpliciter, et id ratio est quare purus homo non possit pro eo satisfacere dc condigno, 43. 45-47. 86 Effatum “Honor est in honorante, olfensa vero in offenso”, 50 Si homo non potest condigne satisfacere pro peccato mortali in genere, a for­ tiori non potest pro peccato originali, 53-55 Peccatum mortale est simpliciter in­ finitum sub sola ratione offensae, non vero sub rationibus malitiae et demeriti, 70. 74-77. 79 sq. Inaniter quidam in contrarium arguunt ex quibusdam verbis S. Doctoris, 70. 74-77 An possint dari plura infinita in eodem genere, 105 sq. 110 Homo vere, etsi tantum dc congruo, satisfacit pro peccato mortali, 116sq. Actus contritionis justificantis procedit ab ipsa gratia sanctificante, 119 sq. 122 Homo nequit etiam de congruo satis­ facere pro peccato originali, 54. 126 De satisfactione pro poena temporali, 191. 192 sq. Mens S. Doctoris de modo quo possit poena temporalis permanere post re­ missam culpam, 197-208 Satisfactio pro poena temporali est de condigno, 213 De satisfactione vicaria, 2 23 . 2 24. 236-239 Satisfactio non fit nisi per actum poenalem, 261. 263 sq. 266 Effatum “Culpa per poenam ordinatur", 259. 299 Discrimen et convenientia inter satisfac­ tionem et meritum, 266-269 Ad satisfaciendum requiritur status gratiae, 270. 271. 272. 277. 282. 284. 286. 288 An poena temporalis, debita pro peccatis jam remissis, cesset aliquando in in­ ferno, 289-291 Non datur reviviscentia satisfactionis, 295sq. 297 Meritum de congruo improprie dictum ejusque effectus, 301-306 Meritum et satisfactio necessario connectuntur in eodem actu, 309-311 Status viatoris requiritur ad satis­ faciendum, 309-311 Efficacitas satisfactionis provenit et mensuratur ex sola poenalitatc operis, 319. 321. 324 Necessariae poenalitates hujus vitae sunt materia satisfactionis, 340-342 Etiam opera praecepta sunt materia satisfactionis, 349-351 Praecipua opera satisfactoria sunt elee­ mosyna, jejunium et oratio, 353-361 Eleemosyna praecellit jejunium et ora­ tionem, 356. 359 Jus sacerdotis imponendi sacramentalem satisfactionem, 372 sq. Satisfactio sacramentalis influit ex opere operato, 379 sq. Ipsa poenam remittit, sed gratiam non auget, 381. 384 Effectus satisfactionis mensuratur juxta quantitatem operis poenalis, 387 sq. De sacramcntali valorc formulae "Quid­ quid boni feceris, etc.”, 389 sq. 394 Susceptio indulgentiae potest per se loquendo excusare a sacramcntali satis­ factione, 412 sq. Quaedam S. Doctoris principia informativa praxis confessarii in imponenda sacramentali satisfactione, 428-430 INDEX ANALYTICUS Poenitens tenetur satisfactionem acceptare et exequi, 434. 435. 443 sq. Unus potest sacramentaliter satisfacere pro alio, 476 sq. 486-489 Satisfactio sacramentalis non reviviscit, 493. 495. 498 sq. Loci de absolutione, 502 sq. Verba “Absolvo te” sunt tota essentia formae absolutionis, 512. 525 sq. 527. 529 Forma absolutionis debet esse vocalis, 520. 525 S. Doctor praecipue in Opusculo de forma absolutionis signanter impugnat sententiam de necessitate formae de­ precativae in absolutione, 548-555 Convenientius in forma absolutionis dicitur “Ego te absolvo” quam “Ego tibi remitto peccata”, 557 S. Doctoris expositio de sensu formae absolutionis (“Sacramentum absolu­ tionis tibi impendo”) est sola con­ veniens et efficax expositio, 558-582 Divisio absolutionis in deprecativam, indicativam et imperativam, 613 Forma proprie et formaliter deprecativa est invalida, 615-617. 627. 646-648. 670. 675 Manuum impositio non est necessaria in absolutione, 687. 688. 690. 694. 695-698 ♦TRIDENTINUM CONCILIUM. Satisfactio habet duplicem finem, i.e. medicinalem et vindicativum, 16 sq. De possibilitate et necessitate satisfac­ tionis pro poena temporali, 148. 165. 167-171. 191. 212. 214 Haec satisfactio est de condigno, 212. 214 Satisfactio non fit nisi per actum poenalem, 262 Necessitas status gratiae ad satisfacien­ dum, 281 Satisfactio fundatur in acceptatione Dei, 315 Necessariae poenalitates hujus vitae sunt materia satisfactionis, 338. 339 .’ . .. / .·. . ;. -5 tic Λ, 1^1 [27] Opera praecepta sunt materia satisfac­ tionis, 344 sq. Praecipua opera satisfactoria sunt elee­ mosyna, jejunium et oratio, 352 Satisfactio sacramentalis influit ex opere operato, 379 Confessarius habet jus et obligationem imponendi sacramentalem satisfactio­ nem, 368. 369. 407 Commendatio impositionis publicae poeni­ tentiae respidt tantummodo forum externum, 398 Impositio sacramentalis poenitentiae deb­ et proportionari tum indoli peccati tum conditioni poenitentis, 422. 425 Poenitens tenetur acceptare et adimplere sacramentalem satisfactionem. 437 sq. 442 sq. Forma absolutionis, 508 Debet esse vocalis, 518 De invaliditate absolutionis formaliter deprecativae, 664 sq. De manuum impositione in absolutione, 687. 689 ♦VASQUEZ. Impossibilitatis condigne satisfaciendi pro peccato mortali ratio est gratuitas gratiae, 39. 41 sq. 43. 58-62 Ad satisfaciendum non requiritur actus poenalis sed sufficit actus bonus, 260 Satisfactio sacramentalis persoluta in statu peccati est vera et propria satisfactio, 274 sq. Ad condignitatem satisfactionis non re­ quiritur acceptatio Dei, 314. 317 Verba “Quidquid boni feceris, etc.” non habent valorem sacramentalem, 391. 394 Proprie loquendo non potest unus pro alio satisfacere sacramentaliter, 468 Satisfactio sacramentalis impleta in statu peccati est fructuosa, 481 Verba “A peccatis tuis", cum de facto apponuntur, pertinent ad ipsam essen­ tiam formae, 512. 533